بازنمایی دیو در ساختار روایت تصویری آثار سلطان محمد نگارگر
پرمه صدیقیان
1
(
)
کلید واژه: سلطان محمد نگارگر, دیو, نگارگری ایرانی, شاهنامه تهماسبی, مکتب تبریز دوم, تصویر اسطوره‌ای,
چکیده مقاله :
بازنمایی دیو در نگارگری ایرانی، به‌ویژه در آثار نگارگران دوره صفوی، بازتابی از تلفیق اسطوره، تخیل و جهان‌بینی فرهنگی دوران است. در این میان، سلطان محمد نگارگر، به‌عنوان یکی از چهره‌های شاخص مکتب دوم تبریز، تصویرگری دیو را از سطح تکرار روایت‌های بصری گذشته فراتر برده و به بازآفرینی خلاقانه‌ای از این موجودات اسطوره‌ای دست زده است. مقاله حاضر با هدف تحلیل ساختار بصری و مفهومی بازنمایی دیو در آثار سلطان محمد، به این پرسش پاسخ می‌دهد که ویژگی‌های تصویری دیوها در آثار وی چگونه با لایه‌های اسطوره‌ای، زیبایی‌شناختی و گاه عرفانی گره خورده‌اند. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و نمونه‌نگاری از نگاره‌های شاهنامه تهماسبی انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که دیوها در آثار سلطان محمد واجد فرم‌هایی ترکیبی، آناتومی‌های اغراق‌آمیز، رنگ‌پردازی‌های نمادین و حرکاتی پویای انسانی‌اند؛ عناصری که در کنار طنز، خشونت، و فانتزی، دلالت‌های چندلایه‌ای از نگرش نگارگر به مفهوم شر، تقابل نیروهای متافیزیکی و خیال‌پردازی تصویری ارائه می‌دهند. این بازنمایی نه‌تنها جنبه‌ای تزئینی یا داستان‌پردازانه، بلکه بُعدی اندیشمندانه و خلاق در پیوند سنت و نوآوری در نگارگری صفوی دارد.
چکیده انگلیسی :
Imagination, and the cultural worldview of the time. Among these artists, Soltan Mohammad, a key figure of the Second Tabriz School, advanced the visual depiction of demons beyond simply repeating earlier pictorial traditions, offering a creative reinterpretation of these mythical beings. This article aims to examine the visual and conceptual structures behind the representation of divs in Soltan Mohammad’s paintings, exploring how their visual features intersect with mythological, aesthetic, and sometimes mystical aspects. Using a descriptive-analytical approach, and drawing from library sources and selected illustrations from the Shahnameh of Tahmasp, the study shows that Soltan Mohammad’s demons have hybrid forms, exaggerated anatomies, symbolic use of color, and lively, human-like gestures. These elements—along with humor, violence, and fantasy—convey layered meanings that reflect the artist’s complex engagement with ideas of evil, metaphysical dualities, and imaginative visual storytelling. This style of depiction is not just decorative or narrative but represents a thoughtful and innovative way of blending tradition and creativity within Safavid painting
1. آژند، یعقوب (۱۳۸۹). نگارگری ایران. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب انسانی و دانشگاه‌ها (سمت).
2. آژند، یعقوب (۱۳۸۴). سیمای یک نقاش. تندیس، 49، ۷-۷.
5. اشرفی. م. (۱۳۹۶). از بهزاد تا رضا عباسی؛ سیر تکاملی مینیاتور در سده دهم و اوایل سده یازدهم هجری. ترجمه نسترن زندی، نهران: نشر آثار هنری متن.# 6. پاکباز، رویین (۱۳۸۵). دایرة المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
7. حسامی، حمیدرضا؛ شیخی، علیرضا (۱۴۰۰). سیر تحول دیونگاری در نگارگری ایرانی با تاکید بر شاهنامه¬نگاری از دوره ایلخانی تا پایان دوره قاجار. نگره ، ۶۴، ۱۲۵-۱۰۵.
