ابلیس در نسخه¬ خطی خلاصةالحقایق نجیب¬الدین¬رضا تبریزی¬اصفهانی
محورهای موضوعی :محمدرضا غمگسار 1 , احمد طحان 2 * , سیدمهدی خیراندیش 3
1 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد فیروزآباد، دانشگاه آزاد اسلامی، فیروزآباد، ایران.
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد فیروزآباد، دانشگاه آزاد اسلامی، فیروزآباد، ایران. نویسنده مسئول: .tahanahmad@yahoo.com
3 - گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام¬نور، ایران.
کلید واژه: کلیدواژه‌ها: نسخه¬ خطی, نجیب¬الدین¬رضا, عرفان, ابلیس, عزازیل, شیطان.,
چکیده مقاله :
ابلیس و نقش و جایگاه او در هستی و سجده¬نکردن بر آدم از دغدغه¬های مهم در ادیان و مذاهب و به¬تبع آن¬ها صوفیه است. عارفان بزرگ از دیرباز نگاه دوگانه و متناقضی به ابلیس داشته و درباره¬ او سخن¬گفته¬اند. در این میان بعضی مانند حلاج، عین¬القضات و احمد غزالی به دفاع از وی پرداخته، نقش او را در سجده¬نکردن، تقدیر الهی و خواست خدا دانسته¬اند¬. هدف نویسندگان در این مقاله بررسی سیمای ابلیس و تحلیل دیدگاه نجیب¬الدین¬رضا است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به شیوه¬ گردآوری اطلاعات کتابخانه¬ای در نسخه¬ خطی «خلاصة¬الحقایق» انجام¬گرفته¬است. نجیب-الدین¬رضا تبریزی¬اصفهانی قطب سی¬ام فرقه¬ ذهبیه در نسخه¬ خطی این مثنوی که آخرین اثر اوست و در سال 1100 (ه.ق) تألیف¬کرده¬است، آفرینش ابلیس را از عزازیل کبیر می¬داند. شیخ چهره¬ ابلیس را در قالب نمادین "غلام جلال" ترسیم¬کرده که با لشکریان خود، شرّ و جهل و ظلم، در مقابل آدم (غلام جمال) و لشکریانش، خیر و دانش و داد، صف¬آرایی¬کرده¬اند. نجیب¬الدین گرچه مانند عارفان بزرگ مدافع ابلیس، آشکارا به میدان دفاع از او قدم¬نمی¬گذارد، با تمثیل و لطافت¬های ادبی خاص این¬گونه روایت¬ها بیشتر به جنبه¬ عبرت¬ و پندآموزی انسان¬ها از حکایت ابلیس می¬پردازد. وی صفات جلال را ثمره¬ صفت قهاری و استغنا و استکبار جاه و جلال حضرت الوهیّت می¬داند که سایه¬ آن بر نفس ابلیس افتاده و سرکشی و بزرگ¬بینی در وجود او نمودارشده¬است. کلیدواژه‌ها: نسخه¬ خطی، نجیب¬الدین¬رضا، عرفان، ابلیس، عزازیل، شیطان.
Iblis and his role and place in existence and not prostrating to Adam are important concerns in religions and sects and, accordingly, Sufism. The great mystics have had a double and contradictory view of Iblis and have spoken about him for a long time. In the meantime, some like Hallaj, Ein al-Qozat and Ahmad Ghazali have defended him and considered his role in not prostrating, divine destiny and God's will. The purpose of the authors in this article is to examine the face of Iblis and analyze Najib al-Din Reza's point of view. This research was carried out with a descriptive-analytical method in the way of collecting library information in the manuscript of "Kholasat al-Haqayeq" which was written during the life of the poet. Najib al-Din Reza Tabrizi Esfahani, the 30th Qutb edition of the Zahahabi sect, in this Masnavi, which is his last work and was written in the year 1100 (A.H.), attributes the creation of Iblis to Azazil-e Kabir. Sheikh has drawn the face of Iblis in the symbolic form of " Ghulam -e Jalal " who has lined up with his army of evil, ignorance and oppression, in front of Adam (Ghulam-e Jamal) and his army of goodness, knowledge and giving. Although Najib al-Din, like the great mystics who defend the Iblis, does not openly step into the field of defending him, with the allegory and special literary subtleties of these kinds of narratives, it is more in the aspect of teaching and instructing people. He tells the story of Iblis and considers the attributes of glory to be the result of the arrogance of God's majesty, whose shadow has fallen on the soul of Iblis, and arrogance and arrogance have appeared in his existence. Keywords: Manuscript, Najib al-Din Reza, mysticism, Iblis, Azazil, Satan.
