تعامل عرفان و سیاست در عصر مشروطه
محورهای موضوعی :کامیار شعبانی 1 , محمودرضا اسفندیار 2 * , جمشید جلالی شیجانی 3
1 - دانشجوی دکتری گروه ادیان و عرفان، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه ادیان و عرفان، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.( نویسنده مسؤل) Mresfandiar@gmail.com
3 - دانشیار گروه ادیان و عرفان، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
کلید واژه: نعمت‌اللّهیه, تصوف, سیاست, انقلاب مشروطه, تجدد.,
چکیده مقاله :
این مقاله با روش تحلیلی- تاریخی، به بررسی تعامل بین عرفان و سیاست در عصر انقلاب مشروطه می‌پردازد. دو دسته از متفکران سیاسی در شکل¬گیری انقلاب مشروطیت نقش¬داشتند. یک دسته متفکران مذهبی بودند که خود نیز به سه دسته شریعت¬محوران، عدالت¬محوران و نوگرایان دینی تقسیم¬می¬شدند. اندیشمندان سیاسی نیز به سه دسته روشنفکران سکولار، روشنفکران اصلاح-گرا، روشنفکران مصلحت¬جو و واقعگرا تقسیم¬می‌شدند؛ اما در نهایت این دسته به¬ هر نحو تحت¬تأثیر تجدد غرب بودند. عارفان و صوفیان نیز در قبال نهضت مشروطه، روش‌های مختلفی را درپیش-گرفتند. به¬عنوان مثال مشایخ شاخة گنابادی از طریقه نعمت اللّهی با اینکه به حمایت از خواست جامعه در راستای تحقق انقلاب مشروطه پرداختند، اما از ورود در منازعات سیاسی و جناح‌بندی‌های حزبی خودداری¬کردند؛ شاخة مونس‌علی¬شاهی و صفی¬علی¬شاهی وارد در معرکۀ انقلاب مشروطیت شدند و اما شاخة کوثریه به صف مخالفان مشروطه پیوستند. در دوران انقلاب مشروطیت - برخلاف گذشته- تصوف تا حدودی از فضایی آرام برخوردارشد، اما به¬¬دلیل ورود تجدد به ایران، روشنفکران وابسته به جریان تجدد، علی¬رغم ایفای نقش فعالانه برخی از سلسله¬های تصوف و عرفان در جریان انقلاب مشروطیت، از زوایای معرفت¬شناسانه، تولید و تقسیم کار اجتماعی با شدّت به نقد تصوف پرداختند. در مجموع در این دوره، تصوف و عرفان نسبت به دوران قبل، از نقش کم¬رنگ¬تری برخورداربوده¬است.
This article, through the analytical-historical method, examines the interaction between mysticism and politics in the era of the constitutional revolution. Two groups of political thinkers played a role in the formation of the constitutional revolution. There were a group of religious thinkers who were divided into three categories: Sharia-oriented, justice-oriented and religious modernists. Political thinkers were also divided into three categories: secular intellectuals, reformist intellectuals, expedient intellectuals, and realist intellectuals, but in the end, these groups were somehow influenced by the modernity of the West. Mystics and Sufis also adopted different methods regarding the constitutional movement. For example, the shaykhs of the Gonabadi branch of Ne’matullāhī order, although they supported the will of the society in line with the realization of the constitutional revolution, but they refused to enter into political disputes and party factions; The Muns Ali Shahi and Safi Ali Shahi branches entered the constitutional revolution battle, but the Kotharieh branch joined the ranks of the constitutional opponents. During the constitutional revolution - unlike the past - Sufism enjoyed a peaceful atmosphere to some extent, but due to the arrival of modernism in Iran, the intellectuals associated with the modernism trend, despite the active role of some Sufism and mysticism during the revolution. Constitutionalism, from the epistemological angles, the production and division of social work, severely criticized Sufism. In general, in this period, Sufism and mysticism had a lesser role compared to the previous era.
منابع و مآخذ
1) آجدانی، لطف الله (1383)، علماء و انقلاب مشروطیت، تهران: اختران.
2) آخوند زاده، میرزافتحعلی (1357)، مقالات فلسفی، ویراسته ح صدیق، تبریز: کتاب ساوالان.