8. خلیفه، بهمن (۱۳۹۰). شاهنامه بایسنقر شاهکار هنر عهد تیموری. کتاب ماه ادبیات، 25(۱۳۹)، ۱۱۶-۱۱۲.
9. صدق¬پور، میثم؛ محمدزاده، مهدی؛ قدیمی¬قیداری، عباس (۱۳۹۹). بازشناسی عملکرد نظیره¬سازی در نقاشی صفوی سده دهم (بررسی رابطه دوسویه میدان و منش با تمرکز بر آثار سلطان محمد). رهپویه هنرهای تجسمی، ۳(۴)، ۶۲-۵۱.
10. عاطفی، مهدی (۱۳۸۷). خیال¬پردازی و عجایب¬نگاری در آثار سلطان محمد و پیتر بروگل. رهپویه هنرهای تجسمی، ۶(۲)، ۳۶-۲۴.
11. قائمی، فرزاد (۱۳۹۴). ارتباط نمایه نبرد با دیوان در اساطیر ایران و باور به خدایان شاخ¬دار در فرهنگ های بومی (و آزمون وارگی این نبرد در مسیر فردیت قهرمان). جستارهای نوین ادبی، ۱۸۸(۴۸)، ۱۶۴-۱۴۱.
12. رضوانیان، قدسیه؛ غیاثی، ندا؛ اعظم¬زاده، محمد (۱۳۹۵). مطالعه تأثیر روایت استعاری فردوسی بر شاهنامه نگارگری). ویژه¬نامه نامه فرهنگستان (ادبیات تطبیقی)، ۱(۱۳)، ۱۶۰-۱۲۹.
13. کریم‌اف، کریم (۱۳۸۵). سلطان محمد و مکتب او. ترجمه جهان¬پری معصومی و رحیم چرخی، تبریز: انتشارات دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
14. کفشچیان¬مقدم، اصغر؛ یاحقی، مریم (۱۳۹۰). بررسی نمادین در نگارگری ایران. باغ نظر، ۸(۱۹)، ۷۶-۶۵.
15. گواشانی، دوست محمد (۱۳۷۲). دیباچه مرقع بهرام¬میرزا صفوی در نجیب مایل هروی، کتاب آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: چاپ و انتشارات آستان قدس.
16. منشی¬قمی، قاضی احمد (۱۳۵۱). گلستان هنر. تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: متن.
17. میرزایی¬مهر، علی¬اصغر (۱۳۹۸). مقایسه تطبیقی دیونگاره¬های محمد سیاه قلم با سلطان محمد عراقی. مطالعات عالی هنر، ۱(۱)، ۱۳۶-۱۲۷.
18. ندرلو، حنانه؛ مهدیون، مائده، بررسی آثار منسوب به سلطان محمد.
19. Hoseini, S. R., & Sepasi, Z. (2018). A Comparative Study of Safavid Fabric Designs with Miniatures in School of Second Tabriz (With a focus on the Works of Sultan Mohammad, Mir-Musavvir, and Mir-Sayyid Ali). Journal of History, Culture and Art Research, 7(5), 274-290
20. Masoumipour, F., & Farrokhfar, F. (2021). Analysis of Characterization Features in Paintings of Tahmasebi Shahnameh. Negareh Journal, 16(57), 45-61 21. Canby, S. (Ed.). (2014). The Shahnama of Shah Tahmasp: The Persian Book of Kings.
Yale University Press 22. Holod, R. (1975). Richard Ettinghausen, ed., Islamic Art in the Metropolitan Museum (The Metropolitan Museum of Art, New York, 1972). Pp. 334. Illustrated. International Journal of Middle East Studies, 6(3), 351-354
23.
Canby, S. R. (1999). The golden age of Persian art, 1501-1722. (No Title) 24.
http://shahnama.lib.cam.ac.uk