تبیین باورهای حکمی-فلسفی در شکل‌گیری فضاهای کالبدی-مذهبی اصفهان عهد صفوی (مطالعۀ تطبیقی: مسجد حکیم و کلیسای بیت‌ لحم)

محورهای موضوعی : هنر

سیده مرضیه طبائیان ¹ (دانشیار گروه معماری و شهرسازی، واحد اصفهان(خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.)
مقدی خدابخشیان ² (استادیار، گروه معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی‌، اصفهان، ایران.)

تاریخ دریافت : 1402/02/12 تاریخ پذیرش : 1402/03/05 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: باورهای حکمی فلسفی, کلیسای بیت لحم, مکتب اصفهان, مسجد حکیم,

چکیده مقاله :

از جمله مسائلی که از گذشته، معرف باورهای مردم یک سرزمین بوده، انواع فضاهای ایجادشده توسط آن‌ها است که بیشتر در غالب مکان‌های مذهبی نمود پیدا می‌کند. با توجه به اینکه ترجمان کالبدی این باورها در هر منطقه شکل متمایزی به خود می‌گیرد، پس چگونه است که در مواجهه با بناهای مختلف مذهبی عهد صفوی، حس غریبی به ناظر القا نمی‌شود و نوعی قرابت در کالبد و مکان آن‌ها به چشم می‌آید. در این نوشتار به باورهای ملی و فرهنگی به‌عنوان عوامل تأثیرگذار بر نحوۀ شکل‌گیری مکان‌های مذهبی در اصفهان عصر صفوی پرداخته و در این راستا دو مکان مذهبی- عبادی هم‌دوره که برگرفته از دو نوع باور دینی متفاوت می‌باشند، (کلیسای بیت لحم و مسجد حکیم) مورد مطالعه قرار گرفته است؛ لذا با تکیه بر منابع اسنادی، متون و همچنین حضور در مکان و مصاحبه با کارشناسان مربوط، به بررسی مراتب حضور رنگ، نقوش، تزئینات و نور که در مکتب اصفهان رویکرد بسیار مهمی دارند، درکنار نوع چیدمان و سلسله‌مراتب فضایی بناهای یادشده پرداخته و با روش کیفی و با مقایسۀ تطبیقی با هدف جستجوی تأثیرپذیری این عناصر از باورهای اعتقادی و بیان موارد تأثیرپذیر در شکل‌گیری کالبد بناها از معماری ایرانی- اسلامی، کنکاش در مورد عناصر یادشده را هدف قرارداده است؛ در پایان به این یافته و نتایج رسیده است که چگونه نوع باورهای مردمی، یک فضای معماری را با وجود اشتراک و اختلاف مذهبی با دیگر ملت‌‌ها، منحصر به فرد می‌آفریند و باعث پایداری و ماندگاری آن در اذهان می‌شود.

چکیده انگلیسی:

Architecture and urban spaces undoubtedly bear the influence of religious and national beliefs within a country. This paper aims to investigate the impact of national and religious beliefs as principal factors in shaping religious buildings during the Safavid era. While some insights can be gleaned from historical sources, there is a lack of comparative analysis regarding the influence of different religions on architectural design. To address this gap, the study focuses on two religious buildings from the same period but representing distinct religious beliefs: the Bethlehem Church and the Hakim Mosque in Esfahan. By utilizing existing resources such as books, articles, and personal site observations, the study examines the role of "color," "ornamentation," and "light" as significant factors within the context of the "Esfahan School." Furthermore, it investigates the spatial positioning and hierarchy in these two comparative case studies. The objective of this paper is to explore how popular beliefs influence these architectural elements and investigate them through a comparative approach. Ultimately, the study aims to identify commonalities and differences in the underlying mental foundations of the creators behind these buildings, emphasizing the impressionability of architectural features resulting from national and religious beliefs.

منابع و مأخذ:

-اردلان، نادر (1385). رنگ در معماری صفوی: پخش نور شاعرانه اصفهان در مطالعات ایرانی (به مناسبت گردهمایی بین المللی مکتب اصفهان)، ترجمۀ محمدتقی فرامرزی، به کوشش حشمت الله انتخابی، تهران: فرهنگستان هنر، صص 167- 180.

