جستاری بر دلالت‌های تربیت اخلاقی در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب بر اساس روابط چهارگانه انسان
محورهای موضوعی : آموزه های اخلاقی و تربیتی
زهرا امین‌الرعایا
1
,
زینب السادات اطهری
2
1 - کارشناس ارشد گروه علوم تربیتی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.
2 - استادیار گروه علوم تربیتی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران. (نویسنده مسئول)
کلید واژه: تربیت اخلاقی, تحلیل محتوا, کودک, داستان, روابط چهارگانه انسان,
چکیده مقاله :
هدف از مطالعه حاضر بررسی دلالت‌های تربیت اخلاقی در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب بر اساس روابط چهارگانه انسان می‌باشد. این تحقیق بر مبنای روش کمی-کیفی و با استفاده از تحلیل محتوا انجام شد. به دلیل سنخیت زیاد با موضوع از جلد پنجم این مجموعه (حاوی داستان‌هایی از قرآن) و هشتم (حاوی داستانهای از ائمه اطهار علیهم السلام) صرفه‌نظر شد. بنابراین واحد زمینه تحقیق شامل همه داستانهای شش جلد باقی مانده از این مجموعه در قالب 130 داستان در 951 صفحه و واحد تحلیل شامل نیمی از داستانهای شش جلد مشتمل بر 64 داستان در 421 صفحه بود. ابزارهای مورد استفاده در این پژوهش شامل مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب و فهرست وارسی تحلیل محتوا بود. در پژوهش حاضر از روش تحلیل محتوای جهت‌دار (قیاسی) مبتنی بر نظریه مایرینگ استفاده شد. روایی مقولههای شناسایی شده مرتبط با مؤلفه‌های ارتباطی بعد از بازبینی چند باره توسط متخصصین، تایید شد. پایایی مقولههای شناسایی شده نیز با بهره‌گیری از ضریب اسکات، 92/77 % به دست آمد. تجزیه و تحلیل داده‌ها براساس روش آنتروپی شانون انجام شد. یافته‌ها نشان می‌دهد که مرکز توجه نویسنده در انتخاب داستان‌ها بیشتر بر خودشناسی و مردم‌شناسی بوده است و به جنبه‌های خداشناسی هم به طور مستقل در دو جلد پنج و هشت پرداخته شده است؛ لذا برای جبران نقصان این مجموعه در ارتباط با خلقت، تألیف کتب داستانی مربوط، ضرورت دارد. در نهایت استفاده از این مجموعه داستانی در تألیف و تدوین سایر مجموعه‌های داستانی و به خصوص کتب درسی پیشنهاد می‌گردد
The purpose of the present study is hence "The Investigation of the Consequences of Moral Education in the Collection Of "Good Stories For Good Children" books according to the human's quadruple relationships. It was quantitative-qualitative in the case of method and it was conducted through content analysis. The Fifth and Eighth books were forgone due to the high congruity with the subject. Therefore, the unit of field included all the stories in the remaining six books containing 130 stories in 951 pages and the unit of analysis included half of the stories in these six books containing 64 stories in 421 pages. The applied tools in this study included the books under the title of "Good Stories for Good Children" and the content analysis checklist. The directed (comparative) content analysis method was used in the present study based on Meiring's theory. The validity of the recognized categories related to relationship components was confirmed with experts's investigation. The reliability of the identified categories, too, was achieved at 77.92% by using the Scott coefficient. The data analysis was done via the Shannon entropy method. These findings revealed that the author's attention in selecting the stories has been more on self-knowledge and anthropology and, godliness has been addressed independently; hence in order to make up the shortage of this collection in relationship with the environment, writing the related story books is necessary. Finally, it is suggested to use these stories in writing and compiling other books and story collections, especially textbooks.
ابوجعفری، مهدی. (1380). آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن ( جلد دوم ). انتشارات سمت.
آذر یزدی، مهدی. (1335)، مجموعه 8 جلدی کتاب داستانهای خوب برای بچههای خوب. تهران: انتشارات امیرکبیر.
بهشتی, شکری‌نیا. (2011). جایگاه طبیعت در تربیت انسان از دیدگاه قرآن کریم. پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی, 12(19), 9-38.
توسلی، طیبه و مشیدی, زینب. (1400). تحلیل محتوای کیفی متون کتب فارسی مقطع ابتدایی در سال تحصیلی 98−99 بر اساس پرداختن به فضایل سهگانه اخلاق اسلامی. فصلنامه علمی تربیت اسلامی, 16(38), 103-126. doi: 10.30471/edu.2021.6567.2259
حبیب وند، معصومه. (1401). ارزش های تربیتی داستان، در ادبیات کودکان و نوجوانان،یازدهمین کنفرانس بین المللی مطالعات زبان،ادبیات، فرهنگ و تاریخ،
حسنی, محمد. (1393). بررسی سیر تحولات برنامه درسی تربیت اخلاقی در ایران با تأکید بر دوره عمومی. مطالعات برنامه درسی, 9(33), 57-92.
جیمز، ویلیام. (2010). تربیت اخلاقی در دوران کودکی. انتشارات دانشگاهی.
دهقان، علی، و سامانی، معصومه. (1393). مقایسه درون مایه اخلاقی حکایات کلیله و دمنه و داستان های هانس کریستین اندرسن. پژوهش نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)، 6(24)، 59-99.
ذوالفقاری، حسن. (1388). طبقه بندی قصه / داستانهای سنتی فارسی (نقد و بررسی, شکل شناسی و گونه شناسی داستانهای فارسی). جستارهای نوین ادبی، 42(3 (مسلسل 166))، 23-45. S
شهلا دهقانی، کیوان بلندهمتان ، (1396). تربیت اخلاقی مبتنی بر ادبیات داستانی: تحلیل محتوای کتاب های درسی دوره ابتدایی، نشریه نظریه و عمل در برنامه درسی، 5(10)، 5-32.
فرهود، داریوش. (1386). مروری بر تاریخچه اخلاق همراه با گردآوری زمینه های گوناگون اخلاق . اخلاق در علوم و فناوری، 2(2-1
قدم پور, عزت اله و کلانتر, جهانگیر و حیدریانی, لیلا. (1397). تأثیر آموزش هوش اخلاقی به شیوه‌ی قصه‌گویی بر بخشودگی بین‌فردی دانش‌آموزان. پژوهش در نظام های آموزشی, 12(41), 73-89.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1395، صفحه اصلی، سامانه شفافیت، سلامت اداری، انتشار اطلاعات قابل استفاده برای کسب کارها، گروه سنی در کانون پرورش
کریمی, وجیهه, حسن پوران, فرزانه, محمدی ده چشمه, حمزه. (1402). تحلیل آموزه‌های تربیتی در داستانهای برگرفته از کلیله و دمنه و مرزبان‌نامه درمجموعه آثار آذریزدی. مطالعات ادبیات کودک، (25)14، 73-58
کمال الدینی، سیدمحمدباقرف حدادی مجومرد، زهره. (1398). تحلیلی بر بازنویسی قصه های کلیله و دمنه اثر مهدی آذریزدی. فرهنگ یزد، 1(3 )، 69-84.
کهریزه، مهناز، رضاییان فرجی، حمید، و زندی پور، طیبه. (1397). تأثیر قصه گویی بر هوش اخلاقی و مؤلفه های آن در دانش آموزان دختر کلاس اول ابتدایی. سلامت روان کودک (روان کودک)، 5(2 )، 72-82.
محمدی نصرآباد، محدثه، علوی لنگرودی، سیدکاظم، زندوانیان، احمد، و استبرقی، مهدیه. (1398). اثربخشی آموزش ارزش های اخلاقی (از طریق قصه گویی و پویانمایی) بر رشد مهارت های اجتماعی کودکان پیش دبستانی. تفکر و کودک، 10(2 )، 179-200.
مهدی محمدی، فریده سیفی، (1394). مفاهیم اخلاقی در آیینه داستان های ترجمه شده برای کودکان و نوجوانان، ماهنامه معرفت، 24(2)، 59.
نوعی، سارا، اشرف زاده، رضا، و فخراسلام، بتول. (1400). بررسی مولفه های رشد اخلاقی کودک در داستان های احمدرضا احمدی (با رویکرد به نظریه یادگیری اجتماعی). پژوهش نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)، 13(52 )، 187-209
Baumhart, Raymond (1968). Ethics in Business. Holt, Rinehart and Winston.
Chatman, S. (1978). Story and Discourse: Narrative Structure in Fiction and Film. Cornell University Press.
Dal, S., & Öztep, C. (2021). Content Analysis of Stories for Preschoolers About Honesty. Education Quarterly Reviews, 4(3).
Lee, K., Talwar, V., McCarthy, A., Ross, I., Evans, A., & Arruda, C. (2014). Can classic moral stories promote honesty in children?. Psychological science, 25(8), 1630-1636.
Halstead, J. M. (2010). Moral Education. In C. S. Clauss-Ehlers (Ed.), Encyclopedia of Cross-Cultural School Psychology (pp. 630-631). Boston, MA: Springer US.
Rasmini, N. W., & Karta, I. W. (2021). Analysis of the Impact of Storytelling Methods on Early Childhood Religion and Moral Development. Jurnal Obsesi: Jurnal Pendidikan Anak Usia Dini, 6(3), 1147-1157.
McCullough, L. B. (2022). Thomas Percival’s Medical Ethics and the invention of medical professionalism: With three key Percival texts, two concordances, and a chronology (Vol. 142). Springer Nature.
Vaden, V. C., & Woolley, J. D. (2011). Does God make it real? Children’s belief in religious stories from the Judeo‐Christian tradition. Child development, 82(4), 1120-1135.
Wang, Q., & Leichtman, M. D. (2000). Same Beginnings, Different Stories: A Comparison of American and Chinese Children’s Narratives. Child Development, 71(5), 1329–1346. http://www.jstor.org/stable/1131977
Walker, C. M., Gopnik, A., & Ganea, P. A. (2015). Learning to Learn From Stories: Children’s Developing Sensitivity to the Causal Structure of Fictional Worlds. Child Development, 86(1), 310–318. http://www.jstor.org/stable/24696131
Yalçin, V. (2021). Moral Development in Early Childhood: Benevolence and Responsibility in the Context of Children's Perceptions and Reflections. Educational Policy Analysis and Strategic Research, 16(4), 140-163.
Zhao, Y. (2021, December). Analysis on the Moral Education Value of Picture Books. In 2021 4th International Conference on Humanities Education and Social Sciences (ICHESS 2021) (pp. 707-710). Atlantis Press.
نشریه علمی پژوهشنامه ادبیات تعلیمی سال پانزدهم، شمارۀ شصتم، زمستان ۱۴۰۲
|
جستاری بر دلالت‌های تربیت اخلاقی در مجموعه کتاب‌های
قصههای خوب برای بچههای خوب براساس روابط چهارگانۀ انسان
زهرا امین‌الرعایا،1 زینب السادات اطهری2
چکیده
قصه به‌واسطۀ ویژگی خیال‌انگیز و مقیاس‌پذیر بودنش با دنیای کودک، ابزاری جذاب و مؤثر در تربیت اخلاقی کودک محسوب می‌شود. مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب یکی از ماندگارترین و موفق‌ترین ادبیات داستانی کودک است که نه‌تنها در ایران بلکه در جهان شناخته‌شده است؛ ازاین‌رو پژوهش حاضر با هدف بررسی دلالت‌های تربیت اخلاقی مجموعۀ مذکور براساس روابط چهارگانۀ انسان انجام شد. در این پژوهش از روش تحلیل محتوای قیاسی استفاده شد و به‌دلیل سنخیت زیاد با موضوع از جلد پنجم و هشتم این مجموعه صرفنظر شد. بنابراین واحد زمینۀ تحقیق شامل همۀ داستانهای شش جلد باقی‌مانده از این مجموعه و واحد تحلیل شامل نیمی از داستانهای شش جلد بود. فهرست مقولههای مشخص‌شده چندین بار توسط متخصصان بررسی و بازبینی گردید و بدین‌ترتیب روایی مقولههای شناسایی‌شده تأیید شد. پایایی مقوله‌ها نیز با بهره‌گیری از ضریب اسکات، 92/77% به دست آمد. تجزیه و تحلیل داده‌ها براساس روش آنتروپی شانون انجام شد. طبق یافته‌ها، تعداد کل فراوانی مربوط به مصادیق دریافت‌شده از مقولههای تربیت اخلاقی عبارت است از 772 مورد؛ که از این تعداد بیشترین فراوانی به «ارتباط با خود» و کمترین فراوانی به «ارتباط با خلقت» مربوط می‌شود. در بررسی ضریب اهمیت مقولههای تربیت اخلاقی، مؤلفۀ ارتباط با خود نیز بیشترین اهمیت را دارد و سایر مؤلفه‌ها به ترتیب اولویت عبارت‌اند از: «ارتباط با خلق»، «ارتباط با خدا» و «ارتباط با خلقت». این یافته‌ها نشان داد که مرکز توجه نویسنده در انتخاب داستان‌ها بیشتر بر خودشناسی و مردم‌شناسی بوده و ازآنجاکه دو جلد ۵ و ۸ در این مجموعه به مسئلۀ ارتباط با خداوند مربوط است، به خداشناسی به‌طور مستقل نیز پرداخته شده است؛ بنابراین برای جبران نقصان این مجموعه در ارتباط با خلقت، تألیف کتب داستانی مربوط، ضرورت دارد. درنهایت استفاده از این مجموعۀ داستانی در تألیف و تدوین سایر کتب به‌ویژه کتب درسی پیشنهاد می‌گردد.
