استقرارگاه‌های دوران تاریخی در شاه‌کوهِ شهرستان نهبندان – خراسان جنوبی (محوطه‌های آتشکده، کلاته بَل بَتو و گورستان تاسکا)

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی تاریخی

محمد فرجامی ¹ , علی اصغر محمودی نسب ²

1 - میراث فرهنگی خراسان جنوبی، ایران.
2 - مدرس مدعو گروه باستان‌شناسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/06/30 تاریخ پذیرش : 1402/07/20 تاریخ انتشار : 1402/11/01

کلید واژه: معماری, ساسانی, سفال, آتشکده, شهرستان نهبندان, شاه‌کوه,

چکیده مقاله :

شهرستان نهبندان واقع در خراسان جنوبی، از نواحی مهم در پژوهش‌ های باستان‌شناسی دوران تاریخی و اسلامی به شمار می‌رود. دامنه غربی شاه کوه در غرب این شهرستان، به دلیل وجود شرایط مساعد اقلیمی و محیطی، استقرارها و سکونتگاه‌های مهم و گسترده‌ای را در خود جای داده است که نشان از اهمیت آن‌ها در برهمکنش ‌های درون و برون منطقه ‌ای دوران تاریخی دارد. از جمله این یادگارهای بی ‌همتا، بخش ‌های برجای مانده از بنای معروف به آتشکده در روستایی با همین نام جای است که شوربختانه بخش های اندکی از این سازه برجای مانده است. پیرو برنامه گمانه ‌زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محدوده بنا و شواهد معماری موجود و نیز معماری کنونی در بافت روستا، گمان آن می‌ رود که این سازه با نقشه چلیپایی و چهار دیوار سنگی و پوشش گنبدی پایه‌ گذاری شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که بنای معروف به آتشکده (؟) در دوره ساسانی ساخته شده و در سده ‌های نخستین اسلامی نیز همچنان کاربری داشته و به‌ عنوان یک مکان مذهبی، با محوطه ‌های پیرامون خود مانند کلاته بَل بَتو و گورستان تاسکا در ارتباط بوده است. ضمن معرفی این اثر، به تحلیل بقایای فرهنگی سطحی محوطه‌ های مذکور نیز پرداخته می ‌شود. یافته ‌های سطحی این محوطه‌ ها در پیوند با دوران تاریخی (هخامنشی ـ ساسانی) است که نشان از تداوم سکونت و برهم کنش‌های فرهنگی در این منطقه از آغاز دوران تاریخی تا دوران اسلامی دارد. هدف اصلی، شناخت بنای معروف به آتشکده (؟) با توجه به شواهد و داده ‌های باستان ‌شناسی و همچنین، معرفی محوطه‌ های دیگر دوران تاریخی مانند کلاته بل بتو و تاسکا است. این پژوهش با گردآوری یافته ‌ها به صورت میدانی و تحلیل آن‌ها از طریق پژوهش ‌های کتابخانه‌ ای با رویکرد تاریخی ـ فرهنگی و به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است.

چکیده انگلیسی:

Nehbandan County is considered one of the important areas in the archaeological research of the historical and Islamic period of South Khorasan. The eastern region of Shah Kouh in the west of this county, due to the existence of suitable and favorable climatic and land conditions, contains important and spacious settlements, which shows their importance in intra- and extra-regional interactions in historical times. Among these unique monuments, there are the remaining parts of the building known as Atashkadeh (Fire Temple) in the village of the same name, but unfortunately, only a few parts of this structure are left. According to the results of the excavation project to determine the core zone and suggest the buffer zone of the building as well as the existing architectural evidence and the current architecture in the context of the village, it is believed that this structure was founded with a cruciform pattern and four stone walls and a dome cover. The study shows that this building was built in the Sassanid period and was still standing in the early Islamic centuries as a religious place and in connection with the surrounding sites. Here, some of the nearby sites such as Kalate Bal Batu and Taska Cemetery were introduced and their surface cultural remains were also discussed and analyzed. This research aims to recognize the Fire Temple building according to the archaeological evidence and also to introduce other sites of the historical era such as Klate Bel Beto and Taska. Collecting the findings has been conducted in the field and analyzing them through Library research has been done with a historical-cultural approach and descriptive-analytical method.

