نقش متون نوشتاری معماری در مشروعیت‌بخشی و اقتدار شاهان صفوی

محورهای موضوعی : هنر

سمر حقیقی بروجنی ¹ (استادیار ،گروه معماری، مرکز تحقیقات گردشگری، معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی،اصفهان، ایران.)
شهریار ناسخیان ² (استادیار،گروه مرمت و احیاء بناها و بافتهای تاریخی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.)

تاریخ دریافت : 1401/03/30 تاریخ پذیرش : 1401/06/23 تاریخ انتشار : 1401/09/01

کلید واژه: متون نوشتاری, حکومت صفوی, کتیبه, مشروعیت و اقتدار,

چکیده مقاله :

در پژوهش‌های تاریخی معماری علاوه ‌بر ابنیه، داده‌های مکمل فراوانی وجود دارد که در ترسیم سازوکار فرهنگی و اجتماعی دوره‌های تاریخی مؤثر هستند. متون نوشتاری از جمله داده‌هایی هستند که اطلاعات صریح و روشنی در این خصوص فراهم می‌سازند. این مقاله به بررسی مفاهیم شکل‌دهنده به مشروعیت و در نتیجه اقتدار حکومت صفوی در متون به‌جا‌مانده از معماری این دوران می‌پردازد تا نقش استراتژی سیاسیِ صفویه را در تبدیل حکومت خود از یک نظام صوفیانه به یک سلطنت مقتدر شیعی بررسی کند. این مقاله رویکردی کیفی دارد که روش گردآوری داده‌های آن بررسی اسناد و مشاهده است. بدین منظور متون مذکور، در دو قالب، از آغاز تا پایان حکومت شاه عباس اول بررسی شده‌اند؛ در بخش اول متون باقی‌مانده از نویسندگان دربار در توصیف آثار معماری و در بخش دوم متن کتیبه‌های موجود در بناهای ساخته شدۀ این دوران مدنظر قرار گرفته‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این نوشتارها در آن دوران همچون رسانه‌ای تبلیغاتی عمل می‌کرده و منابع مشروعیت حکومت صفوی، یعنی تأکید بر ارتباط سلطنت و دین، القای نگاه سلسله‌مراتبی به نظام کیهانی و تلاش برای افزایش هیبت پادشاهان، در آن‌ها تأکید می‌شده‌است.

چکیده انگلیسی:

In the historical architectural research, in addition to building, there are many complementary data that are effective in understanding the cultural and social mechanisms of historical periods. Written texts are among the data that provide clear information on this subject. This article examines the notions of legitimacy and authority in Safavid remaining architectural texts to trace the role of Safavid ideology in the dynasty’s transformation from a Sufi order into a powerful Shiite monarchy. This article has a qualitative approach and the technique of collecting data was to review documents and observation. For this purpose, the texts have been examined in two formats from the beginning to the end of Shah Abbas I's reign. In the first part, the remaining texts of the court writers about the works of architecture, and in the second part, the text of the inscriptions in the buildings of this era have been considered. This study shows that these texts acted as a propaganda media at that time, and the sources of the Safavid legitimacy, that is, emphasizing on religious basis, hierarchical view to the cosmic system, and the attempt to increase the awe of the kings, were emphasized there.

منابع و مأخذ:

اردبیلی، ابن بزاز. (1376). صفوة الصفا، مقدمه و تصحیح غلامرضا طباطبایی‌مجد، تهران: انتشارات زریاب.

اسکندربیک ترکمان منشی. (1378). عالم آرای عباسی، به اهتمام ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.

اشراقی، احسان و نصرت خاتون‌علوی. (1390). تجدید وحدت سیاسی-ملی و مذهبی ایرانیان در دورۀ صفوی، مسکویه، سال 6، ش 16، صص 7-24.

آقاداوودی، محی‌الدین، زکریایی‌کرمانی، ایمان. (1398). تحلیل کارکرد رسانه‌ای کتیبه های مسجد- مدرسۀ چهارباغ اصفهان در بیان تعالیم نبوی، پژوهش هنر، ش 17، صص17-34.

الخنجی الصفهانی، فضل‌الله‌بن‌روزبهان. (1379). تاریخ عالم آرای امینی، به کوشش مسعود شرقی، تهران: انتشارات خانواده.

بشریه، حسین. (1388). جامعه‌شناسی سیاسی و نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی، تهران: نشر نی.

پورشعبانیان، زهرا. (1399). پژوهشی در مضامین کتیبه‌های قرآنی مناره‌های شاخص اسلامی در ایران، قرآن فرهنگ و تمدن، ش1، صص 8-27.

تاورنیه، ژان باتیست. (1363). سفرنامه، تصحیح حمید شیرانی، ترجمۀ حمید نوری، اصفهان: کتابفروشی تأیید.

تقوی‌نژاد، بهاره، صالحی کاخکی، احمد. (1400). معرفی و مطالعۀ تزئینات محراب گچ‌بری بقعۀ باباافضل کاشانی در راستای دستیابی به تاریخ‌گذاری دقیق‌تر محراب، پژوهش های باستان شناسی ایران، ش29،صص 183-202. 

