نگاهی به علل تحول مضامین تعلیمی از دورۀ سلجوقی تا تیموری (با تکیه بر گفتمان‌های اجتماعی و کلامی)

محورهای موضوعی : شاهنامه

رحمان مشتاق مهر ¹ (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذریایجان)
احمد گلی ² (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذریایجان)
فاطمه معنوی ³ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذریایجان)

تاریخ دریافت : 1397/12/26 تاریخ پذیرش : 1397/12/26 تاریخ انتشار : 1397/09/01

کلید واژه: طنز, عرفان و تصوف, ادبیات تعلیمی, علم کلام, حکومت‌های استبدادی,

چکیده مقاله :

ادبیات تعلیمی یکی از انواع کهن ادب فارسی است که علاوه بر ارتباط گسترده‌ای که با دیگر انواع ادبی از جمله حماسه، غنا، عرفان و طنز دارد، با دانش‌هایی چون علوم سیاسی، اجتماعی و علم کلام نیز پیوند مستمر و گاه مستقیم دارد؛ ازاین‌رو با توجه به اهمیت گفتمان‌های مختلف اجتماعی در شکل‌گیری ایدئولوژی حاکم بر جوامع و تجلی آن در نحوۀ تفکر اقشار گوناگون جامعه، در این تحقیق، قصد بر آن است که با واکاوی ریشه‌های اجتماعی، سیاسی و کلامیِ مضامین اندرزی از دورۀ سلجوقی تا تیموری، درک روشن‌تری از چگونگی شکل‌گیری مضمون‌های تعلیمی در شعر این دوره، که برخی از آن‌ها تا دورۀ مورد بحث سابقه ند‌اشته‎اند، ارائه شود و علل شکل‌گیری آن‌ها تبیین گردد. البته در پژوهش حاضر از مضامین عام تعلیمی، که در تمام ادوار ادب فارسی نمونه‌های زیادی دارند، صرف‌نظر شده و تنها به بیان تعالیمی پرداخته‌ شده است که ارتباط مستقیمی با شرایط اجتماعی و اندیشه‌های کلامی دارند.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم.

2. آملی، شمس‌الدین (1377)، نفایس الفنون فی عرایس العیون، تصحیح میرزا ابوالحسن شعرانی، تهران: کتابفروشی اسماعیلیه.

3. ابن خلکان، ابی‌العباس (1381)، وفیات والاعیان و ابناء الزمان، تصحیح فاطمه مدرسی، ارومیه: دانشگاه ارومیه.

4. اربلی‌، علی‌ بن‌ عیسی (1364)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، بی‌جا: مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل البیت^(ع).

5. بارکهاوزن، یواخیم (1346)، امپراتوری زرد چنگیز خان و فرزندانش، ترجمۀ اردشیر نیک‌پور، تهران: زوار.

6. برلین، آیزا (1368)، چهار مقاله دربارۀ آزادی، ترجمۀ محمدعلی موحد، بی‌جا: نشر خوارزمی.

7. بیانی، شیرین (1370)، دین و دولت در ایران عهد مغول، تهران: دانشگاه تهران.

8. پاینده، ابوالقاسم (1324)، نهج الفصاحه، تهران: نشر جاویدان.

9. جامی، عبدالرحمن (1390)، دیوان، مقدمه و تصحیح محمد روشن، تهران: نگاه.

10. ــــــ (1378)، هفت اورنگ، مقدمه اعلی‌خان افصح‌زاد، تهران: نشر مکتوب.

11. جرجانی، علی بن محمد (1407/1987)، التعریفات، بیروت: چاپ عبدالرحمان عمیرة.

12. جمال‌الدین اصفهانی، عبدالرزاق (1362)، دیوان، تصحیح حسن وحید دستجردی، تهران: نشر سنایی.

13. جوینی، عطاملک (1378)، تاریخ جهانگشا، تصحیح محمد قزوینی، تهران: نشر قلم.

14. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد (1385)، دیوان، به‌اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.

15. حسینی عیناثی، محمد بن محمد بن حسن بن قاسم (1380)، آداب النفس، تحقیق و تصحیح سید کاظم موسوی میاموی، بی‌جا: انتشارات مرتضوی. 

16. خاقانی شروانی، افضل‌الدین ابراهیم (1316)،دیوان، تصحیح علی عبدالرسولی، تهران: چاپخانۀ سعادت.

17. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1333)، تاریخ حبیب السیر، تهران: کتابخانۀ خیام.

18. دورانت، ویل (1343)، تاریخ تمدن، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، بی‌جا: اقبال.

19. رستگارمند، سهراب (1386)، بازتاب مسائل اجتماعی‌سیاسی عصر مغول در اشعار اقتصادی سیف فرغانی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه پیام نور تبریز.

20. زارع‌پور، محمدصالح، سعیدی‌مهر، محمد، و حجتی، محمدعلی (1390)، «جبرگرایی الهیاتی و راه حل‌های آن»، فصلنامۀ معرفت فلسفی، شمارۀ 31، ۱۰۳ـ۱۴۴.

21. زاکانی، عبید (1384)، کلیات، مقدمۀ عباس اقبال، تصحیح پرویز اتابکی، تهران: زوار.

22. زرقانی، مهدی (1388)،«طرحی برای طبقه‌بندی انواع ادبی در دورۀ کلاسیک»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، شمارۀ 24، ۸۱ـ173.

23. زرین‌کوب، عبدالحسین (1378)، روزگاران تاریخ ایران از آغاز تا سقوط پهلوی، تهران: سخن.

24. سجادی، سید جعفر (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.

25. سعدی، مصلح‌الدین (1385)،کلیات، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.

26. سمنانی، علاءالدوله (1383)، مصنفات فارسی، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران: علمی و فرهنگی.

27. سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1380)، دیوان، مقدمه و تصحیح مدرس رضوی، تهران: نشر سنایی.

28. ــــــــ (1329)، حدیقة الحقیقة و طریقة الشریعه، تصحیح مدرس رضوی، تهران: چاپخانۀ سپهر.

29. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1393)، رستاخیز کلمات، تهران: سخن.

30. شمیسا، سیروس (1390)، مکتب‌های ادبی، تهران: قطره.

31. صفا، ذبیح‌الله (1378)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: فردوس.

32. طوسی، محمد بن محمد نصیرالدین (۱۳۶۹)، اخلاق ناصری، تهران: چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری.

33. طهماسبی، فرهاد (1388 )، «جامعه‌شناسی غزل سنایی»، فصلنامۀ تحقیقات غنایی و تعلیمی ادب فارسی، دورۀ 1، شمارۀ 2، ۱۲۱ـ۱۲۴.

34. عراقی، فخرالدین (1373)، دیوان، مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: نشر جاویدان.

35. عطار نیشابوری، فریدالدین (1388)، الهی‌نامه، مقدمه و تصحیح شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.

36. ــــــــ (1394)، اسرارنامه،مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.

1. 37.  ــــــــ (1368)،دیوان، تصحیح تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.

38. ــــــــ (1395)، مصیبت‌نامه، مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.

39. فرانکل، ویکتور (1385)، انسان در جست‌وجوی معنا، ترجمۀ نهضت صالحیان و مهین میلانی، تهران: درسا.

40. فرشیدورد، خسرو (1382)، دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، تهران: امیرکبیر.

41. فرغانی، سیف‌الدین (1364)،دیوان، تصحیح ذبیح‌الله صفا، تهران: فردوس.

42. فیوضات، ابراهیم (1381)، «نگرش جوانان به حرفه و صنعت»، فصلنامۀ جامعه‌شناسی ایران، سال چهارم، شمارۀ ۱، ۶۵ـ۷۷.

43. قشیری، ابوالقاسم (1374)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.

44. کارپن، پلان (1363)، سفرنامۀ پلان کارپن، ترجمۀ ولی‌الله شادان، تهران: فرهنگسرای یساولی.

45. کرمی، محمدحسین (1383)، «تقدیر و سرنوشت در ادبیات فارسی و تأثیر آن بر فرهنگ مردم ایران»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ ۵۴ـ۵۵، شمارۀ ۱۶۸ و 169، ۱۲۹ـ۱۵۰.

46. مطهری، مرتضی (1385)، انسان و سرنوشت، تهران: صدرا.

47. مولوی، جلال‌الدین محمد (1376)، کلیات شمس، مقدمه و تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.

48. ــــــ (1390)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: هرمس.

49. منور، محمد (1354)، اسرار التوحید، به‌اهتمام ذبیح‌الله صفا، تهران: امیرکبیر.

50. نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1376)، خسرو و شیرین، تصحیح حسن وحید دستجردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.