کارکرد تکرار و تداعی در انتقاد‌های اجتماعی پنج شاعر برگزیدۀ سبک عراقی

محورهای موضوعی : شاهنامه

مریم ترکاشوند ¹

1 - دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان

تاریخ دریافت : 1397/02/23 تاریخ پذیرش : 1397/02/23 تاریخ انتشار : 1396/12/01

کلید واژه: تداعی, تکرار, شاعران سبک عراقی, انتقاد‌های اجتماعی,

چکیده مقاله :

هدف این مقاله، بررسی تکرار و تداعی در انتقاد‌های حافظ، سعدی، عبید زاکانی، ابن یمین و مجدالدین همگر است که به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی انجام گرفته است. تکرار و تداعی از جمله ظرفیت‎های زبانی هستند که موجب افزایش بسامد واژه‌ها در حوزه‌هایی خاص می‌شوند. تکرار می‌تواند لفظی یا محتوایی باشد. در انتقادهای اجتماعی، بیشترین تکرارها مربوط به بداخلاقی‌ها و کج‌رفتاری‌های رایج در جامعه است. نتیجۀ این پژوهش که از بررسی پربسامدترین واژه‌ها در انتقاد‌های این پنج شاعر سبک عراقی حاصل شده است، نشان می‌دهد که واژه‌های مربوط به حوزۀ دین‌داری، به‌ویژه در انتقاد‌های حافظ و عبید زاکانی دارای بیشترین بسامد است. همچنین اشاره به فقر و مشکلات اقتصادی، در سروده‌های عبید زاکانی، فراوان مشاهده می‌شود. ناهنجاری‌های اجتماعی و اخلاقی و استیلای دارندگان صفات ناپسند اخلاقی، مهم‌ترین موضوعات مورد توجه مجد همگر، بی‌توجهی قدرتمندان به رعیت و قشر ضعیف جامعه، اصلی‎ترین دغدغۀ سعدی و حرص و طمع لئیمان بی‌سخاوت و نیز در رنج و عذاب بودن اهل دانش و محرومیت هنرمندان، پربسامدترین مضمون در انتقاد‌های ابن یمین است.

منابع و مأخذ:

1. آتش‌سودا، محمدعلی (1383)، رؤیای بیداری، فسا: دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا.

2. احمدی، بابک (1380)، ساختار و تأویل متن، تهران: مرکز.

3. اخلاقی، اکبر (1377)، تحلیل ساختاری منطق‌الطیر، چ۱، اصفهان: نقش خورشید.

4. امامی، نصرالله (۱۳۸۵)، مبانی و روش‌های نقد ادبی، چ۳، تهران: جامی.

5. انصاری، نرگس، و طیبه سیفی (1392)، «شعر جواهری از منظر تحلیل ساختاری»، ادب عربی، سال 6، شمارۀ 2، 49ـ69.

6. بارت، رولان (1390)، درجۀ صفر نوشتار، ترجمۀ شیرین‌دخت دقیقیان، چ۴، تهران: هرمس.

7. برگ‌بیدوندی، سهراب، و حسین خسروی (1394)، «تکرار، یکی از عوامل مهم زیبایی کلام و تشخص شعر حسین منزوی»، زیبایی‌شناسی ادبی، دورۀ 5، شمارۀ 26، 1ـ39.

8. پورنامداریان، تقی (1382)، گمشدۀ لب دریا، تهران: سخن.

9. پورنامداریان، تقی، و ناهید طهرانی ثابت (1388)، «تداعی و فنون بدیعی»، فنون ادبی، سال اول، شمارۀ 1، 1ـ12.

10. تجلیل، جلیل، و غلامرضا غیبی (1382)، «بررسی و تحلیل ساختاری شعر خاقانی»، ادب فارسی، شمارۀ 3ـ5، 31ـ48.

11. 10. تجلیل، جلیل، و سیده‌نرجس موسوی سوته (1393)، «تکرار واژه یکی از شیوه‌های برجسته‌سازی در قصاید خاقانی»، سبک‌شناسی نظم و نثر، سال 7، شمارۀ 3، پیاپی 25، 309ـ322.

12. جمالی، شهروز (1383)، «تکرار اساس موسیقی شعر»، کیهان فرهنگی، شمارۀ 216، 60ـ66.

