ارزیابی تأثیرات عناصر کالبدی در مدارس تاریخی بر کیفیت نور (مورد مطالعاتی: شهر اصفهان)

محورهای موضوعی : دو فصل‌نامه فضای زیست

کیمیا السادات طبیب زاده ¹ , هادی کشمیری ² , زهرا زمان پور ^{3 *}

1 - گروه معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران
2 - دانشیاردانشگاه ازاد اسلامی واحد شیراز
3 - Department of Architecture, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz,

تاریخ دریافت : 1403/06/08 تاریخ پذیرش : 1403/12/28 تاریخ انتشار : 1403/12/28

کلید واژه: نور در معماری, معماری مدارس تاریخی, مدرسه نیم‌آورد, مدرسه امامیه, مدرسه صدر بازار.,

چکیده مقاله :

مدارس پس از مسجد یکی از مراکز مهم آموزشی در دوره‌های مختلف تاریخی ایران بوده است. استفاده از روشنایی طبیعی روز برای حداکثر استفاده از نور، نقش مهمی در کیفیت فضای آموزشی دارد. از این رو پژوهش حاضر سعی دارد تا با بررسی سه مدرسه از سه دوره تاریخی: ایلخانی، صفوی و قاجار شهر اصفهان به این امر بپردازد که تغییرات کالبدی در طول دوره‌های مختلف تاریخی، در روشنایی این مکان‌ها چه نقشی داشته است. جهت تحلیل و سنجش روشنایی این مدارس، از روش شبیه‌سازی استفاده شده است. ابتدا پلان‌ها در نرم‌افزار 3dsMax و Revit به‌صورت سه بعدی، مدل‌سازی شدند و پس از آن در نرم افزار Ecotect، شبیه‌سازی شد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که مدرسه امامیه در دوره ایلخانی به‌دلیل طراحی فضای راهرویی در پشت حجره‌ها و استفاده از نور مفید حیاط در بخش ایوانچه، از دو طرف نورگیری شده و میانگین نور مفید آن نسبت به دو مدرسه دیگر از کیفیت بیشتری برخوردار است؛ این در حالی است که در مدرسه نیم‌آورد دوره صفوی این راهروها به‌صورت سرپوشیده طراحی شده‌اند و معمار ایرانی با ایجاد هورنو در سقف از نور خورشید در فضای راهرو بهره برده است. در ارزیابی مدرسه امامیه دوره ایلخانی این نتیجه حاصل شد که طراحی هوشمندانه پلان، نقش مهمی بر کیفیت روشنایی روز فضاها به‌ویژه در طبقه دوم داشته است. این فن و راهکار با وجود راهرویی بدون سقف در پشت حجره‌ها که در واقع تنها راه ورود به حجره‌ها است، در این مدرسه در نظر گرفته شده است. در دوره صفوی نیز در طبقه دوم مدرسه، حجره‌ها به‌همان ترتیب پیرامون حیاط شکل گرفته‌اند؛ با این تفاوت که مسقف شده‌اند و از هورنو برای روشنایی این راهروها استفاده شده است. این تغییر از کیفیت نور روز، کاسته و نسبت به دوره ایلخانی از کیفیت روشنایی کمتری برخوردار است.

چکیده انگلیسی:

Schools after the mosque have been one of the important educational centers in different historical periods of Iran. The use of natural daylight for the maximum use of light plays an important role in the quality of the educational space. Therefore, the present research tries to examine three schools from three historical periods: Ilkhani, Safaviyeh and Qajar in Isfahan city, to find out what role the physical changes during different historical periods played in the illumination of these places. In order to analyze and measure the lighting of these schools, the simulation method has been used. First, the plans were modeled in 3D in 3dsMax and Revit software, and then simulated in Ecotect software. The results of this study show that the Imamiyeh school during the Ilkhani period is lit from both sides due to the design of the corridor space behind the cells and the use of useful light from the courtyard in the Ivanche section, and its average useful light is of higher quality than the other two schools. In the evaluation of Ilkhani era Imamiya school, it can be said that the intelligent design of the plan played an important role in the quality of daylighting of the spaces, especially on the second floor. This technique and solution has been considered in this school despite the fact that there is a corridor without a roof behind the cells, which is actually the only way to enter the cells. In the Safavid period, on the second floor of the school, the cells were formed around the courtyard in the same order; with the difference that they are roofed and horno has been used to light these corridors. This change has reduced the quality of daylight and has a lower lighting quality compared to the Ilkhani period.

منابع و مأخذ:

