مطالعه دژشهر سمیران در دوران اسلامی بر اساس متون تاریخی و گونهشناسی سفال
محورهای موضوعی : باستانشناسی اسلامی
علیرضا رستمی
1
,
امیر هاشم‌پور مافی
2
*
,
فرزاد مافی
3
1 - دانشجوی دکتری باستانشناسی، گروه باستانشناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
2 - استادیار، گروه باستانشناسی، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس، ایران.
3 - استادیار، گروه باستانشناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
کلید واژه: "طارم", "مسافریان", "سفال زرین¬فام", "کوباچه", "سلادن", "آبی و سفید", "اسگرافیاتو",
چکیده مقاله :
دژشهر سمیران، شامل بقایای یك قلعه و شماری از مقابر و مکانهای پراکندۀ واقع بر تپه‌های اطراف آن است که در حاشیۀ رودخانه قزل‌اوزن، در بخش طارم سفلی واقع شده است. پس از ساخت و آبگیری سد منجیل در اوایل دهۀ چهل شمسی، دسترسی به این مجموعه مختل و در زمرۀ محوطه‌های باستانی در معرض خطر تخریب قرار گرفت. پژوهش حاضر به شیوۀ تحلیلی، بر اساس داده‌های بررسی میدانی، همچنین اطلاعات متون تاریخی به انجام رسیده است. هدف از این پژوهش که پرسشهای مطرح شده نیز در همین راستا قرار دارد، شناسایی دورههای استقراری دژشهر سمیران پس از اسلام، بر اساس مواد فرهنگی باستانشناختی، عموماً گونهشناسی قطعات سفال و مقایسۀ نتایج حاصله با اطلاعات متون تاریخی پیرامون دوره یا دورههای حیات این شهر است. برای دستیابی به هدف این پژوهش، ضمن پیمایش سطح محوطه، سفالهای 18 منطقه مختلف در مجموعۀ دژشهر سمیران گردآوری، طراحی و عکاسی شده و بر اساس نوع و ویژگیهای سفال، قطعات مذکور تقسیمبندی و گاهنگاری شده است. بر این اساس، شاخصترین انواع سفالهای مجموعه سمیران عبارتند از سفالهای زرینفام، کوباچه، سلادن، آبیوسفید، اسگرافیاتو و سفال با لعاب لاجوردی. نتایج این پژوهش نشان میدهد که سفالهای مجموعۀ سمیران عمدتاً مربوط به قرون چهارم تا هشتم دورۀ اسلامی هستند که از این نظر تاحد زیادی با اطلاعات مندرج در متون دورۀ اسلامی، دربارۀ دورۀ شکوفایی و آبادانی دژشهر سمیران مطابقت دارد. بااینحال برخلاف اطلاعات مبهم متون تاریخی، شواهد باستانشناسی موجود حاکی از تداوم استفاده از بخش مرکزی دژشهر سمیران در عصر تیموری و صفوی است. در مجموع، تلفیق شواهد باستانشناسی و تاریخی حکایت از رونق و گسترش دژشهر سمیران در قرون نخستین و میانی دورۀ اسلامی، بویژه در دورۀ زمامداری مسافریان، سلجوقیان و ایلخانان مغول دارد. در دورۀ تیموری و صفوی، باوجود اهمیت دژ سمیران، شهر مذکور از رونق گذشته فاصله گرفته و سپس به تدریج در ورطۀ اضمحلال و فراموشی افتاده است.
The Semiran citadel consists of the remains of a castle and a number of tombs and scattered sites on the surrounding hills, located on the banks of the Qezlouzn River in the Lower Tarom region. After the construction and impoundment of the Manjil Dam in the early 1940s, access to this complex was disrupted and it was classified as an archaeological site at risk of destruction. The present study was conducted analytically, based on field survey data as well as information from historical texts. The aim of this study, the questions raised in which are also in this direction, is to identify the settlement periods of the Semiran citadel after Islam, based on archaeological cultural materials, generally the typology of pottery fragments, and to compare the results obtained with information from historical texts about the period or periods of the city's life. To achieve the goal of this research, while surveying the surface of the site, pottery from 18 different areas in the Semiran Citadel complex was collected, designed, and photographed, and the pieces were classified and dated based on the type and characteristics of the pottery. Accordingly, the most prominent types of pottery in the Semiran complex include Zarinfam, Kobache, Celadon, Blue and White, Sgraffiato, and azure-glazed pottery. The results of this research show that the pottery in the Semiran complex mainly dates back to the fourth to eighth centuries of the Islamic era, which in this respect is largely consistent with the information contained in the texts of the Islamic era about the period of prosperity and development of the Semiran Citadel. However, contrary to the ambiguous information in historical texts, the existing archaeological evidence indicates the continued use of the central part of the Semiran Citadel during the Timurid and Safavid eras.