منابع و مأخذ:

ابن¬حوقل، ابی¬القاسم (1366). سفرنامه ابن¬حوقل - ایران صوره¬الارض. ترجمه جعفر شعار. چاپ دوم. تهران: اميركبير.
اسماعیلی، نیره (1400). بررسی گونه¬شناختی سفال¬های مکشوفه از تپه سورگ بیرجند. پایان نامه کارشناسی ارشد، باستان¬شناسی، دانشکده هنر، دانشگاه بیرجند.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1340). المسالک و الممالک. به کوشش ایرج افشار. چاپ نخست. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بهروزی¬فر، داود، مهرآفرین، رضا، سعیدی هرسینی، محمدرضا، چایچی امیرخیز، احمد (1400). بررسی و تحلیل سفال‌های اشکانی دشت سرخس. شمال شرق ایران. مطالعات باستان¬شناسی پارسه، 5(17)، 166-143.
تاج¬بخش، رویا، وندائی، میلاد (1396). بررسی و تحلیل باستان‌شناختی مجموعه چهارطاقی گنبد. فراشبند. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران، 7(12)، 211-226.
حاجی¬پور، میثم و همکاران (1393). توانمندی¬ها. پتانسیل¬ها و فرصت¬های سرمایه¬گذاری خراسان جنوبی. چاپ اول. بیرجند: چهاردرخت.
حاجی¬علی¬عسگر، ندا، مومنی، کوروش (1396). تجلی عدد چهار در طرح معماری آتشکده¬های ایران. معماری و شهرسازی آرمان، 10(21)، 23-38.
حیدری، احمد (1394). گزارش مقدماتی فصل نخست بررسی و شناسایی آثار و مکان¬های فرهنگی دهستان میغان شهرستان نهبندان. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان جنوبی.
دانا، محسن (1395). گزارش مقدماتی فصل دوم کاوش تپه تخچرآباد بیرجند. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی.
دانا، محسن (1396). گزارش مقدماتی فصل سوم کاوش تپه تخچرآباد بیرجند. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی.
دانا، محسن (1397). گزارش فصل چهارم کاوش باستان¬شناختی محوطه تخچرآباد. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی.
دانا، محسن، هژبری، علی، رحمتی، مسعود (1397). کهنه¬کند بجنورد محوطه¬ای اشکانی با ویژگی¬های بومی در شمال خراسان. مجموعه مقالات همایش بین¬المللی باستان¬شناسان جوان، جلد دوم، به کوشش محمدحسین عزیزی خرانقی. مرتضی¬خانی پور و رضا ناصری. دانشگاه تهران و بنیاد ایران شناسی، 834 – 795.
روستایی، محمدصادق (1391). مطالعه نمونه¬های سفالین دوره اشکانی در سیستان ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد، باستان¬شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
زهبری، زهره (1391). مطالعه نمونه¬های سفالین مکشوفه از محوطه¬ی هخامنشی دهانه ¬غلامان. پایان نامه کارشناسی ارشد، باستان¬شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
سرفراز، علی اکبر، آوارزمانی، فریدون (1384). سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه. چاپ چهارم. تهران: انتشارات سمت.
شایسته، محسن (1388). پرونده ثبتی تپه آتشکده. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی.
صدیقیان، حسین (1393). گزارش بررسی باستان-شناختی بخش جلگه ماژان شهرستان خوسف. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی.
صدیقیان، حسین (1394). گزارش بررسی باستان-شناختی بخش قُهستان و گزیک شهرستان درمیان. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی.
فرجامی، محمد (1383). پرونده ثبتی قلعه دختر بیدسک شهرستان درمیان. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی.
فرجامی، محمد (1392). بررسی باستان¬شناختی شهرستان سربیشه. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی.
فرجامی، محمد (1396). بررسی باستا¬¬¬ن¬شناختی شهرستان سربیشه. چاپ اول. بیرجند: انتشارات چهاردرخت.