واژه‌های کلیدی: تربیت اخلاقی، کودک، داستان، روابط چهارگانۀ انسان.
1. مقدمه
ازنظر اندیشمندان، تنها راه سعادت جامعۀ بشری، اخلاقمند کردن جامعه است (فرهود، 1386). باوم‌هارت3 اخلاق را چنین تعریف می‌کند: «اخلاق به معیار‌های مستدل درست و نادرست اشاره دارد که آنچه را انسانها باید انجام دهند، معمولاً ازنظر حقوق، تعهدات، منافع برای جامعه، انصاف یا فضایل خاص، تجویز می‌کند.» و در تعریف دیگری از اخلاق با تکیه بر عمل‌گرایی «اخلاق به‌معنای تلاش مستمر برای مطالعۀ باورهای اخلاقی و رفتار اخلاقی خود، و تلاش برای اطمینان از این است که ما و نهادهایی که در شکل‌دهی به آن‌ها کمک می‌کنیم، مطابق با معیار‌های معقول و مستحکم عمل کنیم» (باوم‌هارت، ۱۹۶۸: ۹۱ـ۹۵). نگاه عمل‌گرانه به اخلاق بازتاب ویژه‌ای در آثار اندیشمندان فارسی‌زبان همچون فردوسی، مولانا، حافظ، نظامی گنجوی و... دارد. این اندیشمندان در آثار خود به ابعاد نظری ارزشهای اخلاقی و اصول اخلاقی عملی در قالب اشعار و داستان پرداخته‌اند (فرهود، 1386).
اما فراگیری رفتارهای اخلاقی گام اول است و پذیرفتن و باور داشتن ارزشهای نیک، آغاز کردار اخلاقی خواهد بود. یکی از راه‌‌های ایجاد انگیزه برای پذیرش و باور داشتن به این ارزشها، تربیت است. تربیت تلاشی مداوم برای رشد و تعالی تدریجی چیزی از مرحلۀ نقصان به مرحلۀ کمال شناخته می‌شود. تعلیم و تربیت در طول تاریخ بشر مورد توجه بوده است. اما درهم‌تنیدگی فرایند تربیت و اخلاق موجب شد که مرز مشخصی در گذشته میان این دو تصوّر نشود و اخلاقی بودن به‌مثابۀ تربیت‌یافتگی انگاشته شود؛ به‌طوری‌که خواجه نصیرالدین طوسی (663ق) چنین می‌نویسد: «تربیت صناعتی است که ازطریق آن مدارج عالیۀ انسانی فراهم می‌آید و پست‌ترین مراتب انسانی به کامل‌ترین رتبۀ خود می‌رسند». اما امروزه، جداانگاری فرایند اخلاق و تربیت تردیدناپذیر است. بر همین اساس عالمان اخلاق به رفتارها و اعمال انسان از منظر اخلاقی به‌نحوی می‌نگرند که بسیار فراتر از اعمال طبیعی و عادی می‌باشد؛ به‌طوری‌که کار تربیتی و فرایند تربیت علاوه‌بر اعمال اخلاقی، اعمال طبیعی و رفتار عادی را نیز پوشش می‌دهد (ذوالفقاری، 1388)؛ به این دیدگاه تربیت اخلاقی گفته می‌شود.
بهشتی (1390: 5) تربیت اخلاقی را این‌گونه تعریف می‌کند: «برانگیختن، فراهم ساختن و به کار بستن سازوکار‌های آموزشی و پرورشی در جهت دریافت گزاره‌‌های اخلاقی و شناختن و شناساندن فضایل و رذایل و زمینه‌سازی برای ایجاد نگرش و روی آوردن به اخلاق حسنه و تقید و پایبندی و عینیت دادن ارزشهای اخلاقی به‌منظور رسیدن به سعادت و کمال جاودانه، تربیت اخلاقی نام دارد.» این ارزشهای اخلاقی را در اصطلاح مؤلفه‌های تربیت اخلاقی می‌نامند. مؤلفه‌های تربیت اخلاقی عناصر و عواملی هستند که در فرایند تربیت و توسعۀ اخلاقی افراد نقش دارند و به فراخور هر دیدگاه متنوع‌اند (به نقل از مک‌کینون و فیلا،4 2018).
یکی از دیدگاه‌های قدیمی و البته پرطرف‌دار مربوط به مؤلفه‌های تربیت اخلاقی، دیدگاهی است که اولین‌بار در قرن چهاردهم توسط پترارک5 به‌صورت کامل و صریح در متون غربی ارائه شده است. در این دیدگاه، مؤلفه‌های تربیت اخلاقی در واقع مترتب بر روابط چهارگانۀ انسانی است. این روابط چهارگانه در جوانب مختلفی از زندگی فردی و اجتماعی انسان تعیین‌‌کننده‌اند و می‌توان آن‌ها را در مصادیقی همچون رابطه با خود، رابطه با خانواده، رابطه با جامعۀ ملی، و رابطه با محیط‌زیست و دانش‌ها و معانی غیرمادی، رابطه با خداوند و دین مشاهده نمود.
بااین‌حال در یک دسته‌بندی کلی، روابط انسانی به‌عنوان مؤلفه‌های تربیت اخلاقی به چهار دستۀ کلی تقسیم می‌شوند: ارتباط با خود، خدا، خلق و خلقت. در فلسفۀ مدرن و در طول دوره‌های مختلف تاریخ، فلاسفۀ مدرن مانند روسو،6 کانت، و هگل7 نیز به مفاهیم اخلاقی و تعادل در ارتباطات انسان اشاره کرده‌اند (مک‌کینون و فیلا، 2018). مفهوم تربیت اخلاقی براساس روابط چهارگانۀ انسان، به‌طور رسمی در دهۀ 1970 توسط محمدتقی جعفری در ایران مطرح شد. این مفهوم در زمان انقلاب اسلامی در ایران و در قالب تلاش‌هایی برای تعیین چهارچوب‌های تربیت اخلاقی و اجتماعی برای جامعه به وجود آمد. از آن زمان به‌بعد، این مفهوم به‌عنوان یک فرهنگ تربیتی و اخلاقی در ایران توسعه یافت و در آموزش‌ها، کتب درسی و سخنرانی‌های تربیتی نقش مهمی داشته است (حسنی، 1393).
اما در مورد آغاز دوران تربیت اخلاقی، نراقی در کتاب طاقدیس، دو نکتۀ مهم را مورد توجه قرار می‌دهد: ۱. تربیت اخلاقی باید از همان آغاز کودکی شروع شود؛ ۲. داشتن مربی کارآمد در تربیت اخلاقی اهمیت دارد. وی تأکید دارد که مربی اخلاقی باید اهل فضل و اخلاق باشد (ابوجعفری، 1380). در راستای تربیت اخلاقی کودک تحقیقات ژان پیاژه8 و لورنس کلبرگ9 نشان می‌دهد که تربیت اخلاقی باید به شیوه‌هایی انجام شود که مطابق با نیازها و ویژگیهای هر کودک باشد. این نه‌تنها مفهوم احترام متقابل را در محیط تربیتی ترویج می‌کند، بلکه به کودکان اجازه می‌دهد قوانین اخلاقی را به‌طور مستقل و خودجوش برای خودشان تعیین کنند (بهشتی و شکری‌نیا، 1390).
از میان روش‌های تربیتی کودکان، داستان و قصه به‌دلیل فراگیر بودن آن‌ها، نقشی بسیار متمایز از سایر روش‌ها در تربیت اخلاقی کودک ایفا می‌کند. این ابزار به کودکان کمک می‌کند تا به‌صورت طبیعی و با لذت اصول اخلاقی را یاد بگیرند و درک بهتری از مفاهیم اخلاقی داشته باشند. همچنین، این داستان‌ها می‌توانند کودکان را به تفکر اختیاری و تصمیم‌گیری در مورد انتخاب‌های اخلاقی ترغیب کنند (جیمز،10 2010).
از نگاه چتمن11 (1978)، قصه‌ها با ویژگی‌ها و خصوصیات منحصربه‌فرد خود ازجمله شخصیت‌ها و قهرمانان، موضوعات و ارزشها، ساختار و سبک از دیگر آثار ادبی متمایز می‌شوند. پویایی این حوزۀ ادبی منجر به نشر آثار ارزشمندی در انواع مختلف شده است. ذوالفقاری (1388) یک طبقه‌بندی شامل داستانهای فنون و رسوم کشورداری مانند حکایتهای سیاست‌نامه (سیرالملوک) خواجه نظام‌الملک طوسی، داستانهای عرفانی و مذهبی مانند حکایتهای اسرار التوحید، داستانهای تمثیلی و نمادین مانند عقل سرخ سهروردی، داستانهای تاریخی و اخلاقی مانند گلستان سعدی، داستانهای تاریخی مانند قصههای تاریخ بیهقی تألیف ابوالفضل محمد بیهقی، داستانهای تعلیم و تربیت مانند قابوس‌نامه اثر عنصرالمعالی، داستان‌هایی براساس امثال و حکم مانند جامع التمثیل حبله‌رودی داستانهای متنوع دارای محتوای گوناگون مانند جوامع الحکایات و لوامع الروایات عوفی و داستانهای عامیانه مانند سمک عیار را پیشنهاد می‌دهد.
با توجه به این حجم از تنوع داستان‌ها به‌یقین انتخاب داستانی که بتواند متناسب با سطح درک کودک باشد، می‌تواند انتخابی چالش‌برانگیز برای والدین و مربیان باشد؛ لذا نیاز به تقسیم‌بندی ادبیات کودک و نوجوانان ضروری خواهد بود. درحال حاضر بهترین و تنها راهنما و مرجع انتخاب کتاب برای کودک که با در نظر گرفتن ویژگیهای شخصیتی کودکان و نوجوانان ازنظر روان‌شناسان تنظیم و تثبیت شده، شامل گروههای سنی «الف»، «ب»، «ج»، «د» و «ه» است. این تقسیم‌بندی منجر به رعایت الزاماتی در نشر ادبیات کودک خواهد شد تا این آثار متناسب با روحیه و ذهن کودک قرار گیرند (کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1395).