-اردلان، نادر؛ بختیار، لاله (1379). حس وحدت، ترجمۀ حمید شاهرخ، چاپ اول، اصفهان: خاک.

-ایرجی، احمدعلی؛ ذوالفقارزاده، حسن (1398). مطالعۀ تطبیقی طراحی نور روز در بنای مسجد صفوی و کلیسای رنسانس نمونۀ موردی مسجد جامع عباسی اصفهان و کلیسای سن پیترو رم، فصل‌نامۀ علمی مرمت و معماری ایران، سال دهم، شمارۀ بیست‌ویکم.

-آیوازیان، سیمون (1383). جایگاه نور در معماری، مجلۀ معماری و شهرسازی، سال هفدهم. (78 و79). 12-19.

-باب‌الحوائجی، سیدعلیرضا (1383). مکتب الهی اصفهان در معماری و شهرسازی، مجلۀ معماری و شهرسازی، سال هفدهم. (78 و79)، 7.

-بخشنده، حمید(1386). سنت مقدس: منبع ایمان ارتدوکس، فصل‌نامۀ هفت‌آسمان. سال نهم. (34). 227- 254.

 -بورکهارت، تیتوس(1365). هنر اسلامی: زبان و بیان. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. چاپ اول، تهران: سروش.

-پاشایی کمالی، فرشته؛ کهنمویی، ناهید(1380). اسلام و معماری مسجد، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی معماری مسجد- افق آینده (جلد اول). به کوشش مسعود فرهنگ و ندا امیرعلایی. تهران: دانشگاه هنر، صص 107-117.

-پورنادری، ارغوان؛ ایزدی، محمدسعید؛ قلعه نوعی، محمود ؛ پورنادری، حسین.) 1398(. شناخت تحولات ریخت‌شناختی کلیساهای ارمنی جلفای نو در تعامل با معماری اصفهان، باغ نظر، 16 ( 79 )، 15 - 28.

 -پورجعفر، محمدرضا؛ شهیدی، محمدشریف (1388). معماری کلیسا، چاپ اول، تهران: سیمای دانش.

- حجازی، مهرداد(1380). سمبولیسم در معماری مسجد، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی معماری مسجد- افق آینده (جلداول)، به کوشش مسعود فرهنگ و ندا امیرعلایی، تهران: دانشگاه هنر، صص 231-244.

-خاکپور، مینو و کاتب، فاطمه (1395). بررسی تطبیقی معماری دینی در مسیحیت و اسلام با نقد نظریات تیتوس بورکهارت مطالعۀ موردی: اصفهان، فصل‌نامه باغ نظر، سال چهارم شمارۀ 50.

 -خدابخشیان، مقدی (1385). کلیساهای جلفای اصفهان، فصل‌نامۀ معماری و ساختمان، سال اول، (11). 86-89.

-خدابخشیان، مقدی (1390). بررسی سمبل‌ها و نشانه‌های به‌کاررفته در موتیف‌های معماری کلیساهای ارامنه، اولین همایش ملی انسان شناسی هنر، اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان.

-خدابخشیان، مقدی (1399). ارزیابی آرای ساکنین محله در چگونگی بناهای میان‌افزا در بافت تاریخی جلفای اصفهان، نشریۀ علمی مرمت و معماری ایران، ۱۰ (۲۲) :۳۷-۴۸.

-درهوهانیان، هاروتون(1379). تاریخ جلفای اصفهان، ترجمۀ لئون میناسیان و محمدعلی موسوی فریدنی، چاپ اول، اصفهان: زنده‌رود با مشارکت نقش خورشید.

-ذوالفقارزاده، حسن(1380). روح وحدت، مجموعۀ مقالات دومین همایش بین‌المللی معماری مسجد- افق آینده (جلداول)، به کوشش مسعود فرهنگ و ندا امیرعلایی، تهران: دانشگاه هنر، صص 311-320.

