مطالعۀ تطبیقی متن و تصویر در روایت خسرو و شیرین بر اساس ریخت‌شناسی ولادیمیر پراپ

محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسی

زهرا فنایی ^{1 *} , رضا تهرانی ² , سید علی مجابی ³

1 - گروه هنر، مرکز تحقیقات افق‌های نوین در معماری و شهرسازی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.
2 - گروه نقاشی، دانشگاه سپهر دانش معاصر، اصفهان، ايران.
3 - گروه هنر، مرکز تحقیقات افق‌های نوین در معماری و شهرسازی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/11/01 تاریخ پذیرش : 1403/12/22 تاریخ انتشار : 1404/01/01

کلید واژه: ریخت‌شناسی, خسرو و شیرین, ولایمیر پراپ, نگارگری مکتب هرات.,

چکیده مقاله :

ریخت‌شناسی از مباحث اساسی در نقد ادبی است که به بررسی ساختار درونی داستان‌ها و کشف کنش‌ها و خویشکاری‌های موجود در داستان می‌پردازد. پراپ نخستین ‌بار به ریخت‌شناسی داستان‌ها پرداخت و قصه‌های عامیانۀ روس را بر این مبنا تجزیه و تحلیل کرد. او روایت را به عملکردها و شخصیت‌های متفاوت تقسیم کرد. این شاخصه‌ها را مي‌توان در روایت‌های ایرانی نیز مشاهده کرد. با توجه به همگامی ادبیات با نگارگری ایرانی، الگوی ریخت‌شناسی پراپ در نگاره‌های ایرانی نیز قابلیت شناسایی و بررسی دارد. پژوهش حاضر به هدف شناسایی و تطبيق داستان‌ و نگاره‌های روایت خسرو و شیرین براساس الگوی ریخت‌شناسی پراپ و در پاسخ به این پرسش‌هاست که کدام یک از عملکردها و شخصیت‌های ارائه شده در الگوی ریخت‌شناسی پراپ در نگاره‌ها و روایت خسرو و شیرین مشاهده می‌شود؟ بر اساس الگوی ریخت‌شناسی پراپ متن و نگاره‌های روایت خسرو و شیرین چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با هم دارند؟ روش انجام پژوهش توصیفی–تحلیلی و شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای است. به همین منظور 12 تصویر بر اساس سير داستان خسرو و شیرین از مکتب هرات انتخاب و بر اساس متن داستان با نظریۀ پراپ مطابقت داده شدند. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد 30 عملکرد از الگوی ارائه شدۀ پراپ در روایت و 19 عملکرد در نگاره‌های خسرو و شیرین دیده می‌شود. همۀ انواع شخصیت‌ها در نگاره‌ها قابل شناسایی است كه برخی دارای چندین عملکرد هستند. همچنین انواع وضعیت‌ها، گره‌افکنی‌ها و موانعی که باعث کشش و جذابیت داستان شده است در نگاره‌ها نیز وجود دارد.

چکیده انگلیسی:

The morphology is a fundamental topic in literary criticism that involves examining the internal structure of stories and discovering the actions and personas present within them. Prop was the first to analyze stories based on morphology and to interpret Russian folk tales accordingly. He divided narration into different functions and characters. These characteristics can also be observed in Iranian narrations. Given the alignment of literature with Iranian miniature painting, Prop's morphological model can also be identified and examined in Iranian illustrations. This research aims to identify and compare the story and illustrations of the Khusrow and Shirin narrative based on Prop's morphological model. It seeks to answer the following questions: Which of the functions and characters presented in Prop's morphology are observed in the illustrations and the narration of Khusrow and Shirin? What similarities and differences do the text and illustrations of the Khusrow and Shirin narrative have according to Prop's morphological model?  The research method is descriptive-analytical, and the data collection is bibliographical. For this purpose, 12 images based on the storyline of Khusrow and Shirin from the Herat school were selected and matched with the text of the story according to Prop's theory. The results show that 30 functions from Prop's model are observed in the narration, and 19 functions are visible in the illustrations of Khusrow and Shirin. All types of characters are identifiable in the illustrations, some of which have multiple functions. Additionally, different states, knotting, and obstacles that create tension and appeal in the story are also present in the illustrations.

