علل و انگیزه‌های رویکرد تعلیمی در منظومه‌های عاشقانۀ شیرین و خسرو و مجنون و لیلی امیر خسرو دهلوی

محورهای موضوعی : شاهنامه

احمدرضا یلمه ها ¹ , آسیه ذبیح نیا عمران ²

1 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور یزد

تاریخ دریافت : 1398/04/20 تاریخ پذیرش : 1398/04/20 تاریخ انتشار : 1398/03/01

کلید واژه: اندرز, ادب تعلیمی, امیر خسرو دهلوی, مجنون و لیلی, شیرین و خسرو,

چکیده مقاله :

گونۀ ادبی شعر تعلیمی حدود و ثغور خاصی ندارد و در بطن و جوف اغلب مضامین شعر فارسی از جمله ادب غنایی جاری و ساری است و این امر بدان سبب است که برای شاعران عارف، داستان بهانه‌ای برای طرح مباحث تعلیمی بوده است. پژوهش حاضر می‌کوشد تا علل و انگیزه‌های کاربرد مضامین تعلیمی و اندرزی را در منظومه‌های غنایی شیرین و خسرو و مجنون و لیلی امیر خسرو دهلوی بررسی و تحلیل کند. امیر خسرو دهلوی (651ـ725ق) از عارفان و شاعران نام‌آور پارسی‌گوی هندوستان است. او در سرودن مثنوی عاشقانه، پیرو نظامی گنجوی است. یکی از موضوعات مهم در منظومه‌های عاشقانۀ امیر خسرو، توجه و ترویج معنویت و اخلاق است که تحت‌تأثیر اندیشه‌های عرفانی وی نزج یافته ‌است. او سازندگی درونی انسان و اصلاح و تهذیب نفس او را در دست‌یابی به سعادت فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی، ضروری و لازم می‌داند. جستار حاضر با واکاوی کیفیت انعکاس مباحث اندرزی و طرح آن در مجنون و لیلی و شیرین و خسرو به این نتیجه دست یافته که توجه به اصول اخلاقی در ترسیم جامعه‌ای ایدئال و آرمانی، بیش از هر معنایی، و تلاش انسان برای تسکین روحی، آرامش و امنیت، در نتیجۀ حصول به جامعه‌ای اخلاقی‌انسانی در فضای همواره پرآشوب و هراسناک دنیوی، از گذشته تا امروز مؤثر و مفید است. دنیایی اخلاق‌گرا، مقدس و آرمانی که همگی انسان‌ها در اوج خودشکوفایی قرار گرفته و به تکامل شخصیتی خویش رسیده‌اند.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم.

2. ابن منظور، محمد بن مکرم (1375)، لسان العرب، قم: ادب الحوزه.

3. امیر خسرو دهلوی (1362)، خمسه‌، تصحیح امیراحمد اشرفی، تهران: شقایق.

4. ـــــــــ (1964)، مجنون و لیلی، احمد اوغلی محرم اوف، مسکو: دانش.

5. انصاری، خواجه عبدالله (1372)، مجموعه رسایل فارسی، تصحیح محمدسرور مولایی، تهران: توس.

6. براون، ادوارد (1351)، تاریخ‌ ادبی ایران از سعدی تا جامی‌، ترجمه علی‌اصغر حکمت، تهران: امیر‌کبیر.

7. بهروز، سیده زیبا (1393)، «پدیدارشناسی غنا در اشعار نظامی و امیر خسرو»، فنون ادبی، سال ششم، شمارۀ 1، 143ـ156.

8. خلیل، محمدابراهیم (1323)، «امیر خسرو بلخی مشهور به دهلوی»، مجلۀ آریانا، شمارۀ 19، 8ـ29.

9. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد (1902)، محاضرات، مصر: مطبعة الهلال.

10. ـــــــــ (1362)، المفردات فی غرایب القرآن، ترجمۀ غلامرضا خسروی حسینی، تهران: المکتبة المرتضویة لاحیاء آثار الجعفریه.

11. ریاض، محمد (1366)، دیباچۀ دواوین امیر خسرو دهلوی، اسلام‌آباد‌: مجلۀ دانش.

12. زرین‌کوب، عبد‌الحسین (1363)، سیری در شعر فارسی، تهران‌: نشر نوین.

13. ـــــــــ (1354)، «امیر خسرو دهلوی»، مجلۀ تحقیقات ادبیات و زبان‌ها، شمارۀ 4.

14. سعدی، مصلح‌الدین (1379)، کلیات، به‌اهتمام محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر.

15. ـــــــــ (1372)، بوستان،به‌کوشش غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.

16. شمیسا، سیروس (1376)، سبک‌شناسی‌ نظم‌، تهران‌: نشر دانشگاه پیام‌نور.

17. طوسی، خواجه نصیرالدین (1360)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.

18. علی^(ع) (1382) نهج‌البلاغه، ترجمۀ محمد دشتی، قم: قدس.

19. لبیبی رانکوهی، منصور (1382)، عصب‌ها و درمان آن با تغذیه، چ۱، تهران، نشر لبیب.

20. مجتبایی، فتح‌الله (1364)، «حافظ و خسرو»، مجلۀ آینده، سال یازدهم، شمارۀ 1ـ3، 49ـ69.

21. معین، محمد (1331)، «امیر خسرو دهلوی»، مجلۀ تحقیقات تاریخی، شمارۀ 83.

22. ناصح، مهدی، و یزدانی، سوسن (1392)، «حکایات تعلیمی و کارکردهای آن در مطلع الانوار امیر خسرو»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شمارۀ 17، 5ـ۲۵.

23. نفیسی، سعید (1308)، «امیر خسرو دهلوی»، مجلۀ ارمغان، شمارۀ 8ـ9، 574.

24. یلمه‌ها، احمدرضا (1396)، «شگردها و علل و انگیزه‌های کاربرد مضامین تعلیمی در منظومه‌های غنایی با تکیه بر منظومۀ نویافتۀ ناز و نیاز»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ 34، 1ـ28.

25. ـــــــــ (1395)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ 29، 61ـ90.

26. ـــــــــ (1393)، «پیام‌های‌جهانی شعر شهریار»، نامۀ فرهنگ آذربایجان‌ شرقی، ویژه‌نامه شهریار، سال اول، شمارۀ 1، 80ـ97.

27. ـــــــــ (1390)، «بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ 11، 153ـ170.

28. یدی، نرگس، و وقایی، عباسعلی (1392)، «ریخت‌شناسی و عناصر زینتی عرفانی اشعار امیر خسرو دهلوی»، مجلۀ زیبایی‌شناسی ادبی، دورۀ پنجم، شمارۀ 18، ص23ـ37.