13. حافظ، شمس‌الدین محمد (1369)، دیوان، به‌اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، چ۶، تهران: زوار.

14. داد، سیما (1378)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.

15. راوندی، مرتضی (1382)، تاریخ اجتماعی ایران، چ۲، تهران: نگاه.

16. رضایی، احمد (1387)، «برجسته‌سازی از طریق تکرار یک واژه در بوستان سعدی»، مجلۀ علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شمارۀ 73، 53ـ76.

17. روبینز، آر. اچ (1387)، تاریخ مختصر زبان‌شناسی، ترجمۀ محمدعلی حق‌شناس، چ۸، تهران: مرکز.

18. روحانی، مسعود (1390)، «بررسی کارکردهای تکرار در شعر معاصر»، بوستان ادب، سال 3، شمارۀ 2، پیاپی 8، 145ـ168.

19. روشنفکر، کبری، و معصومه نعمتی‌قزوینی (1389)، «مبانی نقد اجتماعی در ادبیات»، دانشنامۀ علوم اجتماعی، دورۀ 1، شمارۀ 4، 145ـ167.

20. زاکانی، عبیدالله (1391)، کلیات، تهران: زوّار.

21. سعدی، مصلح‌الدین (1384)، کلیات، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: شقایق.

22. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1368)، موسیقی شعر، چ۱۰، تهران: آگاه.

23. شمیسا، سیروس (۱۳72)، نگاهی تازه به بدیع، چ۵، تهران: فردوس.

24. صفا، ذبیح‌الله (1385)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: دانشگاه تهران.

25. صفوی، کوروش (1383)، از زبان‌شناسی به ادبیات (شعر)، چ۳، تهران: سورۀ مهر.

26. طحان، احمد (1388)، «تداعی معانی در شعر حافظ»، فصلنامه پژوهش‎های ادبی، سال 7، شمارۀ 26، 101ـ130.

27. علی‌پور، مصطفی (1378)، ساختار زبان شعر امروز، تهران: فردوس.

28. عمران‌پور، محمدرضا (1388)، «جنبه‌های زیباشناختی هماهنگی در شعر معاصر»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شمارۀ 25، پیاپی 22، 159ـ187.

29. عنایتی قادیکلایی، محمد، و مسعود روحانی (1391)، «پژوهشی در نقش موسیقایی تکرار و دیگر کارکردهای آن در شعر فروغ فرخزاد»، کاوش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی، دورۀ 13، شمارۀ 25، 293ـ321.

30. فرقانی، محمد مهدی (1382)، راه دراز گذار: بررسی تحول گفتمان توسعه سیاسی در ایران، تهران: فرهنگ و اندیشه.

31. فرکلاف، نورمن (1379)، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمۀ فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‎ها.

32. فریومدی‌، ابن‌ یمین‌ (1344)، دیوان‌ اشعار، تصحیح‌ و اهتمام‌ حسینعلی‌ باستانی راد، تهران‌: سنایی.

33. مشهدی، محمدامیر، و زهرا طاهری (1392)، «تکرار وتداعی، ویژگی سبکی نظامی در منظومۀ خسرو و شیرین»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال ششم، شمارۀ ۲، پیاپی 2، 363ـ381.

34. میرزاآقا سردار، نجف‌قلی (1362)، دُرّۀ نجفی، به‌کوشش حسین آهی، چ۱، تهران: کتابفروشی فروغی.

35. همایی جلال‌الدین (1370)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، چ۷، تهران: هما.

36. همگر، مجدالدین (1375)، دیوان، ‏تصحیح و تحقیق احمد کرمی، تهران: ‏ما.

37. واعظ، بتول، و رقیه کاردل ایلواری (1390)، «بررسی تأثیر تکرار در فصاحت بوستان»، مطالعات زبانی بلاغی، شمارۀ 4، 137ـ156.

38. وحیدیان‌ کامیار، تقی‌ (1383)، بدیع‌ از دیدگاه‌ زیبایی‌شناسی، چ۱، تهران: سمت.

39. ون دایک، تئون. ای (1382) مطالعاتی در تحلیل گفتمان از دستور متن تا گفتمان‌کاوی انتقادی، ترجمۀ پیروز ایزدی و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

40. یارمحمدی، لطف‌الله (1393)، گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، چ۲، تهران: هرمس.