فرجامی، محمد، محمودی نسب، علی¬اصغر (1397). گزارش گمانه¬زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه آتشکده شهرستان نهبندان. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی.
فرجامی، محمد، محمودی نسب، علی¬اصغر (1398). گزارش فصل نخست کاوش محوطه گبری مود. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی.
فرجامی، محمد، محمودی نسب، علی¬اصغر (1393). گزارش بررسی باستان¬شناختی بخش¬های زهان و شاسکوه شهرستان زیرکوه. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی.
قلی¬نژاد، مستنصر (1394). گزارش بررسی باستان-شناختی دهستان زیرکوه. بیرجند: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی. گردشگری و صنایع دستی استان خراسان جنوبی.
گابریل، آلفونس (1371). عبور از صحاری ایران. ترجمه فرامرز نجد سمیعی. چاپ اول. مشهد: آستان قدس رضوی.
لباف خانیکی، میثم (1388). سفال¬های ساسانی شمال شرق ایران طبقه¬بندی مقایسه و تحلیل بر اساس ویژگی-های شکلی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 4(59)، 143-175.
لباف¬خانیکی، رجبعلی (1386). گزارش گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و حریم شهر قدیم قاین. بیرجند: آرشیو اداره کل میراث فرهنگی. صنایع دستی و گردشگری استان خراسان جنوبی.
لباف¬خانیکی، میثم، فرجامی، محمد، حیدری، احمد (1400). سبک‌های بومی و منطقه‌ای در سفال‌های اشکانی-ساسانی شرق ایران با تکیه بر نویافته‌های سفالین دشت نه و درۀ چهارفرسخ (شهرستان نهبندان. استان خراسان جنوبی. مطالعات باستان¬شناسی، 13(3)، 32 – 1.
محمدی¬فر، یعقوب، طهماسبی، الناز (1393). طبقه‌بندی سفال ساسانی دره سیمره. مطالعه موردی: قلعه سیرم¬شاه. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران، 7(4)، 133-152.
مستوفی، احمد (1351). راه¬های لوت جنوبی. گزارش‌های جغرافیایی، 08، 315-320.
مقدسی، محمدبن احمد (1361). أحسن¬التقاسيم. جلد 2. ترجمه على¬نقى منزوى‏. چاپ نخست. تهران: شركت مولفان و مترجمان‏.
موسوی¬حاجی، سیدرسول، عطائی، مرتضی (1389). مطالعه مجموعه¬ای از نمونه¬های سفالین سیستان. زاهدان: بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان.
مهرآفرین، رضا، موسوی¬حاجی، سیدرسول، روستائی، محمدصادق، علائی¬مقدم، جواد (1392). مطالعه سفال شیاردار اشکانی سیستان. همایش ملی باستان¬شناسی ایران، دانشکده هنر، دانشگاه بیرجند.
نامی، حسن (1401). گاهنگاری نسبی. تحلیل محیطی و باستان¬شناختی محوطه مخارتپه (تربت¬جام. شمال شرق ایران). مطالعات باستان¬شناسی پارسه، 6(21)، 7-40.
هرینک، ارنی (1376). سفال ایران در دوره اشکانی. ترجمه حمیده چوبک. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
Alden, J. (1978). Excavations at Tal-i Malyan, Iran, XVI, 79-93.
Dales, G. (1977). New Excavations at Nad-I Ali (Sorkh Dagh), Afghanistan: Research Monograph No. 16.
Dupree, L. (1956). Shamshir Ghar, a historic cave site in Kandahar province, Afghanistan. Orientalistische Literaturzeitung, 51(1-6), 147-148.
Helms, S. (1997). Excavations at Old Kandahar in Afghanistan 1976-1978, Conducted on behalf of the Society for South Asian Studies, (Society for Afghan Studies), Stratigraphy, pottery and other finds, BAR Publishing.
Priestman, S. (2009). A statistical vs. a Sensory Approach: Sasanian Ceramic Studies in the Light of Ceramics of the Merv Oasis, Journal of inner asian art and archaeology, 4, 169 – 174.
Puschnigg, G.(2006). Ceramics Of The Merv Oasis; Recycling The City, Walnut creek, California, left coast press inc.