بازخوانی الگوهای هندسی به کار رفته در بناها و قالی‌های دورۀ تیموری-ترکمانی

محورهای موضوعی : هنر

رقیه مرادی ¹ (دانشجوی دکتری تخصصی معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)
لیدا بلیلان اصل ² (دانشیار و عضو هیئت علمی گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.)

تاریخ دریافت : 1402/03/08 تاریخ پذیرش : 1402/03/19 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: تیموری-ترکمانی, هنر معماری, الگوهای هندسی, قالی,

چکیده مقاله :

دوران حکومت ترکمانان و تیموریان یکی از درخشان‌ترین ادوار تمدن اسلامی و دوران اعتلای هنر و معماری است. یکی از ویژگی‌های معماری تیموری-ترکمانی بهره‌گیری از هندسه می‌باشد که نمود آن در شکوه و عمودیت بناهای عصر تیموری-ترکمانی مشخص است؛ همچنین در این دوره استفاده از الگوهای هندسی به رشد قابل‌توجهی دست می‌یابد این علم در معماری و هنر جنبۀ کاربردی پیدا می‌کند و به‌عنوان الگویی در ساخت بناها و صناعـات وابسـته، از جمله قالی‌بافی استفاده می‌شود. دورۀ تیموری-ترکمانی را با احتیاط می‌توان آخرین دوره‌ای دانست که در آن گره قوی، پُرکار و الگوهای هندسی استفاده شده است. در دوره‌های بعدی حضور الگوهای هندسی در تزئینات وابسته به معماری کمرنگ می‌شود. لذا با این پیش‌فرض پژوهش حاضر قصد دارد با روش تاریخی-تحلیلی-توصیفی و با بهره‌گیری از منابع تاریخی و کتابخانه‌ای حضور هندسه و مشابهت‌های الگویی آن با طرح‌های قالی‌های دورۀ تیموری-ترکمانی را تحلیل کند. هدف این مقاله بازخوانی الگوهای هندسی به‌کار رفته در بناها و قالی‌های دورۀ تیموری-ترکمانی است. مدعای اصلی مقاله این است که تا نشان دهد معماری و صناعات دورۀ تیموری-ترکمانی برآمده از هندسه و الگوهای هندسی است و رابطۀ مستقیم با این فرض اساسی دارد که نه تنها قالی‌های دورۀ تیموری-ترکمانی، بلکه سایر انواع طرح‌ها را هم در نوشته‌های مصور کارگاه دربار تیموری-ترکمانی می‌توان یافت که از تاریخ‌های مختلف در طول قرن می‌باشند و دارای طرح‌های هندسی هستند.

چکیده انگلیسی:

The era of Turkman and Timurid rule stands as one of the most illustrious periods of Islamic civilization, characterized by a flourishing of art and architecture. A prominent feature of Timurid-Turkman architecture is the extensive use of geometry, which manifests in the grandeur and verticality of the buildings from this era. Additionally, the employment of geometric patterns experienced significant growth during this period. This scientific approach found applications in architecture, art, and even in the construction of buildings and related industries like carpet weaving. The Timurid-Turkman period can be regarded as the final epoch in which strong, intricate knots and geometric patterns were prevalent. In subsequent periods, the presence of geometric patterns in architectural decorations diminished. Based on this premise, the present research aims to analyze the presence of geometry and identify pattern similarities between the designs of Timurid-Turkman carpets and the architectural structures of that era. This analysis will be conducted using a historical-analytical-descriptive approach, relying on historical and library sources. The article seeks to examine the geometric patterns employed in the buildings and carpets of the Timurid-Turkman period. The central claim of this article is to demonstrate that the architecture and industries of this era drew inspiration from geometry and geometric patterns. This claim is closely tied to the underlying assumption that not only the carpets from the Timurid-Turkman period but also other types of designs can be found in illustrated manuscripts and workshop records. Geometric designs can be traced back to various dates throughout the century, encompassing the courts of the Timurid-Turkman rulers.