از میان آثار مختلفی که براساس این تقسیم‌بندی تاکنون به نشر رسیده‌اند، مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب نوشتۀ مهدی آذریزدی (1335) است. آذریزدی به‌خاطر این اثر در سال ۱۳۴۲ (۱۹۶۷م)، برندۀ جایزۀ یونسکو و سال ۱۳۴۵ نیز جایزۀ سلطنتی کتاب سال را از آن خود کرد (حدادی و کمال‌الدینی، 1398). این مجموعه تاکنون، ۶۴ بار تجدید چاپ شده و شامل ۸ جلد است. جلد اول شامل 25 داستان از قصههای کلیله و دمنه و مربوط به گروه سنی پایان دبستان و دورۀ راهنمایی است. جلد دوم شامل 21 قصه از کتاب مرزبان‌نامه انتخاب و بازنویسی شده است. جلد سوم شامل ۲۴ قصه از سندبادنامه و قابوس‌نامه است. جلد چهارم این مجموعه برای گروه سنی «ج» (چهارم و پنجم دبستان) و «د» (دورۀ راهنمایی) و شامل 24 داستان کامل و مجزا، برگرفته از حکایتهای شیرین و آموزندۀ مثنوی مولوی است. جلد پنجم این مجموعه شامل 18 قصۀ قرآنی است. جلد ششم دارای 21 داستان برگزیده از آثار شیخ عطار است که به بیان ساده و قابل فهم برای کودکان نوشته شده است. جلد هفتم دارای داستان‌هایی را از گلستان سعدی و مجموعه‌‌هایی را که بعد از گلستان نوشته شده و بسیار شبیه گلستان سعدی است، در بر می‌گیرد. آخرین جلد نیز شامل قصههایی از زندگانی چهارده معصوم(ع) است که از کتب مختلفی جمع‌آوری شده است.
این مجموعۀ داستانی با پوشش دادن ارزشهای اخلاقی در قالب قصه و داستان تلاش دارد تا فرصتی در راستای نهادینه کردن ارزشهای اخلاقی به‌صورت خودآموز در میان کودکان ایجاد کند. میزان موفقیت این مجموعه در رسیدن به این هدف زمانی قابل ارزش‌گذاری است که پیش از آن محتوای این مجموعۀ داستانی از منظر تربیت اخلاقی براساس مؤلفه‌های روابط چهارگانه مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. لذا پژوهشی با هدف جستاری بر دلالت‌های تربیت اخلاقی در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب براساس روابط چهارگانۀ انسان ضرورت می‌یابد تا بدین‌وسیله، جنبه‌های مختلف این اثر و تأثیرگذاری آن بر تربیت کودکان را نشان دهد و به‌عنوان معیاری در تعیین کیفیت و اثرگذاری سایر آثار ادبیات کودک و راهنمایی برای سایر فعالان حوزۀ ادبیات کودک و نوجوان برای نشر آثار مفیدتر و بهتر از گذشته باشد.
شکل 1 چهارچوب مفهومی پژوهش را نشان می‌دهد.
|
شکل 1: چهارچوب مفهومی پژوهش (پژوهشگران، 1402)
2. پیشینۀ پژوهش
پیشینۀ این پژوهش دو دسته آثار داخلی و خارجی را در بر می‌گیرد. آثار داخلی عبارت‌اند از:
ـ «مقایسۀ درون‌مایۀ اخلاقی حکایات کلیله و دمنه و داستانهای هانس کریستین اندرسن» (دهقان و سامانی، ۱۳۹۳)؛ یافته‌ها نشان داد که پیام‌های اخلاقی موجود در حکایات کلیله و دمنه، با تأکید بر مفاهیمی نظیر محافظت از منافع شخصی، پیروی از راهبردهای عمل‌گرایانه و اهمیت تدابیر حفظ‌کننده، به‌عنوان مسیری برای رشد فردی و دستیابی به اهداف شخصی، مؤثر و کارآمد است.
ـ «مفاهیم اخلاقی در آیینۀ داستانهای ترجمه‌شده برای کودکان و نوجوانان» (محمدی و سیفی، ۱۳۹۴)؛ بیش از نیمی از داستان‌ها به تبیین مفاهیم اخلاقی شخصی همچون مهربانی نسبت به حیوانات، راست‌گویی، امانت‌داری و موارد مشابه، با هدف آموزش به کودکان و نوجوانان، اختصاص داده شده است. در دامنه‌های مختلف اخلاقی، مسائلی مرتبط با اخلاق فردی، به‌ویژه مفهوم مهربانی نسبت به حیوانات، درزمینۀ اخلاق خانوادگی و اخلاق اجتماعی بیشترین توجه را به خود جلب کرده‌اند.
ـ «تربیت اخلاقی مبتنی‌بر ادبیات داستانی: تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی» (دهقانی و بلندهمتان، ۱۳۹۶)؛ نتایج پژوهش نشان داد که کتب فارسی در همۀ پایه‌ها، دارای بیشترین تعداد داستان و مفاهیم اخلاقی است. از میان پانزده مفهوم اخلاقی، تنها «رفتار نیک، نوع‌دوستی و تلاش و پشتکار» به‌عنوان عواملی که به انسجام و ادامگی مفاهیم کمک می‌کنند، به‌صورت کمی و کیفی مطلوب در نظر گرفته شده‌اند. سایر مفاهیم در تکرار و چیدمان مناسب در پایه‌های مختلف حاضر نیستند.
ـ «بررسی تأثیر قصه‌گویی بر هوش اخلاقی و مؤلفه‌های آن در دانش‌آموزان دختر کلاس اول ابتدایی» (کهریزه و همکاران، ۱۳۹۷)؛ با توجه به نتایج این مطالعه، مشخص شده است که فعالیت قصه‌گویی تأثیر مثبتی بر افزایش هوش اخلاقی در دانش‌آموزان دختر مقطع ابتدایی کلاس اول داشته است و انتقال پیام‌های اخلاقی ازطریق داستان‌ها به کودکان باعث افزایش تدریجی هوش اخلاقی آن‌ها می‌شود.
ـ «بررسی تأثیر آموزش هوش اخلاقی به‌شیوۀ قصه‌گویی بر بخشودگی بین فردی دانش‌آموزان پسر پایۀ ششم ابتدایی» (قدم‌پور و همکاران، ۱۳۹۷)؛ نتایج نشان می‌دهد که در گروه آزمایش افزایش معناداری درزمینۀ بخشش بین‌فردی نسبت به گروه کنترل رخ داده و ارائۀ آموزش هوش اخلاقی به‌شیوۀ قصه‌گویی تأثیر اثربخشی بر بخشش بین‌فردی دانش‌آموزان داشته است.
ـ «مطالعۀ اثربخشی آموزش ارزشهای اخلاقی (ازطریق قصه‌گویی و پویانمایی) بر رشد مهارت‌های اجتماعی کودکان پیش‌دبستانی» (محمدی نصرآبادی و همکاران، ۱۳۹۸)؛ نتایج مطالعه نشان داد که از دیدگاه والدین، آموزش ارزشهای اخلاقی به کودکان ازطریق کارتون (به‌ویژه در پسران) و قصه‌گویی (به‌ویژه در دختران) به طریق قابل توجهی باعث تقویت مهارت‌های اجتماعی آن‌ها در محیط غیررسمی خانه می‌شود. از دیدگاه مربیان، آموزش ارزشهای اخلاقی ازطریق قصه‌گویی به طریق معناداری به پیشرفت مهارت‌های اجتماعی کودکان در محیط رسمی آموزشگاه منجر می‌شود.
ـ «بررسی مؤلفه‌های رشد اخلاقی کودک در داستانهای احمدرضا احمدی (با رویکرد به نظریۀ یادگیری اجتماعی)» (نوعی و همکاران، ۱۴۰۰)؛ یافته‌ها اشاره دارد که نویسنده با استفاده از مؤلفه‌هایی مانند «سرمشق‌دهی و معرفی الگوی عملی»، «مقابلۀ شخصی کودک با موقعیت‌های اخلاقی/ غیراخلاقی»، «تقویت و تثبیت رفتار اخلاقی» و «به‌کارگیری بازی وانمودی»، تنوع موضوعات اخلاقی و تعلیمی ازجمله تعاون و کمک به یکدیگر، احترام به حقوق حیوانات، صلح‌جویی، محبت ورزیدن به هم‌نوع، هویت‌جویی و بازگشت به خویشتن واقعی را در داستانهای کودکان ترسیم و بازگو کرده است و در ارائۀ رویکردهای تعلیمی خود تأکید کرده که محیط اطراف تأثیرگذار بر فرایند رشد و تکوین اخلاقی و شخصیتی کودکان است و نقش عوامل خارجی در جهت‌گیری سویه‌های تربیتی این گروه سنی مؤثر است.
ـ «تحلیل محتوای کیفی متون کتب فارسی مقطع ابتدایی در سال تحصیلی 98ـ99 براساس پرداختن به فضایل سهگانۀ اخلاق اسلامی» (توسلی و مشیدی، ۱۴۰۰)؛ نتایج پژوهش به‌وضوح نشان می‌دهد که در تعالیم اسلامی و ارزشهای اخلاقی، دو بُعد نظری و کاربردی (عمل اخلاقی) اهمیت دارند و تعامل بین دو بعد نظری و عملی می‌تواند به توسعۀ ارزشهای اخلاقی فرد کمک کند. در مقایسه با متون کتاب فارسی مقطع ابتدایی، تعالیم اخلاق اسلامی دارای تأکید بر اصول و فضایل اخلاقی به‌صورت همزمان با کاربرد آن‌ها در زندگی روزمره است. تفاوت‌هایی نیز بین تفسیر اصطلاحات اخلاقی و ارزشها در تعالیم اسلامی و در کتب فارسی مشاهده می‌شود. مفاهیمی مانند شجاعت، صداقت و خیرخواهی در دو دستۀ متفاوت بازتاب یافته‌اند. درزمینۀ اخلاقی، دیدگاه‌ها و تفسیرها می‌توانند تأثیراتی متفاوت در مفهوم‌سازی ارزشهای اخلاقی داشته باشند و این مهم است که مفاهیم اخلاقی به‌درستی در تعلیم و تربیت جامعه ارائه شوند.
ـ «ارزشهای تربیتی داستان، در ادبیات کودکان و نوجوانان» (حبیب‌وند، ۱۴۰۱)؛ کتب غیردرسی، به‌ویژه داستان‌ها و شعرها، بیشترین تأثیر را در پیشرفت و توسعۀ استعدادهای کودکان و نوجوانان دارند. داستان‌ها نقش مهمی به‌عنوان ابزاری برای انتقال تخیلات کودکانه و رسیدن به هدف‌های بزرگ‌تر دارند.
ـ «تحلیل آموزه‌های تربیتی در داستانهای برگرفته از کلیله و دمنه و مرزبان‌نامه در مجموعه آثار آذریزدی» (کریمی و همکاران، ۱۴۰۲)؛ نتایج نشان داد که در داستانهای مشتق‌شده از کلیله و دمنه و مرزبان‌نامه تعداد 390 آموزۀ تربیتی در مؤلفه‌های هفت‌گانۀ تربیت شناسایی شده‌اند. آموزه‌های مرتبط با تقویت عقلانیت و خردورزی، تربیت اجتماعی، اخلاقی، عاطفی و اقتصادی به‌ترتیب از مهم‌ترین موارد تربیتی در محتوا قرار گرفته‌اند و توصیه می‌شود که از این آموزه‌ها برای تربیت در این ابعاد استفاده گردد. بااین‌حال، به‌دلیل کمبود یا نبود محتواهای کافی درزمینۀ تربیت جنسی و پس از آن تربیت سیاسی، توصیه نمی‌شود که از این داستان‌ها برای تربیت کودکان در این دو زمینه استفاده گردد.
آثار خارجی پیشینۀ پژوهش نیز عبارت‌اند از:
ـ «آیا خدا آن را واقعی می‌کند؟ اعتقاد کودکان به داستانهای مذهبی از سنت یهودی-مسیحی» (وادن و وولی،12 ۲۰۱۱)؛ نتایج نشان داد که دربارۀ داستانهای مذهبی، کودکان سطوح بالاتری از باور به واقعیت داشتن شخصیت‌ها و رویدادها نسبت به داستانهای غیرمذهبی دارند و این تفاوت با افزایش سن تقویت می‌شود. کودکانی که خداوند را به‌عنوان توضیحی برای وقایع مذهبی معرفی می‌کردند، به درجات بالاتری به واقعی بودن آن رویدادها اعتقاد داشتند. همچنین آشنایی کودکان با داستان و تأثیر دین‌داری خانواده بر پاسخ‌های کودکان نیز تأثیرگذار بوده است؛ درنتیجه، وجود خداوند در داستان‌ها تأثیر مثبتی بر باورهای کودکان به واقعیت شخصیت‌ها و رویدادهای داستان دارد.
