از گنبد تا قالی: مطالعه‌ی تطبیقی در تزیینات هنر دوره صفوی (موردمطالعه: گنبد شیخ لطف‌الله و قالی شیخ‌صفی)
محورهای موضوعی : هنر
1 - دانش آموخته کارشناسی ارشد، گروه معماری، دانشکده معماری، واحد دامغان، دانشگاه آزاد اسلامی، دامغان، ایران
کلید واژه: تزیینات هنر, قالی شیخ صفی, گنبد شیخ لطف‌الله, نقوش اسلیمی, نقوش ختایی,
چکیده مقاله :
دوره صفویه از مهم‌ترین مراحل تاریخ هنر و صنعت ایران، به‌ویژه در قالیبافی و معماری، به شمار می‌رود. در این زمان، اشکال هندسی و تزیینات در هنر قالی به کمال رسیده و هنر معماری نیز به اوج خود می‌رسد. این مطالعه به بررسی تزیینات کاشی‌کاری پوشش بیرونی گنبد شیخ لطف‌الله و مقایسه‌ی آن با نقوش قالی شیخ‌صفی می‌پردازد تا اشتراکات دو هنر را شناسایی کند. هدف اصلی این پژوهش، تشخیص نقش و نگارهای این دو اثر تاریخی است. این تحقیق به صورت موردپژوهی بوده و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی-تطبیقی انجام شده‌است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که تزیینات گنبد شامل نقوش اسلیمی (ساده و دهن‌اژدری) و ختایی (گل‌ها و غنچه‌ها) است که با طراحی متقارن و نامتقارن به نمایش درآمده‌اند. نقوش قالی شیخ صفی نیز اسلیمی و ختایی هستند که به‌طور حلزونی و متقارن طراحی شده‌اند و بیننده را به سمت مرکز قالی هدایت می‌کنند. پیچک‌های برگ نخلی و شکوفه‌دار همراه با شاخه‌های خمیده از جمله نقوش ختایی این قالی محسوب می‌شوند. نتایج تحقیق نشان‌دهنده این مطلب است که اگرچه نوع نقوش در هر اثر متفاوت است؛ اما این تفاوت‌ها بر کلیت طرح تأثیر نگذاشته و ترکیب و رنگ‌بندی ماهرانه، مفاهیم عمیق معنوی و فلسفی را به زیبایی نمایان می‌سازد
Introduction:One of the most significant periods in Iranian history concerning art and industry, particularly carpet weaving, is the Safavid era. During this time, geometric forms flourished in carpet design, reaching their zenith through a structured and logical framework. Additionally, the Safavid period is regarded as the pinnacle of exterior ornamentation in architecture, with a particular emphasis on domes. Given the symbolic nature of religious arts, this study aims to identify the shared characteristics of carpet weaving and tilework during the Safavid period by examining the external tile decorations of the Sheikh Lotfollah Mosque dome and comparing them with the motifs used in the Sheikh Safi carpet. The primary objective of this research is to analyze and elucidate the patterns and designs employed in these two Safavid-era masterpieces. In this context, the following key questions arise: What are the motifs and decorative elements used in the external covering of the Sheikh Lotfollah dome? Are these motifs also present in the Sheikh Safi carpet? What are the similarities and differences between the motifs identified in the external tilework of the dome and those in the Sheikh Safi carpet?
Methodology:This study employs a historical approach using a descriptive-analytical-comparative methodology and is conducted as a case study. The selected case samples include the dome of the Sheikh Lotfollah Mosque in Isfahan and the Sheikh Safi carpet in Ardabil, both remarkable artifacts from the Safavid period. The analysis is based on the interpretation of existing documents and images through library research. To extract arabesque motifs and linear designs, perspective-free images were required. These images were then processed using Rhino and Photoshop software to generate graphical outputs for further analysis.