ابودلف، (1342). سفرنامه ابودلف در ایران. مترجم، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی. ترجمه ابوالفضل طباطبایی، تهران: انتشارات فرهنگ ایران‌زمین.
اعتماد¬السلطنه، محمدحسن بن على (1367). مرآة¬البلدان. تصحیح عبدالحسین نوایى و هاشم محدث، تهران: دانشگاه تهران.
البغدادى، ابن¬عبد¬الحق، صفى¬الدین عبدالمومن (1412ﮬ.ق). مراصد الإطلاع علی أسماء الأمكنة و البقاع. مصحح: بجاوى، على محمد، بیروت: دار الجیل.
آلن، جیمز ویلسن (۱۳۸۳). سفالگری اسلامی. ترجمه مهناز شایسته¬فر. تهران: مؤسسة انتشارات هنر اسلامی.
بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ. (1358). تذکره جغرافیای تاریخی ایران. مترجم حمزه سردادور، تهران: انتشارات توس.
بحرانی پور، حنان و خانمرادی، مژگان (1400). بررسی تغییرات فرهنگی منطقۀ زرندیه از دورۀ مس و سنگ تا دوران اسلامی، بر اساس نتایج بررسی باستانشناختی. مطالعات باستان شناسی ایران، ۱۳(۱).
بردلی، هریت (1386). دگرگونی ساختارهای اجتماعی، طبقه و جنسیت. ترجمه محمود متحد، تهران: انشارات آگه.
پوپ، آرتور (1378). سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز. جلد چهارم: سفالگری، خوشنویسی و کتیبه‌نگاری، ترجمه فاطمه کریمی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
ترکمنی¬آذر، پروین (1384). دیلمیان در گسترۀ تاریخ ایران. تهران: انتشارات سمت.
توحیدی، فائق (1379). فن و هنر سفالگری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه¬ها (سمت).
جهانی، ولی (1382). گزارش مقدماتی گمانه زنی محوطه تاریخی خوری هفت سو دغنان. گزارش¬های باستان¬شناسی 2، میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران.
حسن، زکی¬محمد (1377). هنر ایران در روزگار اسلامی. ترجمه محمد ابراهیم اقلیدی، تهران: صدای معاصر.
حموى، یاقوت¬بن¬عبد الله (1380). معجم البلدان. ترجمه على¬نقى منزوى، تهران: سازمان میراث فرهنگی كشور (پژوهشگاه).
حموى، یاقوت بن عبدالله (1995). معجم البلدان، بیروت: دار صادر.
رامین، علی (1387). مبانی جامعه¬شناسی هنر. تهران: انتشارات نی.
ستوده، منوچهر (1362). قلاع اسماعیلیه در رشته¬کوه¬های البرز. تهران: انتشارات طهوری.
ضیاءآبادی، آرش (1401). دژ سمیران پایتخت حکمرانان محلی دیلمیان در طارم (آل مسافر، 330 ه.ق). اثر، دوره 43، شماره 4، صص 710-.700
عباس¬نژاد سرستی، رحمت، علی¬محمدی، مرضیه، قمری فتیده، محمد (1399). تحلیل سازمان تولید و استانداردسازی در یک جامعۀ باستانی: رهیافتی به نقش¬های سفال¬های تل باکون الف. جامعه¬شناسی تاریخی، ۱۲(۲)، 388-365.
عربانی، اصلاح (1374). کتاب گیلان (1). تهران: انتشارات گروه پژوهشگران ایران.
فراهانى، محمدحسین¬بن¬مهدى (1362). سفرنامه میرزا محمدحسین¬فراهانی. مصحح مسعود گلزارى. تهران: فردوسی.
کرمر، جوئل (1375). احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه، انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کسروی، احمد (1353). شهریاران گمنام. تهران: انتشارات امیرکبیر.