ـ «آیا داستانهای اخلاقی کلاسیک می‌توانند صداقت را در کودکان تقویت کنند؟» (لی،13 ۲۰۱۴)؛ یافته‌ها نشان می‌دهد که داستانهای اخلاقی کلاسیک سبب تقویت صداقت در کودکان نمی‌شوند و در ادامه با بررسی بیشتر بر داستان‌هایی همچون داستان «جورج واشنگتن» مشاهده شد وقتی‌که داستان بر پیامدهای مثبت صداقت تأکید دارد، اثربخشی بیشتری برای ترویج صداقت خواهد داشت. در ادامه با انجام تغییراتی در داستان برای تأکید بر پیامدهای منفی عدم صداقت مشاهده شد که اثربخشی داستان برای ترویج صداقت از بین رفته است.
ـ «یادگیری از داستان‌ها: رشد حساسیت کودکان به ساختار علّی جهان‌های خیالی» (واکر14 و همکاران، ۲۰۱۵)؛ نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که در سه‌سالگی، کودکان به ساختار اساسی داستان حساس‌اند. زمانی که داستان‌ها دنیای تخیلی را به‌نحوی شبیه به واقعیت بازترسیم کنند، کودکان تمایل بیشتری به تعمیم محتوای داستان به واقعیت نشان می‌دهند. علاوه‌بر این، کودکان در سه تا پنج‌سالگی به‌خوبی قادرند بین داستانهای واقعی و داستانهای خارق‌العاده تمایز قائل شوند.
ـ «رشد اخلاقی در اوایل کودکی: خیرخواهی و مسئولیت‌پذیری در چارچوب ادراکات و تأملات کودکان» (یالسین15 و همکاران، ۲۰۲۱)؛ تجزیه و تحلیل داده‌ها نشان داد که کودکان پیش‌دبستانی ممکن است نه‌تنها ارزشهای اخلاقی را نتیجه‌گرا درک کنند، بلکه قصد انجام اعمال اخلاقی را نیز داشته باشند. کودکان ارزشهای اخلاقی را نه‌تنها با انسانها، بلکه با طبیعت و گیاهان نیز مرتبط می‌دانند، که این نشان‌دهندۀ این است که تفکر اخلاقی جهانی در این کودکان درحال رشد به‌وضوح قابل توسعه است.
ـ «تحلیل تأثیر روش‌های قصه‌گویی بر رشد دینی و اخلاقی دوران کودکی» (رسمینی16 و همکاران)؛ نتایج نشان داد که با انجام این روش‌ها، معدل رشد مذهبی/ اخلاقی کودکان افزایش یافته است. بنابراین توصیه می‌شود که معلمان دورۀ ابتدایی مهارت‌های قصه‌گویی خود را به‌طور مداوم تقویت کنند. این تقویت مهارت‌های قصه‌گویی می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا توانمندی‌ها و پتانسیل‌های بالقوۀ کودکان را به‌ویژه در حوزه‌های رشد اخلاقی و مذهبی دوران کودکی تقویت کنند.
ـ «تحلیل محتوای داستانهای پیش‌دبستانی دربارۀ صداقت» (دل و اوزتپ،17 ۲۰۲۱)؛ در اکثر داستان‌ها برای ترویج مفهوم صداقت، تمرکز بیشتری بر «صداقت و اثرات مثبت آن» وجود دارد و از «عدم صداقت و پیامدهای منفی آن» برای تأکید بر اهمیت صداقت استفاده می‌شود.
ـ «تحلیلی بر میزان اثرگذاری تصاویر کتاب‌های مصور بر تربیت اخلاقی کودکان» (ژائو،18 ۲۰۲۱)؛ کتاب‌های مصور به‌عنوان ابزاری مؤثر در تربیت اخلاقی مورد تأیید قرار می‌گیرند. معلمان می‌توانند با توجه به عملکرد اخلاقی دانش‌آموزان، محتوای کتاب‌های مصور را به‌صورت هدفمند انتخاب کنند. استفاده از کتاب‌های مصور می‌تواند ارتباط معلم و دانش‌آموز را تقویت کرده و به افزایش تأثیربخشی تربیت اخلاقی کمک کند.
ـ «داستانهای بشردوستانه: تحلیل انتقادی از چگونگی بازنمایی شهروندی بشردوستانه در کتاب‌های تصویری کودکان - مشکلات و احتمالات» (بادی19 و همکاران، ۲۰۲۳)؛ در اکثر ادبیات معاصر کودک، مفهوم بشردوستی به‌عنوان یک عمل فردی با مسئولیت شخصی معرفی شده است و از تمرکز بر اعمال فردی شامل «مهربانی و سخاوتمندی» و روابط عمومی کودک که شامل روابط اجتماعی،-اقتصادی، سیاسی و زیست‌محیطی او می‌شوند کاملاً چشم‌پوشی می‌شود. بسیاری از داستان‌ها به نقدهای جنسیتی، نژادی، سنتی و کلیشه‌ای پایبندند.
بررسی پیشینۀ پژوهش نشان می‌دهد که تاکنون تحقیقی با هدف مطالعۀ حاضر یا مورد مشابهی انجام نشده است؛ بنابراین با توجه به خلأ احساس‌شده و اهمیت و ضرورت انجام چنین پژوهشی و اهداف در نظر گرفته‌شده این پژوهش به‌دنبال پاسخ به سؤال زیر است:
میزان اهمیت و توجه به مقولههای تربیت اخلاقی در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب براساس روابط چهارگانۀ انسان (ارتباط انسان با خدا، خود، خلق و خلقت) چقدر است؟
3. روش‌شناسی پژوهش
تحقیق صورت‌گرفته از نوع کاربردی است و واحد زمینه شامل شش جلد منتخب از مجموعه هشت‌جلدی کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب است که درمجموع حاوی 951 صفحه و 130 داستان است. واحد تحلیل20 نیز در پژوهش حاضر شامل نیمی از داستانهای هرکدام از شش جلد منتخب است که درمجموع شامل 64 داستان در 421 صفحه است. جدول (3) واحد زمینه و واحد تحلیل در این پژوهش را نشان می‌دهد.
جدول (3): واحد زمینه و تحلیل پژوهش (پژوهشگران، 1402)
شماره جلد | عنوان کتاب | واحد زمینه | واحد تحلیل | ||
تعداد قصه‌ها | تعداد صفحات | تعداد کل قصههای نمونه‌گیری‌شده | تعداد صفحات | ||
1 | قصههای خوب برای بچههای خوب (قصههایی از کلیله و دمنه) | 25 | 133 | 12 | 62 |
2 | قصههای خوب برای بچههای خوب ( قصههایی از مرزبان‌نامه) | 21 | 153 | 10 | 73 |
3 | قصههای خوب برای بچههای خوب (قصههایی از سندبادنامه و قابوس‌نامه) | 24 | 144 | 12 | 66 |
4 | قصههای خوب برای بچههای خوب ( قصههایی از مثنوی) | 24 | 170 | 12 | 63 |
6 | قصههای خوب برای بچههای خوب (قصههایی از شیخ عطار) | 21 | 168 | 10 | 79 |
7 | قصههای خوب برای بچههای خوب (قصههایی از گلستان و بوستان) | 15 | 183 | 8 | 78 |
مجموع | 130 | 951 | 64 | 421 | |
محققان برای گردآوری داده‌ها از روش تحلیل محتوا21 با رویکرد قیاسی22 یا جهت‌دار مبتنی‌بر نظریۀ مایرینگ23 استفاده کرده‌اند. در همین راستا پژوهشگران مقولههای مرتبط با هریک از روابط چهارگانۀ انسانی را از میان مقالات و کتب تربیتی مختلف استخراج کرده و فهرستی از آن‌ها را با عنوان فهرست وارسی تهیه نموده‌اند که به‌منظور رفع هرگونه ابهام، ناهم‌خوانی و یا جاافتادگی این مقوله‌ها چندین بار توسط متخصصان مورد بحث، حذف، اضافه و ادغام قرار گرفت و درنهایت روایی آن‌ها تأیید شد.
در جدول (4) فهرست وارسی مقوله‌هایی که برای هر مؤلفه از روابط چهارگانۀ انسانی تهیه شده است، مشاهده می‌شود.
جدول (4): فهرست وارسی مؤلفه‌ها و مقولههای مرتبط (پژوهشگران، 1402)
ردیف | مؤلفه‌ها | مقوله‌ها |
1 | ارتباط با خداوند | 1. ستایش و نیایش خداوند؛ 2. توبه و انابه کردن به درگاه خداوند؛ 3. خداشناسی و ایمان به وجود خداوند؛ 4. پرستش خداوند و اطاعت از اوامر خداوند؛ 5. توکل به خدا؛ 6. مرگ‌باوری؛ 7. ایمان به قضا و قدر؛ 8. اخلاص داشتن در نیت و عمل |
2 | ارتباط با خود | 1. سفر کردن؛ 2. قناعت داشتن و حسابگری؛ 3. پرسشگری؛ 4. علم‌ورزی؛ |
3 | ارتباط با خلق | 1. سخاوت؛ 2. انتخاب دوست و همراه دانا؛ 3. شایسته‌سالاری؛ 4. مشورت کردن با افراد دانا؛ 5. حسن خلق؛ 6. نقد کردن و مخالفت با نادرستی؛ 7. انصاف در برخورد با دیگران؛ 8. ظلم نکردن به مردم؛ 9. صلح‌طلبی؛ 10. محک زدن دیگران؛ 11. رعایت ادب و احترام؛ 12. عشق‌ورزی به خانواده؛ 13. وفای به عهد؛ 14. نصیحت کردن؛ 15. سلام کردن؛ 16. سپاسگزاری؛ 17. قانون‌مداری؛ 18. کمک به دیگران؛ |
4 | ارتباط با خلقت | 1. نگهداری از حیوانات؛ 2. رعایت حقوق حیوانات |
با مشورت متخصصان، دو جلد از این مجموعه شامل جلد ۵ (قصههایی از قرآن) و جلد ۸ (قصههایی از معصومین) که زمینۀ قرآنی و دینی داشت، از روند تحلیل حذف شد.
با توجه به واحد تحلیل در نظر گرفته‌شده نیمی از قصههای هر جلد از کتاب‌های باقی‌مانده انتخاب شد و با مطالعه و بررسی محتوای متن هر داستان، مصادیقی از مضامین اخلاقی در محتوای هر داستان براساس فهرستِ وارسی تهیه‌شده استخراج شد؛ به‌طوری‌که هر داستان توسط پژوهشگران به‌طور میانگین پنج بار مورد مطالعه قرار گرفت. برای مطالعه و تحلیل هر قصه در هر بار بسته به طولانی بودن محتوای قصه، 10 تا 30 دقیقه زمان توسط پژوهشگران وقت صرف شد که این میزان به‌طور متوسط 20 دقیقه برای هر داستان بود. لذا این مطالعه درمجموع به‌طور میانگین بالغ بر «6550 دقیقه» معادل «16/109 ساعت» در مدت سه ماه توسط پژوهشگران صورت گرفت. بعد از بازبینی نهایی توسط نویسندگان روایی مقولههای شناسایی‌شده مورد تأیید قرار گرفت و نتایج این مطالعه در چهار فایل اکسل که هرکدام مربوط به یکی از مؤلفه‌های روابط چهارگانۀ انسان بود، در ستون‌هایی شامل مؤلفه، مقوله، مصداق، شمارۀ جلد، شمارۀ صفحه و فراوانی وارد شد. ضریب پایایی نیز با استفاده از فرمول اسکات24 7792/۰ تعیین شد. درنهایت تجزیه و تحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده با روش آنتروپی شانون25 انجام شد.
در این قسمت نتایج حاصل از تحلیل داده‌های گردآوری‌شده در قالب آمار توصیفی ارائه می‌شود. سپس با بهره‌گیری از روش آنتروپی شانون، بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت اطلاعات به‌دست‌آمده تعیین می‌گردد.
