جُستاری در شرح احوال و بررسی دیوان قاضی نظام هروی

محورهای موضوعی : پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

سید امیر جهادی ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان)
علی جهانشاهی افشار ² (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان)

تاریخ دریافت : 1395/08/18 تاریخ پذیرش : 1395/08/18 تاریخ انتشار : 1395/08/01

کلید واژه: نسخه خطی, تصحیح, قاضی نظام هروی, عصر تیموری, دیوان نظام هروی,

چکیده مقاله :

دورة تیموری از اعصار مهم ادب فارسی است. در این دوره سلطان حسین بایقرا و وزیر هنردوست و ادب‌پرورش، امیر علیشیر نوایی، شهر هرات را به مأمنی برای خیل عظیم شعرا، ادبا و هنرمندان بدل می کنند. در نتیجه شعر و ادب، نگارگری و خوش‌نویسی در این مقطع تاریخی رو به ترقّی می‌گذارد. از برخورداران این خوان گستردة فضل و احسان، می توان از قاضی نظام‌الدین هروی نام برد که از اعلام برجستة عصر تیموری و در شمار ستایندگان امیر علیشیر نوایی و سلطان حسین بایقراست. شهرت وی در مرتبة اوّل، از منظر اشتغال به منصب قضاوت و در وهلة ثانی به شعر و شاعری است. از قاضی نظام هروی فقط دیوانی باقی مانده که تاکنون به حلیة تصحیح و طبع آراسته نشده‌است و حائز ارزش‌های ادبی و تاریخی بسیار است که از خلال آن می توان به شخصیت ادبی والای سرایندة آن پی برد. نگارندگان در این نوشتار بر آنند که ضمن شناساندن قاضی نظام هروی، به بررسی متن‌شناسانه و تحلیل نکات بارزِ کلام او نیز بپردازند. بررسی کلام نظام هروی نشان‌دهندة آن است که او از سرایندگان مقیّد به سنت‌های ادبی پیشین، خصوصاً مکتب های ادبی قرن ششم و به‌ویژه اصفهان و آذربایجان بوده‌است و هماره در صدد پیروی از بزرگانی چون کمال‌الدین اسماعیل، خاقانی، ظهیر و سلمان ساوجی است. از این رو کلام و نظام هروی رنگ تصنّع، مفاخره و تقلید از متقدّمان را به خود گرفته‌است.

منابع و مأخذ:

- افشار، ایرج. (1381). نسخه شناسی: مقام انجامه در نسخه. مجلّة نامه بهارستان. بهار و تابستان. شمارة 5. ص.ص. 100-39.

2- آقابزرگ طهرانی.(بی­تا). الذریعة الی تصانیف الشیعة. القسم الرابع من الجزء التاسع: دیوان نائب-دیوان یونس. بیروت: دارالأضواء. الطبعة الثالثة.

3- پیرنیا، حسن و اقبال آشتیانی، عباس. (1384). تاریخ ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه. تهران: امیر کبیر.

4- اوحدی بلیانی، تقی الدین محمد بن محمد. (1388). تذکرۀ عرفات العاشقین و عرصات العارفین. تصحیح سید محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.

5- خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل بن علی نجّار. (1382). دیوان خاقانی شروانی. به کوشش دکتر ضیاءالدین سجادی. تهران: زوّار.

6- خواندمیر، غیاث‌الدین. (1353). حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. تصحیح محمد دبیر سیاقی. تهران: کتاب‌فروشی خیام.

7- درایتی، مصطفی. (1389). فهرست­وارة دست‌نوشت‌های ایران: (دنا). تهران: کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

8- راقم سمرقندی، میر سید شریف. (1380). تاریخ راقم. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

9- شگفته، صغری بانو. (1387). شرح احوال و آثار فارسی امیر علی شیر نوایی متخلّص به فانی. تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.

10- شمیسا، سیروس. (1382). سبک شناسی شعر. تهران: فردوس.

11- صفا، ذبیح الله. (1378). تاریخ ادبیّات در ایران. جلد 4. تهران: فردوس.

12- موفق بن محمد مجدی. (بی­تا). مصباح الرسایل و مفتاح الفضایل. نسخة خطی محفوظ در کتابخانة مجلس شورای اسلامی به شمارة: س 328.

13- م‍ی‍رخ‍وان‍د، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ خ‍اون‍دش‍اه‌. (1339­). تاریخ روضه الصفا. تهران: انتشارات کتاب‌فروشی‌های مرکزی- خیام- پیروز.

14- نظام هروی. (بی­تا). دیوان نظام هروی. نسخة خطی محفوظ در کتابخانة کاخ گلستان به شمارة 2190. تاریخ کتابت 907 قمری. 211 صفحه.

15- نظامی، نظام‌الدین عبدالواسع. (1357). منشاءالانشاء. تألیف شهاب الدین احمد خوافی. تصحیح رکن‌الدین همایونفرخ. تهران: دانشگاه ملی.

16- نفیسی، سعید. (1363). تاریخ نظم و نثر در ایران و زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری. تهران: فروغی.

17- نوایی، امیر علیشیر. (1363). تذکرة مجالس النفایس. ترجمه فخری هروی و شاه محمد قزوینی. به سعی علی اصغر حکمت. تهران: کتاب‌فروشی منوچهری.

18- واصفی، زین‌الدین محمود. (1349). بدایع الوقایع. مصحح الکساندر بلدروف. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.