منابع و مأخذ:

• ابن‌حسام، خوسفی بیرجندی(1382). خاوران‌نامه(چاپ اول)، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.


• اتینگهاوزن، ریچارد، احسان یارشاطر(1379). اوج‌های درخشان هنر ایران، ترجمۀ هرمز عبداللهی و رویین پاکباز، تهران: انتشارات آگه.


• ادواردز، سیسیل(1930). قالی ایران، ترجمۀ مهین‌دخت صبا، تهران: پژوهشکده فرش کارایان.


• آژند، یعقوب(1397). شیوۀ تبریز مکتب ترکمان، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دورۀ 23، شماره 4، 29-40.


• اشپولر، برتولد، م.م. حسین، م. کبیر، ک. کاهن، جان بویل، جان وودز، ح. فرمانفرمایان، ؛ یعقوب آژند، ن. کدی،ا. ویلر، آن لمبتن، یاپ، م. ا و بازورث(1388). تاریخ‌نگاری در ایران، ترجمۀ: یعقوب آژند، تهران: انتشارات گستره.


• آقایانی چاوشی، جعفر(1384). مقایسۀ روش‌های ابوالوفا بوزجانی، لئوناردو داوینچی، آلبرش دورر در ترسیم پنج ضلعی منتظم، آینۀ میراث، دورۀ جدید سال سوم، صص1-28.


• افندی، جعفر(1376). رسالۀ معماریه: متنی از سدۀ یازدهم هجری، ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی، شرکت توسعۀ فضاهای فرهنگی.


• باربارو، جوزافا؛ آمبروزیو کنتارینی، کاترینو زنو، دالساندری، وینچئتو و آنجللو(1349). سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران: انتشارات خوارزمی.


• بروک، اریک(1387). نقوش هندسی در هنر اسلامی، ترجمۀ بهروز ذبیحیان، تهران: انتشارات مازیار.


• بلیلان اصل، لیدا؛ کوره‌پز، رعنا(1401). تجلى مضامین عرفانى در نقش‌مایه‌های هندسى در مکتب تبریز: گنبد سلطانیه، نشریۀ تاریخ و تمدن اسلامی، سال 18، شماره 41، صص141-167.


• بوزجانی، ابوالوفا(1389). هندسۀ ایرانی کاربرد هندسه در عمل، ترجمه سیدعلیرضا جذبی، تهران: انتشارات سروش.


• پاکباز، رویین(1380). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: انتشارات زرین و سیمین.


• حصوری، علی(1376). فرش بر مینیاتور، تهران: انتشارات فرهنگیان.


• سامی، علی(1349). بافندگی و بافته‌های ایران از دوران کهن، مجله بررسی‌های تاریخی، سال پنجم، شماره 3.


• سعید، عصام؛ پارمان، عایشه(1387). نقش‌های هندسی در هنر اسلامی، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: انتشارات سروش.


• سلطان‌زاده، حسین(1394). برخی علل اهمیت یافتن صورت‌های هندسی و بازتاب آن در معماری و شهرسازی تاریخی، نامۀ معماری و شهرسازی، شمارۀ 14، صص157-173.


• شمیل، آنه ماری(1388). راز اعداد، ترجمۀ فاطمه توفیقی، قم: دانشگاه ایران و مذهب.


• رازی، فخرالدین(1382). جامع‌العلوم ستینی، تدوین توسط سیدعلی آل‌داوود، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.


• ژوله، تورج(1381). پژوهشی در فرش ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات یساولی.


• صفــا، ذبیح‌الله(1356). تاریخ علوم عقلــی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، ج.1، تهران: انتشارات امیرکبیر.


• طاهری، جعفر(1400)، هندسۀ معماری گفتگوی علم و عمل در سدۀ چهارم، تاریخ علم ، دورۀ 19، شمارۀ 2، ص355-375.


• فارابی، محمد بن محمد(1381). احصاءالعلوم، ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.


• فرشاد، مهدی(1362). تاریخ مهندسی در ایران، تهران: نشر بلخ.


• فلامکی، منصور(1381). ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری، تهران: نشر فضا، مؤسسه علمی و فرهنگی فضا.