-ریاضی، محمدرضا (1384). رنگ در باورهای ایرانی، مجموعۀ مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران (جلداول)، به کوشش باقر آیت‌الله زاده‌شیرازی، تهران: رسانه‌پرداز (سازمان میراث فرهنگی وگردشگری)، 350- 360.

-زمانی، هاجر(1387). تأثیرپذیری تزئینات کلیساهای اصفهان ازمعماری دورۀ صفوی، مطالعات هنر اسلامی، سال پنجم، (8)، 69- 86.

-زمرشیدی، حسین (1390). تحول خط بنایی در معماری صفویه با تأکید بر تزئینات کتیبه‌های مسجد حکیم اصفهان، دوفصل‌نامۀ علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شمارۀ چهاردهم.

-شجاع‌دل، نادره(1386). سیر تحول معماری در جلفای اصفهان، پیمان، سال یازدهم، (40)، 132-144.

-شکرپور، شهریار؛ جوانمرد، بهاره (1400). تجلی و تجسد در مطالعـۀ تطبیقی نقـوش سنگ مزارات آرامستان تخت فولاد با ارامنۀ جلفای اصفهان بر مبنای قرآن کریم و انجیل، فصل‌نامۀ قرآن، فرهنگ و تمدن، سال دوم، شمارۀ دوم، پیاپی ششم.

-صیرفیان باب‌الدشتی، مهگل؛ طباییان، سیده‌مرضیه،1396، تأثیر طبیعت‌گرایی بر بهبود کیفیت فضای طراحی شده بر اساس اصول روا‌ن‌شناختی، دومین همایش بین‌المللی افق‌های نوین در مهندسی عمران، معماری و شهرسازی و مدیریت فرهنگی شهرها، تهران:https://civilica.com/doc/733075

-طلایی، آویده؛ علایی، هادی (1401). مقایسۀ تطبیقی گونه‌شناسی سازمان فضایی و عناصر کالبدی کلیساهای اصفهان و ارمنستان، فصل‌نامۀ علمی تخصصی معمار شهر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب.

-فلکیان، نرجس؛ صفری، حسین و کاظمی، علی (1400). ریخت‌شناسی معماری معنامحور با استفاده از روش چیدمان فضا مطالعۀ موردی مسجد حکیم اصفهان، فصل‌نامۀ علمی- پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال سیزدهم، شمارۀ سوم.

-ماتووسیان، رافایل (1994). نشان‌های ملی ارمنی، (به خط ارمنی)، ایروان: داربراکان.

-ماهرالنقش، محمود (1376). معماری مسجد حکیم، چاپ اول، تهران: سروش.

-ملکمیان، لینا( 1380). کلیساهای ارامنۀ ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

-مؤمنی، کورش؛ عطاریان، کورش؛ زاده‌مراد، پرنیان؛ محبیان، مصطفی؛ طیبی، امیر (1400). مقایسۀ تطبیقی نمود اصول و آیین‌های مسیحیت بر ساختار فضایی و آرایه‌های معماری کلیساهای ارمنستان و جلفای اصفهان، فصل‌نامۀ باغ نظر شماره بیستم، سال دهم.

-میناسیان، لیون (1992). کلیساهای جلفای نو (به خط ارمنی) اصفهان، چاپ‌خانه کلیسای وانک.

-میناسیان، لیون (2003). مجتمع‌های کلیسایی ایران (به خط ارمنی) اصفهان، چاپ‌خانه کلیسای وانک.

-نقی زاده، محمد(1378). مسجد کالبد مسلط بر مجتمع اسلامی، مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده (جلددوم)، تهیه و تنظیم دبیرخانه همایش، تهران: دانشگاه هنر، 127-149.

-هوسپیان، شاهن (1386). معماری کلیساهای اصفهان، پیمان، سال یازدهم، (40)، 53- 83.

-Babaian, Ani.(2006). Mutual influences New Jolfa and Isfahan Mural Paintings in 17th Centery. Yerevan: National Academy of Science of Armenia

Seirafian Baboldashti, Mahgol, Tabaeian,Seyedeh Marzieh, (2019),The Psychological Impacts of Interacting with Nature-Based Design,Architecture and Urban Development, Volume 9, Issue 2 - Serial Number 32.