تاثیر عوامل محیطی بر روند شکل‌گیری پل‌های هورامان بر مبنای پژوهش‌های باستان‌شناسی
محورهای موضوعی : باستانشناسیپویا طالب‌نیا 1 , زرین فخار 2 * , فرزاد مافی 3
1 - دانشجوی دکتری، گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
2 - استادیار‌گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
3 - استادیار گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
کلید واژه: هورامان, باستان‌شناسی, پل‌های باستانی, مکان‌گزینی, تحلیل آماری, GIS.,
چکیده مقاله :
منطقه هورامان که در غرب زاگرس مرکزی قرار دارد، محدوده‌ای کوهستانی با رودخانه‌های پرآبی است که تداوم جریان آنها دره‌ها و تنگه‌هایی عمیق و باریک را ایجاد نموده است. دره‌ها و تنگه‌های پرآب و حاصلخیزی که طی هزاران سال معابر تردد جوامع انسانی بوده‌اند. این دره‌های سرسبز و غنی نخستین‌بار توسط انسان‌های عصر پارینه‌سنگی استقراری و پس از آن طی هزاران سال سکونتگاه گروه‌های انسانی بوده است. طی این دوران برقراری ارتباط و تعاملات فرهنگی صورت گرفته در این دره‌های از طریق مسیرهای مواصلاتی موجود در امتداد آنها صورت می‌پذیرفت. گاهاً این مسیرهای ارتباطی به وسیله عوارض متعدد طبیعی همچون دره‌ها، رودخانه‌ها، پرتگاه‌ها و ... از هم مجزا می‌گردیدند؛ از این‌رو ساکنان منطقه با ایجاد پل‌هایی زمینه اتصال و ارتباط مسیرها را به یک‌دیگر فراهم می‌نمودند. بررسی‌های باستان‌شناسی در مجموع منجر به شناسایی ۲۳ پل (یا بقایای ۲۳ پل) در سراسر گسترة هورامان شده است. این پل‌ها تحت‌تاثیر عوامل متعددی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جغرافیایی و ... شکل گرفته‌اند. در این میان نقش عوامل طبیعی به نسبت دیگر عوامل محسوس‌تر است. در این میان شناخت عوامل طبیعی موثر و میزان تاثیرگذاری آنها در شکل‌گیری پل‌ها مسئلة اساسی نوشتار پیش‌رو است. از این‌رو، با هدف آگاهی از تاثیر و نقش عوامل جغرافیایی موثر در شکل‌گیری پل‌ها، موقعیت مکانی ۲۳ پل شناسایی شده به کمک نرم‌افزار ArcGis با لایه‌های جغرافیایی هم‌پوشانی و داده‌های حاصل مورد تجزیه و تحلیل باستان‌شناختی قرار گرفت. این فرآیند نهایتاً منجر به شناخت دلایل و میزان تاثیرگذاری هر یک از عوامل محیطی و جغرافیایی طبیعی هورامان در شکل‌گیری، توسعه، تداوم و متروک شدن پل‌ها شد. بر پایة مطالعات صورت گرفته ناهمواری، طبقات ارتفاعی، جهت و میزان شیب و شبکه زهکشی مهمترین عوامل جغرافیایی در شکل‌گیری، توسعه، تداوم و متروک شدن پل‌های باستانی هورامان طی ادوار مختلف بوده‌اند.
The Hawraman region, located in the western part of the Central Zagros, is a mountainous area characterized by abundant rivers whose continuous flow has shaped deep and narrow valleys and gorges. These fertile and well-watered valleys have served as passageways for human societies over millennia. Initially inhabited during the Paleolithic period, these valleys have been home to human communities for thousands of years. Cultural interactions and communications took place through existing routes along these valleys. At times, these routes were interrupted by natural obstacles such as rivers, ravines, and cliffs, prompting local inhabitants to construct bridges to reconnect the pathways. Archaeological investigations have led to the identification of 23 bridges (or remnants thereof) across the Hawraman region. These structures were shaped by political, economic, social, cultural, and geographical factors with natural factors playing a particularly prominent role. The present study seeks to identify and analyze the environmental and geographical variables contributing to the formation of these bridges. To achieve this, the spatial distribution of the 23 identified bridges was overlaid with relevant geographic layers using ArcGIS software, and the resulting data were archaeologically interpreted. The analysis revealed the degree and nature of influence exerted by natural environmental factors on the formation, development, continuity, and abandonment of the bridges. Based on the findings, topography, elevation classes, slope direction and steepness, and the drainage network were identified as the most influential geographic factors affecting the historical trajectory of Hawraman’s ancient bridges.