سؤال اول پژوهش: میزان اهمیت و توجه به مقولههای تربیت اخلاقی در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب براساس روابط چهارگانۀ انسان چقدر است؟
جدول (6): میزان فراوانی، بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت هر مؤلفه از روابط چهارگانۀ انسان
ضریب اهمیت شاخص‌ها (wj) | بار اطلاعاتی (Ei) | درصد فراوانی | فراوانی | مؤلفه‌ها |
175/0 | 532/0 | 81/1 | 14 | ارتباط با خلقت |
300/0 | 913/0 | 93/47 | 370 | ارتباط با خود |
295/0 | 896/0 | 04/44 | 340 | ارتباط با خلق |
230/0 | 701/0 | 22/6 | 48 | ارتباط با خدا |
1 |
| 0/100 | 772 | جمع |
همان‌گونه که در جدول (6) بیان شده، تعداد کل فراوانی مربوط به مصادیق دریافت‌شده از مقولههای تربیت اخلاقی در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب براساس روابط چهارگانۀ انسان عبارت از 772 مورد است. از این تعداد بیشترین فراوانی به «ارتباط با خود» با مجموع فراوانی 370 مورد (93/47%) و کمترین فراوانی به «ارتباط با خلقت» با مجموع فراوانی 14 مورد (81/1%) مربوط می‌شود. در بررسی ضریب اهمیت مقولههای تربیت اخلاقی مؤلفه «ارتباط با خود» با بار اطلاعاتی 913/0 و ضریب اهمیت 300/0 بیشترین اهمیت را دارد و سایر مؤلفه‌ها به ترتیب اولویت عبارت از: ارتباط با خلق، ارتباط با خدا و ارتباط با خلقت.
سؤال دوم پژوهش: میزان اهمیت و توجه به مقولههای تربیت اخلاقی در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب براساس روابط انسان با خداوند چقدر است؟
جدول (7): میزان فراوانی، بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مؤلفۀ ارتباط با خداوند
ضریب اهمیت شاخص‌ها (wj) | بار اطلاعاتی (Ei) | درصد فراوانی | فراوانی | مصادیق | مؤلفه‌ها |
|---|---|---|---|---|---|
121/0 | 412/0 | 20/83 | 10 | شکرگزاری پیر چنگی از خداوند دعا کردن مرد چوپان | ستایش و نیایش خداوند |
166/0 | 565/0 | 6/25 | 3 | پشیمانی تاجر از شرط‌بندی پناه بردن مرد از نادانی به خدا | توبه و انابه کردن به درگاه خداوند |
159/0 | 542/0 | 10/42 | 5 | تردید مرد به درخت و قصد آزمایش درخت صحبت‌های موسی(ع) دربارۀ موجودیت خدا | خداشناسی و ایمان به وجود خداوند |
173/0 | 590/0 | 18/75 | 9 | رازونیاز بندۀ بت‌پرست با خداوند سؤال مرد از چرایی پرستش درخت | پرستش خداوند و اطاعت از اوامر خداوند |
166/0 | 565/0 | 12/50 | 6 | توکل پیرزن در مورد یافتن راه‌حل امید شیخ به خدا | توکل به خدا |
159/0 | 542/0 | 10/42 | 5 | صحبت‌های مرد دربارۀ دیدن عزرائیل توصیۀ واعظ به حاکم برای یادآوری مرگ | مرگ‌باوری |
0 | 0 | 4/17 | 2 | حرف‌های پیرمرد در مورد پیشامدها و اینکه دلیلش را فقط خدا می‌داند. | ایمان به قضا و قدر |
057/0 | 194/0 | 16/67 | 8 | خلوص بنده در عبادت خداوند اخلاص پیر چنگی در تقدیم هنرش به خداوند | اخلاص داشتن در نیت و عمل |
1 | - | 0/100 | 48 |
| جمع |
همان‌گونه که در جدول (7) بیان شده، تعداد کل مصادیق دریافت‌شده از مقولههای تربیت اخلاقی براساس روابط انسان با خدا در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب 48 مورد است. از این تعداد بیشترین فراوانی به مقولۀ «ستایش و نیایش خداوند» با مجموع فراوانی 10 مورد و کمترین فراوانی به مقولۀ «ایمان به قضا و قدر» با مجموع فراوانی 2 مورد مربوط می‌شود. در بررسی ضریب اهمیت مقولههای تربیت اخلاقی براساس روابط انسان با خدا، مقولۀ «پرستش خداوند و اطاعت از اوامر او» با بار اطلاعاتی 590/0 و ضریب اهمیت 173/0 بیشترین اهمیت و مقولۀ «اخلاص داشتن در نیت و عمل» با بار اطلاعاتی 194/0 و ضریب اهمیت 057/0 کمترین اهمیت را دارد.
سؤال سوم پژوهش: میزان اهمیت و توجه به مقولههای تربیت اخلاقی در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب براساس روابط انسان با خود چقدر است؟
جدول (8): میزان فراوانی، بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مؤلفۀ ارتباط با خود
ضریب اهمیت شاخص‌ها (wj) | بار اطلاعاتی (Ei) | درصد فراوانی | فراوانی | مصادیق | مؤلفه‌ها |
|---|---|---|---|---|---|
026/0 | 327/0 | 0/81 | 3 | بازگشت بازرگان از سفر صحبت ندیم دربارۀ خوبی سفر به سفر رفتن ندیم برای اثبات درستی حرفش | سفر کردن |
071/0 | 878/0 | 7/57 | 28 | پند مادر موش مبنی‌بر سلامت در قناعت است. عادت به قناعت داشتن درویش در زندگی | قناعت داشتن و حسابگری |
0614/0 | 765/0 | 5/41 | 20 | سؤال‌های مرد از مرشد دربارۀ راز درخت پژوهشگری ایاز در تحقیق از کاروان سؤال پرسیدن عیاران شهر از عیاران کوهستان | پرسشگری |
070/0 | 870/0 | 4/86 | 18 | دلایل صیاد برای علاقه به یادگیری توصیۀ حکیم به حاکم نیشابور برای خواندن کتاب تأکید مادر موش به یادگیری | علم‌ورزی |
053/0 | 665/0 | 2/97 | 11 | درخواست مرغابی‌ها از سنگ‌پشت برای سکوت وقت‌شناسی جبرئیل در پرسیدن از خداوند دربارۀ بنده‌اش | وقت‌شناسی |
0614/0 | 764/0 | 14/59 | 54 | وانمود کردن به مردن توسط روباه صحبت شاه در مورد توانمندی ریش جنباندن تور پهن کردن و پنهان شدن شکارچی | زیرکی |
067/0 | 838/0 | 13/24 | 49 | نتیجه‌گیری حیوانات از نقشۀ خرگوش پی بردن درویش به همدست شدن باغبان و دوستانش راهکار پیرمرد در بار کردن هیزم‌ها | خردورزی |
027/0 | 337/0 | 3/78 | 14 | پافشاری پیرمرد برای مقابله با تهمت‌های ندیم غیب‌گو جدیت عیاران شهر در کارشان | ثبات قدم داشتن در راه هدف |
068/0 | 848/0 | 4/59 | 17 | مثبت‌اندیشی گنجشک نر دربارۀ زندگی‌شان مثبت‌اندیشی بوذرجمهر در مورد شروع دوباره | مثبت‌اندیشی |
063/0 | 784/0 | 4/05 | 15 | حرف‌های حضرت عیسی دربارۀ مار در مورد احتیاط قبول نکردن هدیۀ خلیفه به‌دلیل آنکه قصد آن را نمی‌دانسته | دوراندیشی |
063/0 | 790/0 | 6/49 | 24 | صبر موش تا خوابیدن مار صبر کردن موش تا زمان خواب باغبان
| صبر کردن |
0708/0 | 881/0 | 8/38 | 31 | عبرت گرفتن ماهی‌ها از اعتماد به ماهی‌خوار عبرت گرفتن طوطی از کار هم‌نوعانش | پندپذیری |
0606/0 | 754/0 | 7/57 | 28 | مشغول بودن مرد کاسب به دباغی تجارت فرزند تاجر برای کسب روزی کار کردن پسر پیرزن در خانۀ دانای نابینا | تلاش و کوشش در زندگی (کسب رزق حلال) |
050/0 | 618/0 | 4/59 | 17 | سکوت مرد در مقابل تهدید کاهن ترس زاغ از آمدن صیاد | صیانت از جان (اعتماد نکردن به دشمن) |
021/0 | 257/0 | 1/35 | 5 | صحبت‌های هیزم‌شکن دربارۀ فال‌گیرها تأیید حرف‌های هیزم‌شکن توسط برادرش دربارۀ فال‌گیرها | پرهیز از خرافه‌پرستی |
022/0 | 272/0 | 2/43 | 9 | وفای به عهد پادشاه برای بخشش دزدها مخالفت طوقی با بریده شدن بند پای خودش قبل از دوستانش | وفای به عهد |
055/0 | 683/0 | 1/62 | 6 | درخواست کمک مرد دوبین از دیگری پاسخ بزرگمهر در جواب مسئلۀ پیرزن | فروتنی |
029/0 | 356/0 | 0/54 | 2 | فروخوردن خشم توسط پادشاه خواست حاکم برای کنترل خشم | کنترل خشم |
0615/0 | 766/0 | 5/14 | 19 | حق‌طلبی مرد از انوشیروان مطالبۀ حق شاگردی | حق‌طلبی |
1 | - | 100 | 370 |
| جمع |
همان‌گونه که در جدول (8) بیان شده، تعداد کل مصادیق دریافت‌شده از مقولههای تربیت اخلاقی براساس روابط انسان با خود در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب عبارت است از: 370 مورد که از این تعداد بیشترین فراوانی به مقولۀ «زیرکی» با مجموع فراوانی 54 مورد و کمترین فراوانی به مقولۀ «کنترل خشم» با مجموع فراوانی 2 مورد مربوط می‌شود. در بررسی ضریب اهمیت مقولههای تربیت اخلاقی براساس روابط انسان با خود، مقولۀ «قناعت داشتن و حسابگری» با بار اطلاعاتی 878/0 و ضریب اهمیت 071/0 بیشترین اهمیت را دارد و کمترین اهمیت به مقولۀ «پرهیز از خرافه‌پرستی» با ضریب اهمیت 021/0 مربوط است.
