تشخیص اصالت نسخه بر اساس صفحه‌آرایی، رسم‌الخط و اصول خوشنویسی نستعلیق در نسخه‌های خطی قرن دهم «لوامع» جامی

محورهای موضوعی : پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

اصغر دادبه ¹ (استاد زبان و ادبیات فارسی واحد کاشان، دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران)
قاسم سلیمی ² (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد کاشان دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران)

تاریخ دریافت : 1397/12/26 تاریخ پذیرش : 1397/12/26 تاریخ انتشار : 1396/12/01

کلید واژه: خوشنویسی, دورۀ تیموری, جعل نسخه, اصالت نسخه, رسم‌الخط,

چکیده مقاله :

جعل نسخه‌های خطی از قرن نهم هجری به بعد، هم‌زمان با اقبال اروپاییان از سرزمین‌های اسلامی اوج گرفت. عده‌ای سودجو با مهارت کم‌نظیر در تقلید آثار گذشتگان، اقدام به تولید نسخه‌های جعلی کردند به‌شکلی که حتی گاه ماهرترین کارشناسان را نیز فریب دادند و به این ترتیب بسیاری از نسخه‌های مجعول به کتابخانه‌های شخصی و غیرشخصی و حتی موزه‌های بزرگ راه یافت. به همین دلیل تشخیص اصالت نسخه همواره یکی از مشکلات پژوهندگان و خریداران نسخ خطی بوده است. در این مقاله سعی شده ‌است برای کشف ویژگی‌های برجستۀ صفحه‌آرایی، رسم‌الخط و خوشنویسی نستعلیق به‌شیوۀ استقرایی با استناد به نسخه‌های خطی لوامع جامی و سه کتاب دیگر در قرن دهم، گام‌هایی برداشته شود. علاقه‌مندان با کمک این ویژگی‌ها می‌توانند بدون تجهیزات و تنها بر اساس مشاهدات، اصالت نسخۀ خطی این دوره را تشخیص دهند. با توجه به نوظهور بودن خط نستعلیق در دورۀ مورد بحث، تغییرات مداوم اصول نوشتاری آن اجتناب‌ناپذیر بوده ‌است بر همین اساس، برخی ویژگی‌های مستخرج، فقط در این دوره مورد توجه کاتبان بوده که به‌مرور زمان، رنگ باخته و تغییر و تحولی بنیادین یافته است. بنابراین می‌توان با استناد به این اصول و ویژگی‌ها، نسخه‌های اصیل را از مزور بازشناخت. اگرچه استادان خوشنویسی، به‌ویژه استادان شیوۀ کتابت، در ادوار مختلف برای تربیت شاگردان خود اصولی را معین کرده‌اند، این اصول، بیشتر در حوزۀ اخلاق خوشنویس محدود مانده است. در دورۀ متأخر نیز، بسیاری از استادان خوشنویسی به نوشتن این اصول اقدام کرده‌اند بی‌آنکه سخنی از رسم‌الخط و شیوه‌های خوشنویسی گذشتگان بیان کرده باشند.

منابع و مأخذ:

1. ابن‌سینا، بوعلی (بی‌تا)، قانون نسخۀ خطی، دانشگاه فردوسی مشهد، شمارۀ 1491.

2. بحرالعلومی، فرانک (۱۳۷۸)، روش‌های سالیابی در باستان‌شناسی، تهران: سمت.

3. براون، ادوارد (1327)، از سعدی تا جامی، ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، تهران: چاپخانۀ بانک ملی ایران.

4. تبریزی، میرعلی (قرن نهم)، برگی از کتاب دیوان سلطان احمد جلایر، نامشخص.

5. جامی، نورالدین عبدالرحمن، بین سال‌های 949 یا 980ق، لوامع نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 5313. 

6. ــــــــ ، تاریخ کتابت: قرن دهم، لوامع نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 3834.

7. ــــــــ ، تاریخ کتابت: 980ق، لوامع نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 2544.

8. ــــــــ ، تاریخ کتابت: 969ق، لوامع نسخۀ خطی، کتابخانۀ دانشگاه تهران، شمارۀ 9229.   

9. ــــــــ ، تاریخ کتابت: 895ق، لوامع نسخۀ خطی، موزه و کتابخانۀ ملک، شمارۀ 9745.

10. ــــــــ ، تاریخ کتابت: 896 ه، ق، لوامع نسخۀ خطی، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، شمارۀ 2/744. 

11. ــــــــ ، تاریخ کتابت: 958ق، لوامع نسخۀ خطی، مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 3066.

12. ــــــــ ، تاریخ کتابت: قرن دهم هجری، لوامع نسخۀ خطی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ 7881.

13. سمسار، محمدحسن (1385)، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی (ج16)، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

14. راهجیری، علی (1349)، تاریخ مختصر خط و سیر خوشنویسی در ایران، تهران: مشعل آزادی.

15. ریشار، فرانسیس (1385)، کتاب ایرانی، ترجمۀ عبدالمحمد روحبخشان، تهران: میراث مکتوب.

16. سمرقندی عبدالرزاق (1383)، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به‌کوشش عبدالحسین نوائی، تهران: مؤسسۀ مطالعات تحقیقات فرهنگی.

17. سودآور ، ابوالعلا (1383)، «کاربرد معیارهای الاقدم اصح و یقین سابق و مشکل مدارک نیمه‌جعلی»، نامۀ بهارستان، سال پنجم، شمارۀ اول‌ـ دوم، دفتر 9ـ10، 45ـ56.

18. کازرونی، سدیدالدین، تاریخ کتابت: 906ق، المغنی فی شرح موجز القانون، نسخۀ خطی، نامشخص.

19. مایل هروی، نجیب (1389)، تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

20. متینی، جلال (1355)، «تحول رسم‌الخط از قرن ششم تا قرن سیزدهم»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، مشهد، 135ـ162.

21. میرافضلی، سید علی (1385)، «یادداشتی در مورد دستنویس ساختگی رباعیات خیام»، نامۀ بهارستان، دفتر 11ـ12، 377ـ380.

22. وشمگیر، عنصرالمعالی (1371)، قابوسنامه، به‌کوشش غلامحسین یوسفی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

23. وصفی، محمدرضا (1390)، «درآمدی بر روش مهندسی معکوس در نسخه‌شناسی»، نشریۀ تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی، سال چهل‌وپنجم، شمارۀ 58، ۱۲۳ـ۱۴۲.