احتشامی، منوچهر (1381). راه و راه‌سازی در ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
امینی‌خواه، ناصر، مافی، فرزاد، قهرمانی، امین (1398). بازشناسی شاخصه‌های هنر معماری در ارزیابی سطح فرهنگی منظر تاریخی ـ فرهنگی با رویکرد ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو، مطالعۀ موردی: محدودۀ اورامانات در استان کرمانشاه، همایش ملی دوسالانۀ باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران، دانشگاه مازندارن، اردیبهشت 1398
بهرام‌زاده، محمد، طالب‌نیا، پویا (1394). «معرفی پل‌های تاریخی هورامانات استان کردستان». همایش ملی هورامان: انسان، طبیعت، زندگی. سنندج. اردیبهشت 1394.
پیرنیا، محمدکریم، افسر، کرامت‌الله (1370). راه و رباط، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی، چاپ دوم.
زارعی، محمدابراهیم (1392). آثار فرهنگی، باستانی و تاریخی کردستان، انتشارات سبحان نو و دانشگاه بوعلی سینا.
صادقی¬راد، مسعود (1397). پژوهش¬های باستان¬شناسی هورامان (بررسی و شناسایی)؛ کردستان (مریوان، سروآباد، سنندج، کامیاران). تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان¬شناسی.
صادقی¬راد، مسعود (1400). گزارش پژوهش‌های باستان‌شناسی غارهای قلا جی (مستندنگاری و مستندسازی به منظور تهیه پرونده ثبتی و تعیین عرصه و پیشنهاد حریم منظری) کرمانشاه – جوانرود – کلاشی – کلاشی - قلعه جی، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
طالب¬نیا، پویا (1392). مطالعه و معرفی راه‌های دورهٔ اسلامی استان کردستان و آثار وابسته به آن، رسالهٔ کارشناسی‌ارشد، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر )منتشر نشده).
طالب‌نیا، پویا (1395). «اورامانات؛ پل ارتباطی قلعه ایمام و قلعه پالنگان». همایش ملی مریوان باستان‌شناسی و توسعه گردشگری. مریوان. مهر 1395.
طالب¬نیا، پویا (1403). نگرش باستان‌شناختی، بر روند شکل‌گیری روستاهای منظر فرهنگی هورامان؛ در قرون اسلامی ، رسالهٔ دکترا، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر )منتشر نشده).
طالب‌نیا، پویا (در دست چاپ). «راه تنگی‌ور- هورامان؛ راهی باستانی در دل کوه‌های شاهو». راه‌های ایرانی (یادداشت‌ها و مقلاتی درباره‌ی راه‌های کهن ایران بر پایه مدارک باستان‌شناختی و تاریخی، (به کوشش شهرام زارع). تهران: انتشارات بصیرت. چاپ نشده.
طالب‌نیا، پویا، عاملی‌راد، شلیر (1400). بررسی باستان‌شناسی دوران تاریخی هورامان (شهرستان‌های سروآباد و کامیاران)، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان‌شناسی.
طالب‌نیا، پویا، فخار، زرین (1394). «سیر تحول پل‌سازی در معماری پل‌های تاریخی هورامانات کردستان». همایش ملی فرهنگ، گردشگری و هویت شهری. کرمان: 3و4 بهمن 1394.
فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادی‌ها) (1331). استان 5، کردستان (شهرستان‌های: ایلام - بیجار- تویسرکان -سقز-سنندج-شاه آباد-قصرشیرین-کرمانشاه-ملایر-نهاوند-همدان)، جلد 5، انتشارات دایره جغرافیائی ستاد ارتش.
مافی، فرزاد (1397). مطالعات باستان‌شناختی روستاهای تاریخی اورامانات، کرمانشاه، مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
مافی، فرزاد، امینی‌خواه، ناصر، قهرمانی، امین (1398). نقش پژوهش‌های باستان‌شناسی در ارزیابی منظر تاریخی-فرهنگی با رویکرد ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو( مطالعۀ موردی اورامانات استان کرمانشاه)، همایش ملی دوسالانۀ باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران، دانشگاه مازندارن، اردیبهشت 1398
مخلصی، محمدعلی (1379). پل‌های قدیمی ایران، چاپ اول، تهران: اتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
یاوری، غلامرضا و محمدمهدی فاضل‌بیگی (1389)، «بررسی آثار توسعه و پایداری زیست بوم منطقه هورامان با کاربرد مدل تخریب»، فصلنامه محیط‌شناسی، 57، 121-128.
ولدبیگی، برهان‌الدین (1380). نگاهی به جاذبه‌های اکوتوریستی اورامان، کرمانشاه: انتشارات طاق بستان.