سؤال چهارم پژوهش: میزان اهمیت و توجه به مقولههای تربیت اخلاقی در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب براساس روابط انسان با خلق چقدر است؟
جدول (9): میزان فراوانی، بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مؤلفۀ ارتباط با خلق
ضریب اهمیت شاخص‌ها (wj) | بار اطلاعاتی (Ei) | درصد فراوانی | فراوانی | مصادیق | مؤلفه‌ها |
|---|---|---|---|---|---|
035/0 | 516/0 | 2/06 | 7 | هدیه دادن خلیفه به شیخ صحبت تاجر در مورد بخشش یک سکه بخشش یازده سکه به شاگرد | سخاوت |
047/0 | 696/0 | 6/76 | 23 | انتخاب وزیران از میان دانشمندان انتخاب بزرگمهر به‌عنوان همراه انوشیروان | انتخاب دوست و همراه دانا |
038/0 | 560/0 | 3/82 | 13 | انتخاب قاضی براساس امتحان تأیید و قبول پاسخ شاگرد توسط قاضی معرفی شاگرد چهارم به حاکم برای قاضی شدن | شایسته‌سالاری |
049/0 | 725/0 | 7/06 | 24 | مشورت هیزم‌شکن با برادرش مشورت با بزرگمهر در مورد الاغ | مشورت کردن با افراد دانا |
055/0 | 812/0 | 7/94 | 27 | برخورد باغبان با خنده‌رویی با سه مرد برخورد مرد مارگیر با لبخند با حضرت عیسی(ع) | حسن خلق |
043/0 | 631/0 | 2/94 | 10 | نقد شرایط موجود توسط مرد خرابه‌نشین تلاش برای اصلاح حرف ندیم توسط نفر سوم | نقد کردن و مخالفت با نادرستی |
049/0 | 718/0 | 7/35 | 25 | انصاف دادن پادشاه به نفع هیزم‌شکن انصاف پادشاه در مورد آسیابان انصاف پادشاه در مورد فیلبان | انصاف در برخورد با دیگران |
045/0 | 656/0 | 2/06 | 7 | رحم کردن صیاد دربارۀ آهو حرف‌های خر نجیب دربارۀ ظلم نکردن به آهو | ظلم نکردن به مردم |
033/0 | 488/0 | 1/47 | 5 | پیشنهاد خرگوش به شیر برای شکار مدارای مار با مرد مارگیر و پشیمانی او از نیش زدن به مردم پیشنهاد زاغ برای دوستی با موش | صلح‌طلبی |
047/0 | 685/0 | 1/47 | 5 | آزمایش دل و جرئت موش توسط مادرش دستور پیگیری نیت و عملکرد آسیابان بعد از شش ماه | محک زدن دیگران |
045/0 | 661/0 | 3/53 | 12 | رعایت ادب توسط لقمان در مقابل لطف خواجه رعایت ادب و احترام انجمن توسط حاکم | رعایت ادب و احترام |
036/0 | 534/0 | 1/18 | 4 | شکار کردن شکارچی برای رفع نیاز خانوادهاش تلاش مرد برای تأمین کردن خانوادهاش | عشق‌ورزی به خانواده |
049/0 | 720/0 | 4/71 | 16 | پاسخ حاکم به پیشنهاد خادمش برای کاهش پاداش صیاد وفای به عهد پادشاه برای بخشش دزدها عمل کردن تاجر به قولش و رساندن پیام طوطی | وفای به عهد |
050/0 | 727/0 | 5/88 | 20 | نصیحت طوطی‌ها با عملشان به طوطی بازرگان نصیحت‌های موسی به مرد عابد دربارۀ عبادت کردن | نصیحت کردن |
046/0 | 671/0 | 4/71 | 16 | سلام کردن مرد به رئیس عیاران کوهستان سلام کردن باغبان به سه مرد درخواست طوطی از رساندن سلامش به هم‌نوعانش | سلام کردن |
057/0 | 843/0 | 7/94 | 27 | تشکر ماهی‌ها از خرچنگ دستور حاکم برای دادن پاداش به صیاد | سپاسگزاری |
053/0 | 783/0 | 8/82 | 30 | صحبت‌های خرگوش در ارتباط با قانون گذاشته‌شده عقیدۀ خرگوش دربارۀ یکسان بودن قانون برای همه | قانون‌مداری |
057/0 | 833/0 | 7/35 | 25 | کمک کردن بازرگان به درویش دانه آوردن کبوتر برای جفتش | کمک به دیگران |
048/0 | 699/0 | 2/94 | 10 | وظیفه‌شناسی ایاز در خدمت به سلطان مسئولیت‌پذیری غلام در انجام وظایف | وظیفه‌شناسی |
024/0 | 349/0 | 3/53 | 12 | راست‌گویی غلام دربارۀ هرآنچه خواجه از او می‌پرسید راست‌گویی غلام در برابر شیخ | راست‌گویی و درستکاری |
046/0 | 674/0 | 2/65 | 9 | نقدپذیری انوشیروان از حرف‌های مرد نقدپذیری مرد نسبت به حرف‌های بوذرجمهر | اقرار به نادانی (نقدپذیری) |
046/0 | 679/0 | 2/35 | 8 | صحبت‌های معبر دوم در تعبیر خواب هارون خوش‌صحبتی مرد دوبین در مقابل حاکم | خوش‌مشربی |
0 | 0 | 1/47 | 5 | مهمان‌نوازی شیخ در مورد طلبکارانش مهمان‌نوازی خرها از آهو | مهمان‌نوازی |
|
| 100 | 340 |
| جمع |
همان‌گونه که در جدول (9) بیان شده است تعداد کل مصادیق دریافت شده از مقولههای تربیت اخلاقی براساس روابط انسان با خلق در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب عبارت است از 340 مورد که از این تعداد بیشترین فراوانی به مقوله‌ی «قانون مداری» با مجموع فراوانی 30 مورد و کمترین فراوانی به مقولۀ «عشق‌ورزی به خانواده» با مجموع فراوانی 4 مورد مربوط می‌شود. در بررسی ضریب اهمیت مقولههای تربیت اخلاقی براساس روابط انسان با خلق، مقوله‌ی «سپاسگزاری» با بار اطلاعاتی 843/0 و ضریب اهمیت 057/0 بیشترین اهمیت را دارد و مقوله «راست‌گویی و درستکاری» با ضریب اهمیت 024/0 کمترین اهمیت را دارد.
سؤال پنجم پژوهش: میزان اهمیت و توجه به مقولههای تربیت اخلاقی در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب براساس روابط انسان با خلقت چقدر است؟
جدول (10): میزان فراوانی، بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مؤلفه ارتباط با خلقت
ضریب اهمیت شاخص‌ها (wj) | بار اطلاعاتی (Ej) | درصد فراوانی | فراوانی | مصادیق | مقوله‌ها |
630/0 | 556/0 | 14/57 | 8 | نگرانی جوان از آسیب دیدن گربه صحبت بزرگمهر دربارۀ الاغ علاقۀ پادشاه به نگهداری از فیل | نگهداری از حیوانات |
370/0 | 327/0 | 86/42 | 6 | مجازات نشدن راسو برای خوردن عسل مجازات نشدن سگ برای حمله به راسو پیشنهاد انوشیروان به آسیابان برای تیمار از الاغ | رعایت حقوق حیوانات |
1 | - | 100 | 14 |
|
همان‌گونه که در جدول (10) بیان شده است تعداد کل مصادیق دریافت شده از مقولههای تربیت اخلاقی براساس روابط انسان با خلقت در مجموعه کتاب‌های قصههای خوب برای بچههای خوب عبارت است از 14 مورد که از این تعداد بیشترین فراوانی به مقوله‌ی «نگهداری از حیوانات» با مجموع فراوانی 8 مورد و کمترین فراوانی به مقوله‌ی «رعایت حقوق حیوانات » با مجموع فراوانی 6 مورد مربوط می‌شود. همچنین در بررسی ضریب اهمیت مقولههای تربیت اخلاقی براساس روابط انسان با خلقت، مقولۀ «نگهداری از حیوانات» با بار اطلاعاتی 556/0 و ضریب اهمیت 630/0 بیشترین اهمیت و مقولۀ «رعایت حقوق حیوانات» با بار اطلاعاتی 327/0 و ضریب اهمیت 370/0 کمترین اهمیت را دارد.
5. بحث و نتیجه‌گیری
یافته‌ها نشان می‌دهد که مرکز توجه نویسنده در انتخاب داستان‌ها از میان داستانهای کهن فارسی و منابعی که استفاده کرده، بیشتر بر مهارت خودشناسی و مردم‌شناسی متمرکز بوده است؛ به‌گونه‌ای که از منظر تربیت اخلاقی این مجموعه کتاب می‌تواند در ایجاد و توسعۀ مهارت‌های زندگی فردی و اجتماعی به کودک و نوجوان کمک کند. هرچند نقصان و کمبود داستان‌ها در توسعۀ رفتارها و تربیت زیست‌محیطی در این مجموعه کتاب به‌خوبی نمایان است و نشان از اهمیت کمتر این مؤلفه از روابط چهارگانۀ انسان در شش جلد برگزیده از این مجموعۀ داستانی دارد، مؤلفۀ ارتباط با خدا با ارائۀ دو جلد جداگانه (5 و 8) که در این پژوهش مورد بررسی قرار نگرفته‌اند، به‌خوبی جبران شده است.
همچنین باید توجه داشت که مخاطبان اصلی نویسنده کسانی هستند که آینده‌ساز و عضوی از جامعۀ فردا خواهند بود. لذا آموزش و تربیت اخلاقی فردی و اجتماعی ایشان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و این مهم می‌تواند توجیه مناسبی برای رویکرد نویسنده در تأکید بر جنبه‌های تربیت اخلاقی فردی و اجتماعی در این مجموعه داستانی باشد تا از رهگذر قصه و قصه‌گویی بتواند تربیت اخلاقی متناسب با نیاز فردای این قشر از جامعه را به ایشان عرضه نماید.
رویکرد و نگاه نویسنده به اثرگذاری بر تربیت اخلاقی کودکان با استفاده از ادبیات داستانی و قصه‌گویی همسو با تحقیقات پژوهشگران داخلی همچون محمدی (1394)، کهریزه (1397)، محمدی نصرآبادی (1398) و حبیب‌وند (1401) است. یافته‌های محققان در این تحقیقات نشان از اثرگذاری داستان و قصه‌گویی بر رشد جنبه‌های مختلف تربیتی کودکان به‌خصوص ازنظر فردی و اجتماعی دارد و در تحقیقات شبه آزمایشی که گروههای مختلفی مشارکت داشتند نشان داده شده که کودکان به‌خصوص دختران با استفاده از قصه و قصه‌گویی پیشرفت خوبی در رشد جنبه‌های مختلف تربیت اخلاقی فردی و اجتماعی داشته‌اند. همچنین می‌توان به نتایج محققان خارجی همچون واکر (2015)، یالسین (2021)، دل (2021) و ژائو (2021) اشاره کرد که در مقالات خود بر نتایج گرفته‌شده توسط محققان داخلی صحه گذاشته و از تأثیر مستقیم و زیاد قصه و قصه‌گویی بر رشد تربیت اخلاقی کودکان صحبت کرده‌اند. این محققان اذعان داشتند که قصه‌ها نه‌تنها ابزاری در جهت رشد اخلاقی کودکان به شمار می‌آیند، بلکه می‌توانند بر توانمندی معلمان و مربیان در تربیت کودکان اثرگذار باشند. با وجود این نتایج محققان خارجی ازجمله لی (2014) در نقطۀ مقابل با این نظر و ناهمسو با نتایج پژوهش حاضر است. این پژوهشگران در نتایج خود به بی‌اثر بودن داستان بر رشد اخلاقی کودکان اشاره می‌کنند و حتی در بعضی موارد به اثرگذاری معکوس آن اشاره دارند و دلیل آن را برداشت‌های متفاوت کودکان از محتوای داستان و همچنین همزادپنداری واقع‌گرایانه‌ای می‌دانند که کودک در ارتباط با داستان پیدا می‌کند و به‌جای آنکه به‌دنبال درس گرفتن از محتوای داستان باشد، در روند داستان گم می‌شود و نمی‌تواند به‌خوبی نتایج معقولی از داستان بگیرد. البته این نتیجه طرفداران کمی در میان محققان دارد و نیاز به بررسی بیشتری است.
نتایج پژوهش حاکی از به حاشیه رفتن مقولههای تربیت اخلاقی در روابط انسان با خداوند در شش جلد منتخب است، ولی باید توجه داشت که از تحلیل دو جلد از این مجموعۀ هشت‌جلدی که شامل داستان‌هایی از قرآن عظیم‌الشأن و ائمۀ معصومین(ع) بود صرفنظر شد. اما در همین شش جلد منتخب، نویسنده از گرایش‌های دینی و معنوی در تربیت اخلاقی کودکان حمایت می‌کند و با توجه به مخاطبان خویش که کودک و نوجوانان هستند سعی کرده مضامین دینی را نامحسوس و غیرمستقیم بگنجاند تا کودک و نوجوان هنگام مطالعه، مشتاقانه‌تر این مضامین را درونی سازد. رویکرد نویسنده به این منظور را می‌توان همسو با پژوهش داخلی ازجمله توسلی و مشیدی (1400) دانست و در این مورد بین پژوهش‌های خارجی تحقیقات پژوهشگرانی ازجمله ودان (2011) و رسمینی (2021) با پژوهش حاضر همسو است؛ چنان‌که محققان در پژوهش خود بر این مدعا صحه گذاشته و نشان داده‌اند که بیان داستانهای دینی توانسته است در بهبود رابطۀ کودک با مفاهیم خداشناسی و دینی کمک فراوانی کند و علاوه‌بر آن سبب شده است تا دلیلی اعتقادی به رعایت اخلاق در برخورد با مسائل روزمرۀ زندگی به ایشان بدهد. همچنین این رویکرد سبب شده تا کودکان رفتاری اخلاقی‌تر از گذشته داشته باشند.
