بررسی و تحلیل باستانشناختی آثار و استقرارهای دوره اشکانی حوضه آبریز قزل اوزن در محدودة شهرستان ایجرود
محورهای موضوعی : باستانشناسی تاریخیرضا آخوندی 1 , آراز نجفی 2 , فرزاد مافی 3
1 - دانش آموختۀ دکتری باستانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، ابهر، ایران.
2 - استادیار گروه باستانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، ابهر، ایران.
3 - استادیار گروه باستانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، ابهر، ایران.
کلید واژه: ایجرود, دورة اشکانی, گلابر, سفال اشکانی,
چکیده مقاله :
شهرستان ایجرود واقع در استان زنجان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی، دارای ویژگی‌‌هایی است که شناخت کم و کیف محوطه‌‌‌های باستانی آن در دورة اشکانی، می‌‌‌تواند ما را در درک بهتر تحولات فرهنگی این دوره، در غرب و تا حدی شمال غرب کشور یاری دهد. این پژوهش در قالب یک بررسی میدانی و به منظور روشن نمودن وضعیت، تغییرات و تطورات فرهنگی منطقه در دورة اشکانی انجام پذیرفت؛ در این راستا بررسی حوزة جغرافیایی دهستان گلابر و بخش شمال غربی رودخانة ایجرود در دهستان ایجرود پایین، طی دو فصل انجام شد. نتیجة این بررسی‌‌‌ها، شناسایی جمعاً ۱۰۰ محوطة باستانی (۶۸ محوطه در دهستان گلابر و ۳۲ محوطه در بخش شمال غربی دهستان ایجرود پایین) بود که از این بین، ۳۵ محوطه دارای آثار اشکانی است. مطالعة گونهشناسی سفال اشکانی منطقه و نیز درک و دریافت کلی الگوی استقراری محدودة بررسی در این دوره، از نتایج مهم این پژوهش است که بر اساس آن‌‌ها مشخص گردید در دورة مذکور استقرارها نسبت به دورة قبل (هخامنشی) از نظر تعداد، افزایش چشمگیری داشته و حتی استقرارهای دورة بعد (ساسانی) به اندازة دورة اشکانی نیست؛ این نشانگر تغییرات جمعیتی یا تغییر الگوی پراکنش استقرارها نسبت به دورة قبل است. همچنین، مشخص شد که بیشتر استقرارهای منطقه، روستاهای کوچک و تعداد کمی روستاهای بزرگ هستند و شواهدی از مراکز شهری شناسایی نشد. به نظر می‌‌‌رسد، فرهنگ مادی منطقه در دورة اشکانی، ضمن دارا بودن برخی ویژگی‌‌‌های بومی-محلی که آن را از سایر مناطق غرب و شمال‌‌‌غرب کشور تا حدی متمایز می‌‌‌کند، نهایتاً بخشی از گسترة فرهنگی غرب و شمال غرب کشور است.
Ijrood County, located in Zanjan province, has special environmental potential due to its geographical location. Knowing the Parthian sites of this area can help us to better understand the cultural evolutions of this period in the western and northwestern regions of Iran. The current research was conducted in the form of a field survey to clarify the situation and cultural evolution of this area during the Parthian period. To this end, the survey of the geographical area of the Golabar Village and the northwestern part of the Ijrood River in the Ijrood-e Payin Village was carried out during two seasons. The results of this survey led to the identification of 100 ancient sites (68 sites in Golabar and 32 sites in the northwest of the Ijrood River), of which 35 sites had Parthian artifacts. The typology of the Parthian pottery and general understanding of the Parthian settlement pattern of the study area were important results of this research. The number of Parthian sites increased significantly compared to the previous period (Achaemenid), and even the sites of the later period (Sassanid) were not as large as Parthian. This indicates the demographic changes with the transformation of the settlement distribution pattern, compared to the previous period. Additionally, it was found that most of the settlements in the area consisted of small villages and a few large villages, and no evidence of urban centers were identified. The material culture of the area in the Parthian period seems to have some native-local characteristics that distinguish it from the western and northwestern regions of Iran.
