واکاوی سیمای عاشق و معشوق در نسخة ‌خطی دورة قاجار(مطالعة موردی: مراسلات عاشق و معشوق ستمگر 1309 ق.)

محورهای موضوعی : پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

ندا مراد ¹ (دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران)

تاریخ دریافت : 1401/05/25 تاریخ پذیرش : 1401/05/25 تاریخ انتشار : 1400/12/01

کلید واژه: مراسلات عاشق و معشوق, نسخة‌ خطی, دورة قاجار, تحلیل‌متن,

چکیده مقاله :

عشق، وصف ‌حال عاشق و توصیف سیمای معشوق از زبان عاشقی راستین، سه مؤلفة اساسی ادبیات غنایی است که شاعران و نویسندگان از دیرباز کوشیده‌اند با زبانی ادبی و لحنی غنایی نگرش‌های خود را بیان و سیمای مطلوبی از این سه محور ترسیم کنند. فن ترسل در شناساندن این مضامین سه‌گانه و سیر تحوّلات فرهنگی، ادبی و زبانی آن در ادوار تاریخی نقش مهمی دارند؛ زیرا از یک‌سو این فن، سیر تحولّات فرهنگی ادبی و زبانی را در ادوار تاریخی بازمی‌نمایاند و ازسوی دیگر، یک سبک نوشتاری ارتباطی در بازشناساندن احوالات، حالات و آلام درونیِ ادبیات ملّت‌هاست. مراسلات عاشق و معشوق ستمگر (309 ق.) یکی از مراسلات دورة قاجاری است که با سی و یک نامة عاشقانه و با زبانی ادبی و غنایی تحریر شده و سخن عشق، بن‌مایة اصلی آن است. در این پژوهش، با روش تحلیل محتوا در یک مقدمه و دو گفتار آشکار می‌شود که رمز ماناییِ متونی مانند مراسلاتِ عاشق و معشوقِ ستمگر، تنها توصیف کلیشه‌ای از زیبایی ِظاهری معشوق نیست؛ بلکه عاشق و معشوق با اوصافی چندلایه و متضاد در تلاش‌اَند تا در گذر از وادیِ عشق، خود را به‌ جوهرة صفاتِ نیکِ انسانی و فضایل‌ اخلاقی بیارایند و در این راه، آزادی، آرامش و پند و اندرزهای معشوق در جوابیه‌ها همچون چراغِ راه عاشق است.

منابع و مأخذ:

1. آغداشلو، آیدین (1381)، «دو نامة عاشقانه از ناصرالدین‌شاه قاجار»، مجلة بخارا، مرداد، ش 21، 220‑225.


2. اصلانی، محمدرضا (1386)، استعاره و مجاز در داستان، تهران: نشر نیلوفر.


3. ایرانی، محمد؛ مرادی، فرشاد (1391)، سبک ساختاری و محتوایی نامه‌های دربار عهد عباس‌میرزا، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، دورة 5، ش 1، پیاپی 15، 277‑292.


4. بشری، جواد (1399)، نسخه برگردان رسائل‌العشاق و وسائل‌المشتاق سیفی نیشابوری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.


5. براتی، محمدرضا؛ علی‌پور، مجید (1362)، بررسی ساختار و محتوای انواع نامه در دوران قاجار، پایان‌نامه ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بردسیر.


6. برزگر خالقی، محمدرضا (1384)، «عشق و عاشق و معشوق در غزلیات جمال‌الدین محمّد عبدالرزاق اصفهانی»، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورة 56، ش 4، پیایی 176، 139‑152.


7. خطیبی، حسین (1386)، فن نثر در ادب پارسی (تاریخ تطور و مختصات و نقد پارسی)، چ سوم، تهران: نشر زوار.


8. درایتی، مصطفی (1391)، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، ج 29، تهران: نشر سازمان اسناد و کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران (ساکما).


9. دینانی‌ابراهیمی، غلامحسین (1375)، اسماء و صفات حق، تهران: نشر اهل قلم.


10. ستاری، جلال (1374)، عشق صوفیانه، تهران: نشر مرکز.


11. سجادی، سیّد جعفر (1370) فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، نشر زبان و فرهنگ ایران: تهران.


12. سیفی نیشابوری (685 ق.)، رسائل‌العشاق و وسائل‌المشتاق، دست‌نویس ش 3005، ترکیه: کتابخانه اَلمالی.


13. شمیسا، سیروس (1381)، شاهدبازی در ادبیات فارسی، تهران: نشر فردوس.


14. ــــــــــــــــ (1386)، سبک‌شناسی نثر، تهران، چاپ دهم، تهران: نشر میترا.


15. کلودواده، ژان (1372)، حدیث عشق در شرق، بازگردان جواد حدیدی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.


16. مجرم، [؟] (1309 ق.)، مراسلات عاشق و معشوق ستمگر، کتابخانة مجلس، شمارة بازیابی نسخة 1/ 2684 [نسخة خطی].


17. مختاری، محمد (1378)، هفتاد سال عاشقانة تحلیلی از ذهنیت غنایی معاصر و گزینة شعر 200 شاعر، تهران: نشر تیراژه.


18. مدی، ارژنگ (1371)، عشق در ادب فارسی از آغاز تا قرن ششم، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).


19. مردانی، فیروز (1377)، «ترسل و نامه‌نگاری در ادب فارسی»، مجلة کیهان فرهنگی، ش 147، 37‑43.


20. مظهری‌آزاد، حمیده؛ شایگان، مریم (1398)، «ویژگی‌های زبانی، نگارشی و دستورهای عهد قاجار، با محوریت بررسی قائم‌مقام و امیرکبیر»، مجله مطالعات ادبیات تطبیقی، ش 54، 149‑172.


21. مهدی‌زاده، مهدی (1378)، «تاریخچة منشآت در ادب فارسی»، مجلة کیهان فرهنگی، ش 154، 64‑67.


22. نوربخش، جواد (1379)، فرهنگ نوربخش، چاپ سوم: تهران: نشر یلدای قلم.