منابع و مآخذ
1. قرآن کریم (1390). ترجمه¬ بهاءالدین خرمشاهی. تهران: انتشارات بوستان. چاپ هفتم.
2. کتاب مقدس: عهد عتیق و جدید (1383). ترجمه فاضل¬خان همدانی و دیگران. تهران: اساطیر. چاپ دوم.
3. آون، پیترجی (1390). شیطان در تصوف. ترجمه مرضیه سلیمانی. تهران: نشر علم.
4. ابوالفتوح رازی (1371). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر قرآن. جلد اول. مصححین: محمد مهدی ناصح و محمد جعفر یاحقی. مشهد بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس رضوی.
5. __________(1366). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر قرآن. جلد نهم. مصححین: محمد مهدی ناصح و محمد جعفر یاحقی. مشهد بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس رضوی.
6. استهباناتی، علی¬نقی (1382). برهان المرتاضین. تحقیق و تصحیح: محمد هرتمنی. اصفهان: مقیم.
7. پورجوادی، نصرالله (1364). "ابلیس دو رو". نشریه معارف. فروردین – تیر. ش4. صص ( 151-166).
8. پورداوود، ابراهیم (2536). یسنا. به کوشش بهرام فره¬وشی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
9. خاوری، اسدالله (1398). ذهبیه (تصوف علمی – آثار ادبی). جلد اول. تهران مؤسسه¬¬¬ انتشارات دانشگاه تهران. چاپ چهارم.
10. روزبهان بقلی شیرازی (1360). شرح شطحیات به تصحیح و مقدمه¬ فرانسوی هنری کربن. تهران: انجمن ایران¬شناسی فرانسه در تهران.
11. صفا، ذبیح الله (1370). تاریخ ادبیات در ایران. جلد 1/5. تهران: انتشارات فردوس. چاپ ششم.
12. عین¬القضات همدانی، عبدالله بن محمد (1389). تمهیدات. تصحیح، تحشیه و تعلیق: عفیف عسیران. تهران: انتشارات منوچهری. چاپ هشتم.
13. غزالی، احمد (1359). سوانح العشاق. تصحیح و مقدمه نصرالله پورجوادی بر اساس تصحیح هلموت ریتر. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
14. مجتبایی، فتح الله (1368). ابلیس در دایره¬المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. جلد دوم. تهران: انتشارات دایره¬المعارف بزرگ اسلامی.
15. محمودبن علی کاشانی (1372). مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. به تصحیح جلال¬الدین همایی. تهران: نشر هما. چاپ چهارم.
16. مولوی، جلال الدین (1365). مثنوی معنوی به همت رینولد الین نیکلسون. جلد اول. تهران: انتشارات مولی. چاپ چهارم.
17. میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1371). کشف الاسرار و عدة الابرار. به سعی و اهتمام علی-اصغر حکمت. جلد اول. تهران: امیرکبیر. چاپ هشتم.
18. نجمرازی، ابوبکر بن محمد (1365). مرصادالعباد. مصحح: محمد امین¬ریاحی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ دوم.
19. نجیبالدین¬رضا جوهری، محمدرضا (1100 ه.ق). خلاصةالحقایق (نسخه خطی).
20. _________________ (1397). دیوان اشعار. تصحیح و توضیح: خیرالله محمودی. قم: انتشارات طلیعه نور.
21. _________________ (1398). نورالهدایه و مصدرالولایه. تصحیح و توضیح: خیراله محمودی. تهران: انتشارات مولی.
22. نوروزی سده، عزت و رادمنش، عطامحمد (1399). "بررسی گونه¬های تمثیل در مثنوی خلاصة¬الحقایق اثر نجیب¬الدین¬رضا تبریزی" فصل¬نامه¬ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی. ش 46. صص (112-93).
23. نیکلسون، رینولد الین (1382). تصوف اسلامی و رابطه¬ انسان با خدا. مترجم محمدرضا