آمارنامه جمعيتي سال (1385). سازمان مديريت و برنامه‌ريزي استان زنجان.
استروناخ، ديويد (1379). پاسارگاد، ترجمة حميد خطيب شهيدي، تهران: سازمان ميراث فرهنگي کشور.
الهی، امیر و آخوندی، رضا (1387). گزارش فصل دوم بررسی و شناسایی باستانشناختی شهرستان ایجرود، آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان.
حاتمی، طیبه (1387). تحلیل باستان شناختی محوطه‌‌‌های اشکانی دهستان فیروزآباد الشتر در استان لرستان، پايان نامة کارشناسی ارشد باستان شناسي به راهنمایی دکتر فرزاد مافی دانشگاه آزاد اسلامي واحد ابهر.
حسینی، سیده سمیه (1386). بررسی و تحلیل باستان شناختی استقرارهای اشکانی شهرستان ماهنشان، پايان نامة کارشناسی ارشد باستان شناسي به راهنمایی دکتر یعقوب محمدی‌‌‌فر، دانشگاه آزاد اسلامي واحد ابهر.
حمدالله مستوفي (1336). نزهه القلوب، به کوشش محمد دبير سياقي، تهران: چاپ طهوري.
خسروزاده، علیرضا، عالی، ابوالفضل (1383). توصیف، طبقه‌‌‌بندی و تحلیل گونه‌‌‌شناختی سفال‌‌های دوران اشکانی و ساسانی منطقة ماهنشان (زنجان)، مجموعة مقالات همایش بین‌‌‌المللی باستانشناسی ایران: حوزة شمال‌‌‌غرب، به کوشش دکتر مسعود آذرنوش، پژوهشکدة باستانشناسی.
رهبر، مهدي (1382). سومين فصل کاوش‌‌هاي باستانشناسي خورهه، معاونت پژوهشي سازمان ميراث فرهنگي کشور.
علیزاده، کریم (1382). معرفی سفال‌‌های دژ بیستون، گزارش‌‌های باستان شناسی(2)، پژوهشکدة باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور، صص 107-87.
فرهنگ آبادی‌‌‌های شهرستان ایجرود (1383). سازمان برنامه و بودجه، استانداری زنجان.
فیض‌‌‌خواه، محمد (1383). ظروف مثلثی، گزارش‌‌های باستان شناسی(3)، پژوهشکدة باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور، صص 58-51.
کامبخش فرد، سيف الله (1351). کاوش‌‌هاي باستانشناسي در کنگاور، مجلة باستان شناسي و هنر ايران، شمارة ۹ و ۱۰.
کامبخش فرد، سيف الله (1347). معبد آناهيتا کنگاور، تهران: سازمان ميراث فرهنگي کشور
کامبخش فرد، سيف الله (1377). گور خمره‌‌‌های اشکانی، مجلة باستان شناسی و تاریخ، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کلايس، ولفرام (1385). محوطة معروف به دامنة پارتي، بيستون.
لسترنج، گي (1377). جغرافياي تاريخي سرزمين‌‌هاي خلافت شرقي، ترجمة محمود عرفان، انتشارات علمي و فرهنگي.
مافي، فرزاد (1385). بررسي و تحليل آثار و استقرارهاي اشکاني حوزة جغرافيايي ابهررود، پايان‌نامة دکتري باستانشناسي، به راهنمايي دکتر محمد رحيم صراف، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقيقات تهران.
مافی، فرزاد، صراف، محمدرحیم (1385). تحليل باستانشناختی آثار و استقرارهاي اشکاني حوزة آبریز ابهررود، پیام باستان‌‌‌شناس، ۳(۶)، 75-102.
مترجم، عباس، بلمکی، بهزاد (1388). بررسی و تحلیل استقرارهای اشکانی دامنه‌‌‌های شمالی الوند (همدان)، مطالعات باستان شناسی، ۱(۱)، 135-153.