• قزوینی، بوداقمنشی(1378). جواهرالاخبار، تهران: میراث مکتوب.


• کاشانی، غیاث‌الدین جمشید بن مسعود(1366). رسالۀ طاق و ازج، ترجمۀ علیرضا جذبی، تهران: انتشارات سروش.


• گروتر، یورک کورت(1386). زیبایی‌شناسی در معماری، ترجمۀ جهانشاه پاکزاد، چاپ چهارم، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.


• گلمبک، لیزا؛ دونالد و هلد، رنتا(1374). معماری تیموری در ایران و توران، ترجمه: کرامت‌الله افسر و محمد یوسف کیانی، چاپ اول، تهران: سازمان میراث فرهنگی.


• نژادابراهیمی، احد؛ قره‌بگلو، مینو؛ فرشچیان، امیرحسین(1401)، دیدگاه اخوان‌الصفا به هندسه و کاربرد آن در معماری اسلامی ایران، نشریۀ فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، سال هفتم، شمارۀ دوم.


• نصیری، محمدجواد(1374). سیری در هنری قالی‌بافی ایران، تهران: نشر مؤلف.


• نصر، سیدحسین(1375). هنر و معنویت اسلامی، ترجمۀ رحیم قاسمیان، تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.


• نصر، سیدحسین(1366). علم در اسلام، ترجمۀ احمد آرام، تهران: انتشارات سروش.


• نجیب اوغلو، گلرو(1379). هندسه و تزیین در معماری اسلامی: طومار و توپقاپی، ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: انتشارات روزنه.


• نورآقایی، آرش(1387). عدد، نماد، اسطوره، تهران: انتشارات نقد افکار.


• ماهرالنقش، محمود؛ ماهرالنقش، حسن(1386). نگاهی به کاشی‌کاری ایرانی، تهران: کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان.


• معماریان، غلام‌حسین(1395). سیری در مبانی نظری معماری، چاپ دهم، تهران.


• ولی بیگ، نیما؛ توکلی، شفق؛ خدادای، نفیسه(1395). بررسی ویژگی‌های حسابی و هندسی در ساختار اجرایی کاشی‌های مسجد خیاط‌ها و نیم‌آورد اصفهان با نگاه به بهینه‌سازی مصالح مصرفی، مجلۀ باغ نظر، شمارۀ38، سال سیزدهم، صص13-26.


• هینتس، والتر(1377). تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: انتشارات خوارزمی.


• Akkach, S(2005). Cosmology and Architecture in Premodern Islam, State University of New York Press, New York.


• Bayraktaroğlu, Suzan and Özçelik, Serpil(2007). Carpet Museum and Kilim and Flat-weaving Rugs Museum Catalogue. Turkish Republic Prime Minister Directorate General of Foundation.


• Bonner, Jey(2016). Islamic Geometric Patterns, Their Historical Development and Traditional Methods of Construction, with a chapter on the use of computer algorithms to generate Islamic geometric patterns by Craig Kaplan.


• Deniz, Bekir(2008). The Origins of the Art of Anatolian-Turkish Carpet Weaving, Antalya: AkdenizÜnıversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi. Sayı 2.


• Day, Susan(1996). Great Carpets of the World, London: Thames and Hudson


• Denny, Walter. B(2003). the Classical Tradition in Anatolian Carpets, Washington DC: The Textile Museum.


• Ford, P.R.J(1997). Oriental Carpet Design, London: Thames and Hodson.


• Gharib, B(1380). The Importance of the Numbers in Manichaean, Name-ye Iran-e Bastan, vol. 1, No. 2.


• Özdural, Alpay (1995). "Omar Khayyam, Mathematicians, and Conversazioni with Artisans". Journal of the Society of Architectural Historians, 54(1), 54-


• Stone, Peter. F(2004). Tribal and village rugs, London: Thames & Hudson.


• Vitruvius(2006). the Ten Books on Architecture. Edited by Morris Hicky Morgan. London: Harvard University Press.


•