تقی‌زاده، عالمه، علیمحمدی اردکانی، جواد. (1396). بررسی و تحلیل نوشتار (کتیبه‌نگاری) به مثابۀ رسانۀ تبلیغاتی در معماری ایران. نگره، ش46، صص81-93.

جنابادی، میرزابیگ بن الحسن الحسینی. (1378). روضة‌ الصفویة، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

دال، رابرت. (1364). تجزیه و تحلیل جدید سیاست، ترجمۀ حسین مظفریان، تهران: نشر مترجم.

راش، مایکل. (1377). جامعه و سیاست، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی سیاسی، ترجمۀ منوچهر صبوری کاشانی، تهران: سمت.

رجایی‌باغسرخی، امیر، بصیری، سمیه. (١٣٩١). کتیبه‌نگاری، تهران: پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات.

رضایی‌راد، محمد. (1378). مبانی اندیشۀ سیاسی در خرد مزدایی، تهران: طرح نو.

سیوری، راجر. (1380). در باب صفویان، ترجمۀ رمضان‌علی روح‌اللهی، تهران: نشر مرکز.

شاردن، ژان. (1375). سفرنامه، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران: توس.

شایسته‌فر، مهناز. (١٣٨٤). نقش تزیینی و پیام‌رسانی کتیبه در معماری اسلامی، کتاب ماه هنر.

شجاعی‌زند، علیرضا. (1376). مشروعیت دینی دولت و اقتدار سیاسی دین: بررسـی جامعه‌شناسی مناسبات دین و دولت در ایران اسلامی، تهران: تبیان.

شیرازی، عبدی‌بیک. (1395). جنات عدن، تصحیح احسان اشراقی و مهرزاد پرهیزکاری، تهران: سخن.

شیرازی، عبدی‌بیک. (1369). تکملة الاخبار، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی.

طباطبایی، سیدجواد. (1380). دیباچه‌ای بر نظریۀ انحطاط ایران (تأملی دربارۀ ایران)، تهران: نگاه معاصر.

طباطبایی‌فر، سیدمحسن. (1391). نظام سلطانی از دیدگاه اندیشۀ سیاسی شیعه، تهران: نشر نی.

فیرحی، داوود. (1378). قدرت دانش و مشروعیت، تهران: نشرنی.

فیسک، جان. (1381). فرهنگ و ایدئولوژی، ترجمۀ مژگان برومند، دوفصل‌نامۀ ارغنون، ش ، صص117-126.

قلیچ‌خانی، حمیدرضا. (١٣٨٣). خط و خوشنویسی در گذر زمان، کتاب ماه هنر.

قمی، قاضی‌احمد. (1383). خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.

کاروند کسروی، احمد.(1356). مجموعۀ 78 مقاله و گفتار از احمد کسروی، به کوشش یحیی ذکا، تهران: جیبی.

کمپفر، انگلبرت. (1363). سفرنامۀ کمپفر، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.

لورنز، کورن. (1396). مسجد جامع قروه (استان زنجان) بررسی و پژوهش موردی برای مطالعۀ تاریخ معماری ایران و سیاست مذهبی اهل سنت در قرن ششم هجری قمری/ قرن دوازدهم میلادی، اثر، ش 77، صص83-96.

مکی‌نژاد، مهدی. (١٣٨٨). سیر تحول کتیبه‌های ثلث در معماری ایران صفوی تا قاجار، نگره، ش 13، صص 29-40

منجم‌یزدی، ملاجلال‌الدین محمد. (1366). تاریخ عباسی (روزنامه ملاجلال)، به کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران: انتشارات وحید.

میرحیدر، دره. (1381). جغرافیای سیاسی، تهران: سمت.

نصیری، محمدابراهیم. (1373). دستور شهریاران، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

نعمتی‌بابایلو، علی، مطمئن، نوا. (1398). بازتاب اندیشه‌های دینی قراقویونلوها در کتیبه‌های مسجد کبود تبریز با تأکید بر دو کتیبۀ نویاب. تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، ش 20، صص 93 -115.

هدایت، رضاقلی‌خان. (1380). روضة الصفاء ناصری، تصحیح جمشید کیان‌فر، جلد هشتم، تهران: اساطیر.

Brummett, Palmira (1996). The Myth of Shah Ismā’īl Safavi: Political Rhetoric and Divine Kingship in Medieval Christian Perceptions of Islam: a Book of Essays, edited by John Victor Tolan: New York, Garland Pub.

Dahl, Robert. (2014). Modern Political Analayziz, Published online by Cambridge University Press.

Newman, andrew j. (2009). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire: New York, I.B. Tauris.

Vincent, Andrew (1991). Theories of the State: New York,  Wiley-Blackwell.

Weber, Max. (1978). Economy and Society, Berekly: University of California.