Results:The findings reveal that the dome of the Sheikh Lotfollah Mosque features intricate arabesque motifs in black, white, and beige, arranged both symmetrically and asymmetrically, ultimately converging at the center—a representation of unity in diversity. Additionally, khatai motifs, including floral elements such as the Shah Abbas flower and the butterfly flower, are meticulously designed to guide the viewer’s attention toward the center of the dome. An analysis of the Sheikh Safi carpet demonstrates a considerable variety of arabesque and khatai designs, incorporating dragon-head motifs and floral patterns. These elements are intricately woven in a spiral and symmetrical arrangement, leading the viewer’s gaze inward.
Conclusion:In conclusion, this study indicates that both works incorporate arabesque and khatai motifs. While both belong to the Safavid era, the motifs used in each exhibit distinct variations in complexity and diversity. The color schemes and compositional arrangements in both pieces masterfully convey profound spiritual and philosophical concepts with exceptional artistic beauty.
اسپنانی، محمدعلی (1387). فرش صفوی از منظر نوآوری در طرح و نقش، گل‌جام، 4(9): 7-16.
افروغ، محمد؛ براتی، بهاره (1392). عناصر و نمادهای هویت اسلامی در قالی ایرانی، مطالعات ملی، 14(1): 142-121.
DOI: 20.1001.1.1735059.1392.14.53.6.0
اکرامی، محمدصادق. (1397). شناخت تغییرات کتیبه‌های مسجد شیخ لطف‌الله بر اساس منابع تصویری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته‌ی معماری گرایش مطالعات معماری ایران دانشکده‌ی معماری و شهرسازی، گروه معماری، دانشگاه هنر اصفهان
پنج باشی، الهه و كلهرودی، الهام (١٤٠١). تأملی بر مطالعه‌ی ساختاری فرش دوازده‌ضلعی مقبره‌ی شـاه عباس دوم. پژوهشـ‌نامه تـاریخ تمدن اسلامی. ٥٥ (٢). .٣٤٠-317. DOI: 10.22059/jhic.2023.348949.654374
تختی، مهلا؛ سامانیان، صمد؛ افهمی، رضا.(1388). بررسی و تحلیل هندسی فرش‌های محرابی دوره صفویه. گل‌جام، ۵ (۱۴) :۱۲۵-۱۴۰
تقی‌زاده بروجنی، ربابه؛ عباسی شورشجانی، روح اله. (1402). تحلیل هندسی طرح لچک‌ترنج در قالی‌های دوره‌ی صفوی. نگره، 18(66): 83-101. DOI: 10.22070/negareh.2021.5743.2571
توکلی، شیوا؛ چیت‌سازیان، امیرحسین و نیک‌اندیش، بهزاد (1394). زیبایی‌شناسی و نمادگرایی نقش پرندگان در فرش دوره‌ی صفویه. پیکره، 4(8):13-15. DOI: 10.22055/pyk.2016.14557
جمالی، شادی، مراثی، محسن. (1391). بررسی تطبیقی تزیینات کاشی‌کاری در معماری مساجد دوره‌های صفویه و قاجاریه با تکیه بر چهار مصداق تصویری. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، 5 (10)، 81-94.DOI: 10.30480/vaa.2013.268
چیت‌سازیان، امیرحسین. (1385). نماد گرایی و تأثیر آن در فرش ایران، گل‌جام، 4(5): 56-37.
خواجه احمدعطاری، علیرضا؛ آشوری، محمدتقی؛ اربابی، بیژن؛ کشاورز افشار، مهدی (1394). گفتمان باغ در فرش صفوی، گل‌جام، 28:21-5. DOI: 20.1001.1.20082738.1394.11.28.1.9
دادخواه، علی (1400). بررسی ویژگی‌های طرح و نقش، در فرش اردبیل، پنجمین همایش ملی دستاوردهای علمی پژوهشگران، دانش‌آموختگان و دانشجویان فرش ایران.
رهنورد، زهرا. (1378). حکمت هنر اسلامی، تهران: انتشارات سمت.
ژوله، تورج (1392). گنجینه‌ی ملی فرش ایران. با همکاری: سیروس پرهام. چاپ اول. تهران: انتشارات یساولی.