3) ----------------- (1350)، مکتوبات، تبریز: نشر احیاء.
4) آدمیت، فریدون (1349)، اندیشه¬های میرزافتحعلی آخوندزاده، تهران: خوارزمی.
5) ------ ( 1363) اندیشه¬های طالبوف تبریزی، تهران: دماوند.
6) ---------- (1355)، ایدئولوژي نهضت مشروطیت ایران، تهران: پیام.
7) اسدآبادی، سیدجمال¬الدین (1355)، مقالات جمالیه، به کوشش ابوالحسن جمالی، تهران: طلوع آزادی.
8) اسفندیار، محمودرضا (1398)، تاریخ تصوف و عرفان اسلامی از آغاز عصر صفوی تا اواخر دوره قاجاریه، تهران: سمت.
9) اسمیت، فلیپ (1370)، در آمدی بر نظریه¬های فرهنگی، ترجمه حسن پویان، تهران: دفتر پژوهش¬های فرهنگی.
10) الگار، حامد (1366)، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس.
11) امداد، حسن (1387)، فارس درعصرقاجار، شیراز: نوید.
12) انصاری، مهدی (1369)، شیخ فضل¬الله نوری و مشروطیت، تهران، نشر امیرکبیر.
13) براون، ادوارد گرانویل (1376)، انقلاب مشروطیت ایران، مترجم مهری قزوینی، ویراستار سیروس سعدوندیان، تهران: نشر کویر.
14) بشیری، احمد (1362)، کتاب آبی، گزارش¬های محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره مشروطیت ایران، تهران: نشرنو.
15) بیانی، شیرین (1367)، دین و دولت در ایران عهد مغول، ج2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
16) پارسانيا، حمید (1380)، عرفان و سياست، تهران: مرکز آموزش و پژوهش سازمان تبلیغات.
17) تابنده¬گنابادی، سلطان¬حسین(1384)، نابغۀ علم و عرفان در قرن چهاردهم: شرح حال حاج¬ملا سلطان¬محّمد سلطانعلی‌شاه گنابادی، تهران: حقیقت، چاپ سوم.
18) تفرشی¬حسینی، احمد (1351)، روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب ایران، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
19) جعفری، محمدتقی (1378)، پاورقی عرفان اسلامی، تهران: مؤسسه نشر کرامت.
20) جوادي آملي، عبدالله (1384)، بنيان مرصوص امام خميني(ره) در بيان و بنان، قم: اسراء، چاپ هشتم.
21) خدایار، دادخدا و رهدار، احمد (1392)، نسبت عرفان و سیاست، مجله حکمت متعالیه، سال اول، شماره سوم.
22) خلخالی، سیدمحی‌الدین و پوزش، محمد (1395)، بررسی جریان¬های فکری عصر مشروطه، تاریخ نامه خوارزمی، فصلنامه علمی - تخصصی، سال چهارم.
23) درويش، محمدرضا (1378)، عرفان و دموكراسي، تهران: قصيده، چاپ اول.
24) رضازاده¬ملک، رحیم (1377)، انقلاب مشروطه ایران؛ به روایت اسناد وزارت خارجه انگلیس(کتاب¬هاي آبی)، تهران: مازیار و معین.
25) رکن¬زاده آدمیت، محمدحسین (1340)، دانشمندان و سخن¬سرایان فارس، تهران: بینا.
26) رودگر، جواد (1392)، عرفان و سیاست، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
27) رهبری، مهدی (1389)، مشروطه ناکام: تأملی بر رویارویی ایرانیان با چهره ژانوسی تجدد، تهران: انتشارات کویر.
28) زیباکلام، صادق (1389)، سنت و مدرنیته، تهران، انتشارات روزنه.
29) سروش، عبدالکریم (1393)، تفرج صنع «بحث تطبيقي درباره ادراكات اعتباري»، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
30) شعله، ارسطو (1385)، انقلاب مشروطیت در فارس، شیراز: ادیب مصطفوي.
31) شفیعی¬سروستانی، مسعود (1383)، فارس در انقلاب مشروطیت، شیراز: بنیاد فارس-شناسی.
32) شیروانی، (بی¬تا)، بستان السیاحه، تهران: کتابخانه اسناد ملی.