 اکبری، علی اصغر (1385). اندیشه‌های کاربردی نور در فضاهای آموزشی، مجله جلوه هنر، شماره 26.
 بابائی‌فر، زهرا و نيك‌پور، منصور (1394). بهره‌گيری از نور روز در فضاهای آموزشی، کنفرانس بين‌المللی معماری و زیرساخت شهری، تبریز.
 ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮی، زﻫﺮه (1360). ﻫﻨﺪﺳﻪ در ﻣﻌﻤﺎری اﯾﺮان، اﺛﺮ، ﺷﻤﺎره ۷ و ۶.
 پهلــوان‌زاده، لیــلا (1387). «مدارس اصفهــان در عصر صفوی»، مجموعه مقالات معماری و شهرســازی از گردهمایی مکتب اصفهان، مرکز تألیف، ترجمه و نشــر آثار هنري و پژوهشــکده هنر، ص 254 -260، تهران.
 پیرنیــا، عبدالکريم (1384). آشــنایی با معماری اسلامی ایران، دانشگاه علم و صنعت ايران، تهران.
 ﭘﯿﺮﻧﯿﺎ، ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺮﯾﻢ (1380). آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎری اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان (ﺗﺪوﯾﻦ: ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﻣﻌﻤﺎرﯾﺎن)، ﺗﻬﺮان: اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻢ و ﺻﻨﻌﺖ.
 پیرنیا، محمد کریم (1392). معماری ایرانی، تهران: انتشارات دانشگاه علم صنعت ایران.
 ترکمان، مژگان و جلاليان، سارا و دژدار، اميد (1395). نقش معماری و عوامل کالبدی محيط آموزشی بر تسهيل یادگيری کودکان، ماهنامه شباك (شبکه اطلاعات کنفرانس‌های کشور)، سال دوم- شماره 11.
 تورانی، احمدرضا و مفیدی شمیرانی، سید مجید و طاهباز، منصوره (1396). ﺳﻨﺠﺶ ﻣﯿﺰان ﺗﺄﺛﯿﺮ زاوﯾﻪ ﺗﻤﺎﯾﻞ آﺗﺮﯾﻮم ﺑﺮ آﺳﺎﯾﺶ ﺑﺼﺮي داﻧﺶ‌آﻣﻮزان ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎراﯾﯽ ﻧﻮر روز در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‌ﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان «ﯾﮏ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ و ﺷﺒﯿﻪ‌ﺳﺎزي»، ﻧﺸﺮﯾﻪ ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺷﻬﺮي، ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ، ﺷﻤﺎره ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ.
 حاتمی، حسین (1389). جنبش مدرسه‌سازی در عصر ایلخانی، سخن تاریخ، (11).
 حاجی قاســمی، کامبیز (1378). گنج‌نامه مدارس، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران.
 ﺣﺎﺟﻲ ﻗﺎﺳﻤﻲ، ﮐﺎﻣﺒﻴﺰ ( 1379). ﮔﻨﺞ‌ﻧﺎﻣﻪ (ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺁﺛﺎﺭ ﻣﻌﻤﺎﺭﻱ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺍﻳﺮﺍﻥ)، ﺝ٥، ﺗﻬﺮﺍﻥ: ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ ﺑﺎ ﻫﻢﮐﺎﺭﻱ ﺳﺎﺯﻣﺎﻥ ﻣﻴﺮﺍﺙ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ.
 سعیدی‌کیا، ندا (1397). سیر تحول معماری مدارس ایران در گذر زمان، معماری‌شناسی، سال اول، شماره 1.
 سلطان‌زاده، حسین (1364). تاریخ مدارس ایران، از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون، تهران، نگاه.
 ﺳﻠﻄﺎن‌زاده، ﺣﺴﯿن (1368). واﺣﺪﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪ‌ﻫﺎی ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ، ﺗﻬﺮان: ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﺷﻬﺮﻫﺎی اﯾﺮان، ﺟﻠﺪ۳.
 سمیع‌آذر، علیرضا (1376). تاریخ تحولات مدارس در ایران، تهران: سازمان نوسازي و تجهیز مدارس کشور.
 ﺻﻨﻌﺘﯽ، ﻟﯿﻼ (1385). ﭘﻨﺠﺮه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ؛ اﺻﻮل ﻃﺮاﺣﯽ ﭘﻨﺠﺮه ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻨﻄﯿﻢ ﻧﻮر و ﺳﺎﯾﻪ. ﭘﺎﯾﺎن‌ﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﻣﻌﻤﺎری، داﻧﺸﮑﺪه ﻣﻌﻤﺎری و ﺷﻬﺮﺳﺎزی، داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺗﻬﺮان.
 ﻓﻼﻣﻜﻲ، ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮر (1386) رﻳﺸﻪﻫﺎ و ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻣﻌﻤﺎري، ﺗﻬﺮان: ﻧﺸﺮ ﻓﻀﺎ، ﭼﺎپ دوم.
 محسنی، منصوره (1398). روند دگرگونی‌های کالبدی مدارس ایران: از دوره سلجوقی تا دوره قاجار (از قرن پنجم تا چهاردهم هجری قمری)، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، سال هفتم، شماره 22.
 معماريان، غلامحســین (1387)معماری ایرانی، انتشارات سروش دانش، تهران.
 مهدوی‌نژاد، محمدجواد؛ حسین‌پور قاسم‌آبادی، محمد و محمدلوی شبستری، آیسا (1392). گونه‌شناسی مسجد- مدرسه‌های دوره قاجار، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 11، 5-15.
 ﻧﺠﻢآﺑﺎدي، ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ (1381). ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻴﺦ ﻟﻄﻒاﷲ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي آن، ﺗﻬﺮان: ﻧﺸﺮ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻓﺮزان روز.
 ﻧﻌﻤﺖ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ، ام‌اﻟﺒﻨﯿﻦ (1381). ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻧﻮر در ﻣﻌﻤﺎری و وﺳﺎﯾﻞ روﺷﻨﺎﯾﯽ در ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان، ﻣﺠﻠﻪ اﺛﺮ، ﺷﻤﺎره ۳۵.
 ویلبر، دونالد.نیوتن (1365). معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانیان، ترجمه عبدالله فریار، چاپ دوم، شرکت انتشارات علمی و فرهنگ
 هوشیاری، محمد مهدی؛ پورنادری، حسین و فرشته‌نژاد، سید مرتضی (1392). گونه‌شناسی مسجد-مدرسه در معماری اسلامی ایران: بررسی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی، مطالعات معماری ایران، بهار و تابستان، شماره 3.
 Tregenza P., Wilson M. (2011). Daylighting: Architecture and Lighting Design, London: Routledge.
 Zomorodian.Z.S, et al. (2016). The effect of window configuration on daylight performance in classrooms: A field and simulation study, international journal architect, Engineering, urban plan, 26(1);15-24