همچنین نتایج نشان می‌دهد که مؤلفۀ ارتباط انسان با خود به‌عنوان مهم‌ترین و پرتکرارترین مؤلفه در میان مؤلفه‌های روابط انسانی است. ازطرفی مقوله‌هایی که در مؤلفۀ ارتباط با خود شناسایی شده‌اند، می‌توانند در یکی از این سه دسته قرار بگیرند: ارتباطات فرد در مواقعی که مخاطب است، ارتباطات فرد در مواقعی که متکلم وحده و یا فاعل است و زندگی شخصی فرد.
نتایج حاکی از آن است که مقوله‌هایی همچون «پندپذیری»، «علم‌ورزی»، «مثبت‌اندیشی»، «خردورزی» بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت بسیار نزدیکی با مقولۀ «قناعت و حسابگری» دارند؛ بنابراین بهتر آن است که به‌جای شناسایی فقط یک مقولۀ مهم در این مجموعۀ داستانی مجموعه‌ای از مقوله‌ها را که بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت نزدیکی به هم دارند و در بالا به آن‌ها اشاره شد، به‌عنوان مهم‌ترین مقولههای تربیتی این مجموعه شناسایی نمود. این مقولات نشان از آن دارد که استفاده از این مجموعه کتب داستانی در تربیت روحیۀ عبرت‌پذیری و مثبت‌اندیشی می‌تواند مفید باشد.
همچنین می‌توان مجموعه مقولههای «صبر کردن»، «دوراندیشی»، «حق‌طلبی»، «پرسشگری»، «زیرکی»، «تلاش و کوشش در زندگی (کسب رزق حلال)»، «فروتنی»، «وقت‌شناسی»، «صیانت از جان (اعتماد نکردن به دشمن)» را نیز به‌عنوان دومین مجموعه از مقولههای پراهمیت در این مجموعۀ داستانی دانست که نشان از تأکید این مجموعه کتب داستانی بر شیوۀ تربیتی مبتنی‌بر عدالت و حقیقت‌جویی و صبوری است که بر زندگی شخصی فرد تأثیر بسزایی خواهد داشت.
در کنار این دو مجموعه می‌توان دستۀ دیگری از مقولات تربیتی شامل مقولۀ «کنترل خشم»، «ثبات قدم داشتن در راه هدف»، «سفر کردن»، «وفای به عهد»، «پرهیز از خرافه‌پرستی» را شناسایی کرد که با وجود آنکه در ساختن شخصیت کودک به‌عنوان فردی منطقی و متکی به علم و همچنین داشتن روابط سازنده که فرد در آن فاعل است نقشی اساسی دارند، اهمیت چندانی به آن‌ها داده نشده است.
نتایج به‌دست‌آمده در این بخش در همسویی با تحقیقات پژوهشگرانی چون قدم‌پور و همکاران (1397) و محمدی نصرآبادی و همکاران (1398) است. محققان در این تحقیقات به جنبه‌های تربیت اخلاقی فردی و اهتمام مجموعه آثار کهن فارسی اشاره دارند و مقولات تربیتی را پراهمیت گزارش کرده‌اند که در مؤلفۀ ارتباط با خود قرار می‌گیرند. لی (2014) نیز در تحقیقات خود اثرگذاری داستانهای سنتی و کلاسیک بر مؤلفۀ ارتباط با خود را گزارش داده که می‌توان این گزارش‌ها را همسو با رویکرد نویسنده در استفاده از داستانهای کلاسیک ادبیات فارسی برای تربیت اخلاقی فردی و مبتنی‌بر مؤلفۀ ارتباط با خود دانست.
در ادامه همان‌گونه که بیان شد، دومین مؤلفه از روابط انسانی با بیشترین تکرار به مؤلفۀ روابط انسان با خلق برمی‌گردد. در اینجا هم شناسایی فقط یک مقوله به‌عنوان مهم‌ترین مقوله در این مؤلفه به‌دلیل نزدیکی مقادیر ضریب اهمیت و بار اطلاعاتی کار درستی نخواهد بود. به‌جای این کار می‌توان مجموعه‌ای از مقولات را از این حیث شناسایی نمود که شامل مقولههای «کمک به دیگران»، «حسن خلق» و «قانون‌مداری» است. این مجموعه نشان از آن دارد که جنبه‌های تربیتی فرد ازنظر آداب اجتماعی بیشترین تأکید را داشته است.
به‌علاوه مقولاتی همچون مقولۀ «نصیحت کردن»، «مشورت کردن با افراد دانا»، «وفای به عهد»، «انصاف در برخورد با دیگران»، «وظیفه‌شناسی»، «انتخاب دوست و همراه دانا»، «محک زدن دیگران»، «خوش‌مشربی»، «اقرار به نادانی (نقدپذیری)»، «سلام کردن»، «رعایت ادب و احترام»، «ظلم نکردن به مردم»، «نقد کردن و مخالفت با نادرستی» به‌عنوان دومین مجموعه از مقولات پراهمیت شناسایی شد که نشان از آن دارد که این مجموعۀ داستانی به‌دنبال ساختن و تربیت روحیه‌ای منطقی، عدالت‌جو و حقیقت‌طلب و متعهد در کودک و نوجوان است تا بتواند در ارتباطات خود، انسانی سازگار و مفید برای جامعۀ خود باشد.
در این میان مجموعه مقولههای «شایسته‌سالاری»، «عشق‌ورزی به خانواده»، «سخاوت»، «صلح‌طلبی»، راست‌گویی و درستکاری» و «مهمان‌نوازی» به‌عنوان سومین دسته از مقولات شناسایی می‌شوند که اثرات مهمی نه‌تنها بر روابط فرد با خانوادهاش بلکه بر زندگی شخصی فرد نیز دارند و بااین‌حال تأکید چندانی روی آن‌ها صورت نگرفته است؛ اما همان‌طور که در بالا اشاره شد، در این مجموعۀ داستانی، در دومین دسته از مقولات پراهمیت، بر مقولاتی تأکید شده که بر زندگی شخصی فرد مؤثرند و به نظر می‌رسد نقصان و کمبودی که در اینجا مشاهده می‌شود بدین‌ترتیب تا حدودی برطرف شده است. دو دستۀ دیگر نیز که در این بخش شناسایی شد، تا حد زیادی این نقصان را پوشش می‌دهد.
نتایج به‌دست‌آمده ازآن‌رو که رویکرد نویسنده در اهمیت نقش داستان در تربیت اخلاقی براساس مؤلفۀ روابط انسانی با هم‌نوعانش را نشان می‌دهد، با تحقیقات پژوهشگرانی ازجمله قدم‌پور و همکاران (1397) و محمدی نصرآبادی (1398) همسو است. از میان تحقیقات خارجی نیز یافته پژوهش بادی (2023) این همسویی را نشان می‌دهد. محققان در تحقیقات خود اذعان داشته‌اند که استفاده از داستان در رشد و بهبود ارزشهای اخلاقی در کودکان مؤثر بوده است. آشنایی کودکان با چنین ارزش‌هایی به کمک داستان سبب شده است تا در روابط خود نیز سطح بالاتری از تعهد به ارزشهای اخلاقی- اجتماعی را نشان دهند؛ هرچند که تحقیقات پژوهشگرانی همچون لی (2014)، خلاف این نظر را دارد و بیان می‌کند که داستان و قصه برخلاف آنچه انتظار می‌رفت نه‌تنها باعث بهبود اخلاق اجتماعی در کودکان نشده است که حتی رفتارهایی در جهت کاملاً عکس از کودکان سر زده است. با توجه به این نتایج و نتایج سایر پژوهشگران به نظر می‌رسد چنین مدعایی نیاز به بررسی بیشتری دارد.
همچنین یافته‌ها نشان می‌دهد که رویکرد نویسنده در این مجموعۀ داستانی بیشتر بر جنبه‌های تربیت فردی و اجتماعی بوده و سعی بر آن داشته تا مخاطب خود را در ماجراجویی‌هایی دخیل نماید که اثرات مستقیمی بر زندگی اجتماعی و شخصی او دارد. در این میان نقش ارتباط فرد با طبیعت تنها به‌عنوان محیطی برای زندگی تنزل یافته است و صرفاً بر ارتباط یک‌سویۀ انسان به‌عنوان یک مصرف‌کننده با طبیعت تکیه دارد. ریشۀ این نقصان را می‌توان در منابع بهره‌گیری‌شده برای جمع‌آوری داستان‌ها در این مجموعه جست‌وجو کرد که جزو آثار و ادبیات کهن فارسی شناخته می‌شوند.
اما بسیاری از نگرانی‌های زیست‌محیطی در دنیای کنونی به‌واسطۀ پیشرفت‌ها و دستاوردهای علمی به‌دست‌آمده در قرن اخیر است. این دستاوردها سبب شده است انسان به ارتباط تنگاتنگ پدیده‌های طبیعی پی برده و اثر فعالیت‌های انسانی بر محیط طبیعی را به‌خوبی درک کند. ازطرفی رشد بی‌رویۀ جمعیت و به‌تبع آن فعالیت‌های انسانی در دو قرن اخیر سبب شده تا آثار حاصل از این فعالیت‌های بشری بیش از پیش نمایان شود. بنابراین مطمئناً نباید انتظار داشت که در منابعی که نزدیک‌ترین آن به زمان فعلی حداقل هشت قرن فاصله دارد، چندان به مسائلی ازاین‌دست پرداخته شود و اگر هم اشاراتی به چنین ارتباطی می‌شود، بیشتر جنبه‌های رحم و عطوفت نسبت به سایر مخلوقات خداوند مد نظر بوده است.
در میان پژوهش‌های صورت‌گرفته با رویکرد استفاده از داستان در جهت رشد و توسعۀ روابط انسان با خلقت می‌توان به پژوهش‌های دهقان و سامانی (1393)، نوعی و همکاران (1400) و کریمی و همکاران (1402) اشاره کرد که با پژوهش حاضر همسو است. همچنین تحقیقات پژوهشگران خارجی مانند واکر (2015) در همسویی با این پژوهش قرار دارد. این پژوهشگران اذعان داشته‌اند که احساسات و عطوفت کودکان نسبت به سایر موجودات زنده با کمک داستان برانگیخته شده است و شاهد رفتارهایی بهتر با سایر موجودات زنده توسط کودکان بوده‌اند و نتیجۀ مشارکت و ارتباط کودکان با محیط‌زیست و سایر موجودات زنده در قالب داستان بر رفتارهای ایشان در بزرگسالی تأثیری مستقیم داشته است.
با توجه به آنچه ذکر شد و تبیین سؤالات پژوهش و به‌منظور بهره‌مندی عملی از این نتایج در این قسمت پیشنهاداتی کاربردی ارائه می‌شود. شایان ذکر است که این پیشنهادات به‌نحوی تنظیم شده‌اند که امکان اجرایی شدن در محیط واقعی و در سطح جامعه را داشته باشد و همچنین در رشد و بهبود روابط چهارگانۀ انسانی در کودکان و نوجوانان مؤثر باشد.
● استفاده از مجموعه قصههای خوب برای بچههای خوب در محتوای کتب آموزشی مدارس برای تقویت جنبه‌های تربیتی
مجموعه داستانی قصههای خوب برای بچههای خوب به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار ادبیات داستانی دوران معاصر در حوزۀ کودک، به‌عنوان مرجعی غنی از مضامین تربیتی و اخلاقی شناخته شده است و می‌توان از آن برای تألیف، تدوین و نشر کتب درسی در حوزۀ تربیت اخلاقی بهره برد.
● برگزاری دوره‌های آموزشی قصه‌گویی برای معلمان
با توجه به تأثیر شیوۀ بیان و روش قصه‌گویی در افزایش تأثیرپذیری مخاطب از داستان و به‌منظور ارتقای توانمندی‌های معلمان در تدریس اصول اخلاقی ازطریق کتب داستان، می‌توان با برگزاری دوره‌های آموزشی قصه‌گویی و روش‌های مختلف قصه‌گویی با محوریت داستانهای مجموعه قصههای خوب برای بچههای خوب برای معلمان و مربیان تربیتی زمینۀ مساعدی برای بهره‌گیری از این روش در مدارس و نهادهای آموزشی فراهم آورد.
