نگاهی نو به مفهوم توبه در تصوّف اسلامی
محورهای موضوعی :
محمدحسین بیات
1
(استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران،ایران.)
داوود اسپرهم
2
(استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران،ایران)
محمد صدری اصفهانی
3
(دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران،ایران)
کلید واژه:
چکیده مقاله :
هدف این پژوهش مطالعۀ توبه از نظرگاه تصوّف اسلامی به عنوان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین آموزه‌های عرفان و تصوّف است که در تمامی سلسله‌ها و طریقه‌های عرفانی، سلوک الی¬الله با آن آغازمی‌شود. در این پژوهش که به روش اسنادی صورت¬گرفته¬است، ابتدا مفهوم توبه در متون نثر عرفانی مطالعه¬شد و سپس گزاره‌های حاوی واژۀ توبه استخراج و تحلیل شدند. توبه گرچه در نظر مفسّران قرآن و علمای دینی از اهمّیّت ویژه‌ای برخوردار است، اما عارفان نیز توجه ویژه و خاصّی به آن داشته‌اند. از سوی دیگر با توجه به دو دسته صفات الهی (صفات جلال و جمال) می‌توان به دو نوع مشرب عرفانی قائل¬بود: تصوّف عابدانه که حاصل برخورد عارف با صفات جلالی حقّ است و عرفان عاشقانه که بیشتر با صفات جمال الهی سروکار دارد. هرکدام از این دو نگاه عرفانی تعاریف و تفاسیر مختلفی در باب توبه ارائه¬کرده‌اند. گریه، خوف از عذاب خداوند و فراموش¬نکردن گناه تا آخر عمر نمودهای توبه در تصوّف عابدانه است. نتایج نشان¬می‌دهد در این متون، با شقّ سومی از توبه مواجهیم که اگرچه نمودی از توبۀ عاشقانه به‌نظرمی‌رسد، آن را باید در مرتبه‌ای بالاتر از توبۀ زاهدانه و عاشقانه تصویرکرد. در این نگرش، با تعریف جدیدی از توبه مواجه هستیم که در سخنان بزرگانی چون رابعه عَدَویّه، ابوالحسن نوری و احمد بن رُوَیم بیان¬شده¬است که همان توبه از اثبات وجود خود در برابر وجود مطلق الهی است. تا این توبه صورت¬نگیرد، تمام انواع توبه نه ¬تنها بی‌اثر است بلکه خود می‌تواند حجاب معرفتی برای سالک شود. کلیدواژه‌ها: توبه، تصوف، عرفان عاشقانه، معرفت.