کلج، محمدرضا و ذوالفقار کشاورز (1398). کاوش فضای موسوم به چهارطاقی در مجموعه سمیران. آرشیو اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی استان قزوین، (منتشر نشده).
کریمی، فاطمه، محمد یوسف کیانی (1364). هنر سفالگری دوره اسلامی ایران. تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چ اول.
لاهیجی، محمد مهدوی (1395). جغرافیای گیلان. انتشارات حوزۀ هنری گیلان.
طارمیان ح (1387). بررسی باستانشناختی محوطه¬های باستانی بخش غربی طارم سفلی قزوین. پایان‌نامه كارشناسی ارشد، دانشگاه سیستان و بلوچستان (منتشر نشده).
عالی، ابوالفضل (1383). گزارش فصل اول بررسی وشناسایی باستانشناسی حوزه آبریز ابهررود (شهرستان ابهرو خرمده). سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان.
عالی، ابوالفضل (1384). گزارش فصل دوم بررسی وشناسایی باستانشناسی حوزه آبریز ابهررود(شهرستان ابهروخرمده). سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان.
مرعشی، میرسیّدظهیرالدین‌بن نصیرالدین (1345). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. به کوشش محمّدحسین تسبیحی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.
مستوفی، حمدالله قزوینی (1362). نزهة القلوب. به اهتمام گای لیسترانج، تهران: دنیای كتاب.
موافقی، امیر، چوپان دستجردی، محمدحسین، رکرک، بهروز، یاحقی، عفت، نگهدارزاده، عیسی، کشاورزخانی، ذوالفقار، ضیاءآبادی، آرش (1396). روش نوترون رادیوگرافی برای تشخیص نقوش و آسیب¬های کوزۀ باستانی سمیران در راکتور تحقیقاتی تهران. تابش و فناوری هسته¬ای، ۴(۴)، 30-22.
موسوی، سید مهدی، رحمت عباس نژاد و محمود حیدریان (1386). گزارش مقدماتی کاوش‌های باستانشناختی در تپه کلار کلاردشت (فصل اول،1385). مجموعه مقاله‌های نهمین گردهمایی سالانه باستانشناسی ایران.
نادری، بقراط (1359). نگاهی گذرا بر گیلان و آثار تاریخی آن قلعه شمیران. مجله اثر، شماره پیاپی 2، 3، 4، تابستان، پاییز و زمستان، صص 176-184.
ناصرخسرو (1398). سفرنامه. ویرایش جعفر مدرس صادقی. تهران: نشر مرکز
نگهبان، عزت الله (1376). مروری بر پنجاه سال باستان شناسی ایران. سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
نیک¬خواه، هانیه، خزایی، محمد، حاتم، غلامعلی، نیستانی، جواد (1390). بازتاب شکل¬گیری دو پدیده اجتماعی بر سفالهای زرین¬فام دورۀ سلجوقیان؛ پیدایش طبقه متوسط و مردمی شدن هنر. مطالعات تاریخ فرهنگی، پژوهش¬نامۀ انجمن ایرانی تاریخ، ۳(۹)، 125-107.
ویلی، پیتر (1374). قلاع حشاشین. ترجمه و حواشی علی¬محمد ساکی. تهران: انتشارات علمی.
Danti, M. D. (2004). The Ilkhanid heartland: Hasanlu Tepe (Iran) period I (Vol. 2). University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.
Golombek, L. (1999). The mystery of Kubachi wares. In C. Melville (Ed.), Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies (pp. 407–417). Wiesbaden.
Hillenbrand, R. (1974). The tomb towers of Iran to 1550. Oxford: University of Oxford Press.
Keall, E. J., & Keall, M. (1981). The Qaleh Yazdigird pottery: A statistical approach. Iran, 19, 145–160.
Kleiss, W. (1970). Bericht über Erkundungsfahrten im Iran im Jahre. Berlin: Reimer.
Matthews, R. (2003). The archaeology of Mesopotamia. London: Routledge.
Rawlinson, M. (1839). Notes on a march from Zohab, at the foot of Zagros, along the mountains to Khuzistan (Susiana), and from thence through the province of Luristan to Kirmanshah, in the year 1836. Journal of the Royal Geographical Society of London, 9, 2–116.
Treptow, T. (2007). Daily life ornamented (Oriental Institute Publications No. 26). Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago.
Watson, O. (1985). Persian lustre ware. London: Faber and Faber.