● برگزاری جلسات معرفی کتاب و مسابقات کتاب‌خوانی با محوریت مجموعه کتب قصههای خوب برای بچههای خوب
برگزاری برنامه‌هایی ازاین‌دست با محوریت این مجموعه داستانی سبب می‌شود تا پیام‌های اخلاقی و تربیتی کتاب به‌طور صحیح به مخاطب کتاب منتقل شود و ازطرفی سبب علاقه‌مندی بیشتر شرکت‌کنندگان به موضوعات اخلاقی خواهد شد. همچنین ایجاد امکانی برای حضور والدین و مربیان تربیتی کودک در این برنامه فرصتی است تا ایشان با اهمیت و نیازمندی‌های تربیت اخلاقی کودک، چگونگی روش‌های رشد و توسعۀ روابط چهارگانۀ انسانی در کودک و استفاده از مجموعه داستانی قصههای خوب برای بچههای خوب به‌منظور تربیت اخلاقی کودک براساس مؤلفه‌های چهارگانۀ روابط انسانی آشنا شوند و از آن در مسیر تعالی و رشد کودکان و دانش‌آموزان خود بهره ببرند.
● افزایش کیفیت در چاپ و نشر مجموعه داستانی قصههای خوب برای بچههای خوب و سهولت دسترسی به این مجموعه:
مصور نمودن این مجموعه داستانی با تصاویری مرتبط با داستان‌ها و طراحی شکیل و مناسب بر روی هر جلد از این مجموعه سبب جذب بیشتر مخاطب و برقراری ارتباطی محکم‌تر و البته طولانی‌تر بین مخاطب و این مجموعه داستانی خواهد شد. ازطرفی افزایش کیفیت کاغذ چاپ‌شده برای این مجموعه علاوه‌بر دوام بیشتر این مجموعه سبب خواهد شد تا مصورسازی و طراحی روی جلد این مجموعه نمایان‌تر و جلوۀ مناسب‌تری به خود بگیرد. همچنین به‌منظور ترویج کتاب‌خوانی در کودکان و نوجوانان و ایجاد فضاهای مناسب برای دسترسی به این مجموعه داستانی می‌توان با تهیه و توزیع این مجموعه در منابع کتابخانۀ مدارس و سایر کتابخانه‌های عمومی در سطح جامعه زمینۀ مناسبی را به‌منظور توزیع و امانت دادن این مجموعۀ داستانی جهت آشنایی و مطالعۀ این اثر کم‌نظیر توسط کودکان فراهم آورد.
● تهیۀ برنامه‌ها و تولید محتوای دیجیتال از مجموعه داستانی قصههای خوب برای بچههای خوب
مجموعه داستانی قصههای خوب برای بچههای خوب به‌واسطۀ بهره‌گیری از منابع ارزشمند و سرشار از مضامین اخلاقی مرجع مناسبی درزمینۀ ایجاد محتوا برای ابزار دیجیتال امروزی است. از این مجموعه داستانی می‌توان در تهیه و ساخت فیلم، کارتون و یا پویانمایی بهره برد. همچنین به‌منظور دسترسی همیشگی و در همه‌جا به این مجموعۀ ارزشمند می‌توان به ایجاد نسخه‌های دیجیتالی این مجموعه در قالب کتاب‌های دیجیتال و کتاب‌های صوتی توجه ویژه نمود.
● تألیف و نشر کتب و مجموعه‌های داستانی مکمل مجموعه کتب قصههای خوب برای بچههای خوب در ارتباط با خلقت
به‌منظور تکمیل اهداف تربیتی این مجموعۀ ارزشمند باید به تألیف و نشر دیگر کتب داستانی اقدام نمود؛ به‌نحوی‌که حاوی مقولات تربیت اخلاقی مبتنی‌بر مؤلفۀ رابطۀ انسان با خلقت باشد و بتواند به مسائل و چالش‌های زیست‌محیطی دنیای امروز بپردازد تا بدین‌ترتیب زمینۀ مناسبی برای آشنایی بیشتر کودکان در این خصوص را فراهم آورد.
1. آذریزدی، مهدی. (1335). مجموعۀ 8 جلدی کتاب داستانهای خوب برای بچههای خوب. تهران: انتشارات امیرکبیر.
2. ابوجعفری، مهدی. (1380). آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن. جلد ۲. تهران: انتشارات سمت.
3. بهشتی، سعید، و شکری‌نیا، محمدعلی. (1390). جایگاه طبیعت در تربیت انسان از دیدگاه قرآن کریم. پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، 12(19)، 9ـ38.
4. توسلی، طیبه، و مشیدی، زینب. (1400). تحلیل محتوای کیفی متون کتب فارسی مقطع ابتدایی در سال تحصیلی 98-99 براساس پرداختن به فضایل سهگانۀ اخلاق اسلامی. فصلنامۀ علمی تربیت اسلامی، 16(38)، 103ـ126.
5. جیمز، ویلیام. (2010). تربیت اخلاقی در دوران کودکی. انتشارات دانشگاهی.
6. حبیب‌وند، معصومه. (1401). ارزشهای تربیتی داستان، در ادبیات کودکان و نوجوانان. یازدهمین کنفرانس بین‌المللی مطالعات زبان، ادبیات، فرهنگ و تاریخ.
7. حدادی مجومرد، زهره، و کمال‌الدینی، سید محمدباقر. (1398). تحلیلی بر بازنویسی قصههای کلیله و دمنه اثر مهدی آذریزدی. فرهنگ یزد، 1(3)، 69ـ84.
8. حسنی، محمد. (1393). بررسی سیر تحولات برنامۀ درسی تربیت اخلاقی در ایران با تأکید بر دورۀ عمومی. مطالعات برنامۀ درسی، 9(33)، 57ـ92.
9. دهقان، علی، و سامانی، معصومه. (1393). مقایسۀ درون‌مایۀ اخلاقی حکایات کلیله و دمنه و داستانهای هانس کریستین اندرسن. پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)، 6(24)، 59ـ99.
10. دهقانی، شهلا، و بلندهمتان، کیوان. (1396). تربیت اخلاقی مبتنی‌بر ادبیات داستانی: تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی. نشریۀ نظریه و عمل در برنامۀ درسی، 5(10)، 5ـ32.
11. ذوالفقاری، حسن. (1388). طبقه‌بندی قصه/داستانهای سنتی فارسی (نقد و بررسی، شکل‌شناسی و گونه‌شناسی داستانهای فارسی). جستارهای نوین ادبی، 42(3)، پیاپی 166، 23ـ45.
12. فرهود، داریوش. (1386). مروری بر تاریخچۀ اخلاق همراه با گردآوری زمینه‌های گوناگون اخلاق. اخلاق در علوم و فناوری، شمارۀ ۱ و ۲، ۱ـ۶
13. قدم‌پور، عزت‌اله، کلانتر، جهانگیر، و حیدریانی، لیلا. (1397). تأثیر آموزش هوش اخلاقی به‌شیوۀ قصه‌گویی بر بخشودگی بین‌فردی دانش‌آموزان. پژوهش در نظام‌های آموزشی، 12(41)، 73ـ89.
14. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. (1395). صفحۀ اصلی، سامانۀ شفافیت، سلامت اداری. انتشار اطلاعات قابل استفاده برای کسب‌وکارها، گروه سنی در کانون پرورش.
15. کریمی، وجیهه، حسن‌پوران، فرزانه، و محمدی ده‌چشمه، حمزه. (1402). تحلیل آموزه‌های تربیتی در داستانهای برگرفته از کلیله و دمنه و مرزبان‌نامه در مجموعه آثار آذریزدی. مطالعات ادبیات کودک، (25)14، 58ـ۷۳.
16. کهریزه، مهناز، رضاییان فرجی، حمید، و زندی‌پور، طیبه. (1397). تأثیر قصه‌گویی بر هوش اخلاقی و مؤلفه‌های آن در دانش‌آموزان دختر کلاس اول ابتدایی. سلامت روان کودک (روان کودک)، 5(2)، 72ـ82.
17. محمدی نصرآبادی، محدثه، علوی لنگرودی، سید کاظم، زندوانیان، احمد، و استبرقی، مهدیه. (1398). اثربخشی آموزش ارزشهای اخلاقی (ازطریق قصه‌گویی و پویانمایی) بر رشد مهارت‌های اجتماعی کودکان پیش‌دبستانی. تفکر و کودک، 10(2 )، 179ـ200.
18. محمدی، مهدی، و سیفی، فریده. (1394). مفاهیم اخلاقی در آیینۀ داستانهای ترجمه‌شده برای کودکان و نوجوانان. ماهنامۀ معرفت، 24(2)، 59ـ۷۲.
19. نوعی، سارا، اشرف‌زاده، رضا، و فخراسلام، بتول. (1400). بررسی مؤلفه‌های رشد اخلاقی کودک در داستانهای احمدرضا احمدی (با رویکرد به نظریۀ یادگیری اجتماعی). پژوهشنامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)، 13(52)، 187ـ209.
20. Baumhart, R. (1968). Ethics in Business. Holt, Rinehart and Winston.
21. Body, A., & Lacny, J. (2023). Philanthropic tales: A critical analysis of how philanthropic citizenship is represented in children’s picture-books – problems and possibilities. Education, Citizenship and Social Justice, 18(2), 182–196. https://doi.org/10.1177/17461979211061798
22. Chatman, S. (1978). Story and Discourse: Narrative Structure in Fiction and Film. Cornell University Press.
23. Dal, S., & Öztep, C. (2021). Content Analysis of Stories for Preschoolers about Honesty. Education Quarterly Reviews, 4(3), 541-556.
24. Lee, K., Talwar, V., McCarthy, A., Ross, I., Evans, A., & Arruda, C. (2014). Can classic moral stories promote honesty in children? Psychological science, 25(8), 1630-1636.
25. MacKinnon B. & Fiala A. (2018). Ethics: theory and contemporary issues (Ninth). Cenegage.
26. Rasmini, N. W., & Karta, I. W. (2021). Analysis of the Impact of Storytelling Methods on Early Childhood Religion and Moral Development. Jurnal Obsesi: Jurnal Pendidikan Anak Usia Dini, 6(3), 1147-1157.
27. Vaden, V. C., & Woolley, J. D. (2011). Does God make it real? Children’s belief in religious stories from the Judeo‐Christian tradition. Child development, 82(4), 1120-1135.
28. Walker, C. M., Gopnik, A., & Ganea, P. A. (2015). Learning to Learn from Stories: Children’s Developing Sensitivity to the Causal Structure of Fictional Worlds. Child Development, 86(1), 310–318. http://www.jstor.org/stable/24696131
29. Yalçin, V. (2021). Moral Development in Early Childhood: Benevolence and Responsibility in the Context of Children's Perceptions and Reflections. Educational Policy Analysis and Strategic Research, 16(4), 140-163.
30. Zhao, Y. (2021). Analysis on the Moral Education Value of Picture Books. In 2021 4th International Conference on Humanities Education and Social Sciences (ICHESS 2021) (pp. 707-710). Atlantis Press.
[1] * کارشناس ارشد برنامه‌ریزی درسی، گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی و حقوق، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.
zamin6713@gmail.com
[2] ** استادیار گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی و حقوق، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران. (نویسنده مسئول)
zathari@kashanu.ac.ir
تاریخ وصول ؟/؟/؟ تاریخ پذیرش ؟/؟/؟
[3] . Baumhart
[4] . MacKinnon & Fiala
[5] . Petrarch
[6] . Rousseau
[7] . Hegel
[8] . Jean Piaget
[9] . Lawrence Kohlberg
[10] . James
[11] . Chatman
[12] . Vaden & Woolley
[13] . Lee
[14] . Walker
[15] . Yalçin
[16] . Rasmini
[17] . Dal & Öztep
[18] . Zhao
[19] . Body
[20] . Analysis unit
[21] . Content Analysis
[22] . Directional Approach
[23] . Meiring's Theory
[24] . Scott Coefficient
[25] . Shannon Entropy