33) صدقی، ناصر (1390)، جریان¬های تفکر و اندیشه عرفانی در عصر سلجوقی، مطالعات فرهنگی، پژوهش¬نامه انجمن ایرانی تاریخ، سال سوم، شماره نهم.
34) صفا، ذبیح الله (1378)، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج ۴، تهران: فردوس.
35) طاوسی، محمدعلی؛ اسفندیار، محمودرضا و پازوکی، شهرام (1400)، نسبت تصوّف با فرهنگ و تمدن جدید: بررسی آراء حاج¬ملاعلی نورعلی¬شاه گنابادی، فصلنامه پژوهش¬های تاریخی، سال57، شماره52.
36) طاوسی، محمّدعلی و اسفندیار، محمودرضا (پاییز و زمستان 1401)، سلوک صوفیانه و مسؤولیت اجتماعی: بررسی آراء و رفتار حاج¬ملاعلی نورعلی¬شاه گنابادی، فصلنامه پژوهشنامه ادیان، سال16، شماره32.
37) طباطبايي، جواد (1372)، درآمدي فلسفي بر تاريخ انديشه سياسي در ايران، تهران: كوير، چاپ سوم.
38) ظهیرالدوله، علی بن محمد ناصر (1367)، خاطرات و اسناد ظهیرالدوله تاریخ صحیح بی-دروغ، به¬کوشش ایرج افشار، تهران: زرین.
39) فاضلی، قادر (1392)، درآمدی بر سیاست و حکومت در عرفان اسلامی،قم: انتشارات بوستان کتاب.
40) فراستخواه، مقصود (1373)، سرآغاز نواندیشی معاصر (دینی و غیردینی): تاریخچه پیدایش و برآمدن اندیشه نوین «دینی و غیردینی» در ایران و دیگر کشورهای مسلمان¬نشین (از سده 19 تا اوایل سده 20(، تهران: شرکت سهامی انتشار.
41) کرمانی، میرزا آقاخان (بی¬تا)، صد خطابه، ویراسته دکتر محمدجعفر محجوب، تهران: شرکت کتاب.
42) کربن، هانری، (1398)، اسلام در سرزمین ایران: چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی تشیع دوازده¬امامی، ترجمه رضا کوهکن، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، چاپ دوم.
43) کسروی، احمد (1322)، حافظ چه می¬گوید، بی¬جا، چاپ دوم.
44) ---------- (1379)، تاریخ مشروطه ایران، جلد دوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
45) لمبتون، آن (1379)، نظریه‌های دولت در ایران، ترجمه چنگیز پهلوان، تهران: نشر گیو.
46) متولی¬امامی، سیدمحمدحسین (1398)، «عرفان سیاسی و تمدن‌سازی اسلامی»،تهران: انتشارات کتاب فردا.
47) معصوم شیرازی، محمد معصوم (1382)، طرائق الحقایق، با تصحیح محمدجعفرمحجوب، ج1، تهران: سنایی.
48) ملکم¬خان، ناظم¬الدوله (1381)، رساله¬های میرزا ملکم¬خان، گردآوری حجت¬الله اصیل، تهران: نی.
49) ناظم¬الاسلام کرمانی(1389)، تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام محمدرضا حسن بیگی، تهران: انتشارات دبیر با همکاری نشر میقان.
50) نصر، سيدحسين (1382)، آموزه¬هاي صوفيان، ترجمه حسين حيدري و محمدهادي اميني، تهران: قصيده سرا.
51) نورایی، فرشته (1352)، تحقیق در افکار میرزاملکم خان ناظم الدوله، تهران: شرکت سهامی کتاب¬های جیبی.
52) نیّرشیرازي، عبدالرسول (1383)، تحفه نیر، تصحیح و توضیح محمدی یوسف نیری، شیراز: بنیاد فارس¬شناسی.
53) هدایت، رضاقلی¬خان (بی¬تا)، اصول¬¬الفصول فیحصول الوصول، کتابخانه مجلس، شماره2103 خطی.
54) هدایت، مهدي‌قلی¬خان (1361)، خاطرات و خطرات، تهران: کتاب¬فروشی زوار.