محمدي‌‌‌فر، يعقوب (1384). بررسي و تحليل آثار و استقرارهاي اشکاني در زاگرس مرکزي، پايان نامة دکتري باستانشناسي، به راهنمايي دکتر محمد رحيم صراف، دانشگاه تربيت مدرس.
میرفتاح، سید علی‌‌‌اصغر، آخوندی، رضا (1386). گزارش فصل اول بررسی و شناسایی باستان شناختی شهرستان ایجرود، آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان.
نجفی، ارض‌‌‌الله، آخوندی، رضا (1386). گزارش بررسی و شناسایی باستانشناختی شهرستان طارم علیا، فصل اول، آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان.
نجفی، ارض‌‌‌الله، مافی، فرزاد، آخوندی، رضا (1388). مطالعه و بررسی آثار و استقرارهای اشکانی کوهپایه‌‌‌های آبیک، پیام باستان‌‌‌شناس، ۶(۱۱)، ۶۹-۸۲.
هرتسفلد، ارنست (1381). ایران در شرق باستان، ترجمة همایون صنعتی‌‌‌زاده، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هرينک، ارني (1376). سفال ايران در دوران اشکاني، ترجمة حميده چوبک، تهران: سازمان ميراث فرهنگي کشور (پژوهشگاه).
Azarnoush, M. (1975). Hamadan. Iran XIII, 181-182.
Balcer, J.M. (1978). Excavations at Tal-I Malyan, Part 2. Parthian & Sassanian Coins & Burials (1976), PP. 86-94,
Burney, C. (1962). The excavations at Yanik Tepe. Iraq, XXIV, PP. 147-151, Pl. XLV.
Burney, C. (1979). Meshkinshahr Survey. Iran. XVII.
Dyson Jr, R. H. (1965). Problems of Protohistoric Iran as seen from Hasanlu. Journal of Near Eastern Studies, 24(3), 193-217.
Dyson, R. (1975). Hasanlu. Iran, XIII, 185.
Dyson, R. (1999). Triangle-festoon ware reconsidere. Iranica antique, XXXIV, 115-144.
Ghirshman, R. (1976). Terrasses sacrees de Barde-e Nechandeh et Masjid-I solaiman. MDAI. XLV. Paris. Pp. 5-51.
Keall, E.J., & Keall, M.J. (1981). The Qaleh-i Yazdgird Pottery: A Statistical Approach. Iran XIX, 33-81.
Haerinck, E. (1978). Painted pottery of the Ardabil style in Azerbaidjan (Iran), Iranica Antiqua, XIII, 79-89.
Keall, E. (1967). Qaleh-i Yazdigird. Iran, 5, 108.
Kleiss, W. (1975). Beobachtungen in der Umgebung von Sarpol -i- Zahab. AMI. N.F.8
Kleiss, W. (1973). Qaleh zohak in Azarbaijan. AMI NF 6, 163-88.
Kleiss, W. (1972). Bericht uber Erkundung sfahrter in Iran im Jahre, AMI, N.F.6
Kleiss, W. (1970). Zur topographic des partherhenges in bistu. AMI N.F.3, PP.162 –167.
Mortensen, P. (1974). A survey of Prehistoric settlement in northern Iuristari. Ada Archeaologia, 45, 1–47.
Schnyder, R. (1975). Takht-i Suleiman. Archaologischer Anzeiger.
Stronach, D. (1968). Tepe Nushi-jan, A moum in Media, Bulletin of the Metropolitan Museum of Art.
Stronach, D. (1969). Excavations at Tepe Nush-i-Jan, 1967. Iran, 7(1), 1-20.
Swiny, S. (1975). Survey in north-west Iran, 1971. East and west, 25(1/2), 77-97.
Vogelsang , W . (1985). Parthian period pottery from Iran. AME, 18, 157 – 175.
Young, T.C. (1975). Kangavar valley survey. Iran, 13.
Young. T.C. (1966). Survey in wesern Iran 1961. Journal of Near Eastern studies, 34, 228-239.
Young Jr, T. C. (1965). A comparative ceramic chronology for Western Iran, 1500–500 BC. Iran, 3(1), 53-85.