منابع و مأخذ:

اتحاد محکم، سحر (1391). تجلی کلامی و تصویری داستان خسرو و شیرین نظامی در دورۀ قاجار با مطالعۀ اسطوره‌‌کاوی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ هنر ادیان و تمدن‌های اصفهان. اصفهان. ايران.
احمدی، بابک (1375). ساختار تأویل متن. تهران: مرکز.
اخلاقی، اکبر (1377). تحلیل ساختاری منطق الطیر. اصفهان: فردا
اصغرزاده، الهه؛ فرضی، حمیدرضا؛ دهقان، علی (1396). ریخت‌شناسی دو داستان از گرشاسب‌نامه بر اساس نظریۀ ولادیمیر پراپ. فصلنامۀ بهارستان سخن. 14 (36)، 135-160.
انوشه، حسن (1381). دانشنامۀ ادب فارسی. ج. 2. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بارون، رابرت؛ بیرن، دان؛ برنسکامب، نایلا (1390). روان‌شناسی اجتماعی. ترجمۀ یوسف کریمی. تهران: روان.
پراپ، ولادیمیر (1368). ریخت‌شناسی قصه‌. ترجمۀ مدیا کاشیگر. تهران: روزنه.
پراپ، ولادیمیر (1368). ریخت‌شناسی قصه‌های پریان. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: توس.
پنجه باشی، الهه؛ دولاب، فاطمه (1399). مطالعۀ تطبیقی پیکرۀ زن در کاشیکاری بناهای باغ ارم و خانۀ زینت الملوک با تأکید بر نظریۀ ریخت‌شناسی پراپ. نشریۀ زن در فرهنگ و هنر. 12 (2)، 322 – 289.
پورمند، فریماه؛ مصباح، بیتا (1398). مطالعۀ تطبیقی نشانگان تخیل در متن و نگاره‌های منظومه خسرو و شیرین بر اساس روش ژیلبر دوران. نشریۀ مطالعات زبانی بلاغی. 10 (19)، 77-104.
ثروت، منصور (1370). یادگار گنبد دوار. تهران: امیرکبیر
رحمانی، مریم (1399). تحلیل داستان ساز و کار عشق در خسرو و شیرین نظامی گنجه‌ای بر اساس مثلث عشق اشتنبرگ. فصلنامۀ ادبیات فارسی. 16 (66)، 47 – 40.
روحانی، اسفندیار؛ مسعود، سبیکه (1389). ریخت‌شناسی قصۀ قلعه ذات الصور بر اساس نظریۀ ولادیمیر پراپ. نشریۀ زبان و ادب پارسی. 53 (220)، 83 – 67.
ستاری، جلال (1383). سایۀ ایزوت و شکرخند شیرین. تهران: مرکز.
سلدن، رامان (1377). راهنمای نظریۀ ادبی معاصر. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: طرح نو.
صافیان اصفهانی، محمد رضا (1396). تحلیل ساختاری خسرو و شیرین نظامی. اصفهان: نقش نگین.
مشتاق مهر، رحمان؛ کریمی قره بابا، سعید (1388). شکل‌شناسی داستان‌های کوتاه محمود دولت‌آبادی. فصلنامۀ نقد ادبی. 2 (8)، 110 – 73.
مشرف، مریم (1385). شیوه‌نامۀ نقد ادبی. تهران: سخن.
میرصادقی، جمال (1388). واژه‌نامۀ هنر داستان‌نویسی. تهران: کتاب مهناز.
ناظری، افسانه (1387). حال سرمدی، تأویلی بر نگارۀ خسرو و شیرین. نشریۀ نامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی. 1 (2)، 35 – 23.