صدیقی، فتانه. (1399). گونه‌شناسی نقوش اسلیمی و ختایی در تزیینات معماری مساجد عصر صفوی اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ارتباط تصویری، گرایش گرافیک، مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی غیردولتی سپهر اصفهان
عرفان‌منش، ساحل. (1402).تحلیل معنا در قالیچه سجاده‌ای باغیِ موجود در آستان قدس رضوی بر اساس رویکرد آیکونوگرافیک امیل مال، بنیان‌های حکمی- فلسفی هنر ایرانی، 1(2):80-91. DOI: 10.30486/pia.2023.1974433.1021
کامیار، مریم، آیت‌الهی، حبیب‌اله، طاووسی، محمود. (1387). الگوهای هندسی در فرش صفوی. گل‌جام، (11)، 11-24.
کمندلو، حسین. (1391). بررسی نقش مایه قندیل (تجلی نور) در فرش‌های ایرانی از عصر صفویه تا دوران معاصر. آستان هنر، 2(3):16-27.
گودرز پروری، مریم؛ زندیه، مهدی؛ مرادی‌نسب، حسین. (1402). بررسی نقش گنبد در معماری دوره یصفویه با تکیه بر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله. مطالعات سیاسی-اجتماعی تاریخ و فرهنگ ایران، 3(1):131-151. https://doi.org/10.61838/kman.jspsich.3.1.8
متفکرآزاد، مریم؛ خزایی، محمد. (1400). تحلیل عناصر بصری قالی ایرانی در خوانش تصویری قالی شیخ‌صفی (موزه لس‌آنجلس)، فردوس هنر، 2(5): 88-105. DOI: 10.30508/fhja.2021.530651.1071
محمدی میلاسی، علی رضا؛ هدایت، فرنوش. (1401).مطالعه تطبیقی نقاشی‌های دیواری امامزاده‌ها و کلیساهای اصفهان؛ بنیان‌های حکمی-فلسفی هنر ایرانی، 1(1):98-88. DOI: 10.30486/pia.2022.1968607.1013
مزیدی شرف‌آبادی، مجید,؛ قاضی‌زاده، خشایار. (1402). مطالعه تطبیقی نقوش تزیینی گنبد‌های مساجد قبه‌الصخره بیت‌المقدس و شیخ لطف‌الله اصفهان. نگارینهی هنر اسلامی, 10(25), 20-34. DOI: 10.22077/nia.2022.4843.1554
موسوی‌لر، اشرف‌السادات؛ مسعودی امین، زهرا؛ مروج، الهه. (1396). جایگاه نقش ترنج در هنر دوره صفوی با تأکید بر قالی، جلد قرآن و جلد شاهنامه‌ها جلوه‌ی هنر، 9(2): 107-118. DOI: 10.22051/jjh.2018.9769.1104
یارشاطر، احسان (1384). تاریخ هنر فرش‌بافی ایران. (ترجمه: ر-لعلی خمسه). چاپ اول. تهران: انتشارات نیلوفر.
Abouali. L, Jianlin, N., Kaner. J (2020). The Evolution of Iranian Carpet Designs with the Influence of Islam and Chinese art; Ilkhanid, Timurid, Safavid. Journal of History Culture and Art Research, 9(1):494-506.
URl: https://www.vam.ac.uk
Kamizi., A, Hassani., Gh, Jalali Jafari, B. (2014). A Survey of the Tree of Life Images in Safavid Textile Arts.
Karami, Robati. S, (2019). Visual Study of Carpets in the Safavid Era: A Case Study in Sheikh Safi Al-Din Ardabili's Tomb. 4:233-239.
Pope, A. U. (2008). Masterpieces of Persian Art. (Parviz Natel Khanlari, Trans.). Tehran: Farhangan Publishing
Trevathan. I. (2017). From texts to tiles: Sufi colour conceptualization in Safavid Persia. 184-194. DOI: 10.4324/9781315167435-15.