دلایل ساده شدن نثر فارسی در عصر ناصری و مشروطه
محورهای موضوعی : پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
قهرمان شیری
1
(عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی سینا)
کلید واژه: نثر فارسی, نثر ساده, سبک قاجار, حکومت قاجاریه,
چکیده مقاله :
توصیه حکومتی‌ها در همه دوره‌ها معمولاً به ساده‌نویسی است؛ اما در نیمه دوم از دوره قاجاریه از آن‌جایی که هم خود شاهان نویسنده بودند و هم دخالت مستقیم در مکاتبات داشتند، در عمل به الگوی ساده‌نویسی تبدیل شدند. رواج فنّ روزنامه‌نگاری و تلگراف و خاطره و خطابه و سفرنامه و رسالات انتقادی و گسترش ترجمه و داستان‌نویسی، از پدیده‌های مهمی بودند که ساده‌نویسی را در نیمه دوم قاجاریه به یک الگوی همگانی تبدیل کردند. هم‌مشربی و همراهی شمار زیادی از روشنفکران و تحصیل‌کردگان و عالمان دینی و گروه‌هایی از بازاریان و توده‌های شهری در میدان مبارزه سیاسی و فرهنگی و قلمی، موجب نزدیک شدن افکار و زبان و بیان این گروه‌ها به یکدیگر و شکل‌گیری زبان و بیانی ساده و شفاف و تحلیلی و مستدل و عاری از جنبه‌های ادبی و پیچیده نثر گذشته گردید. بی‌گمان ارتباط با اروپا و گسترش جهان‌نگری و دگرگون شدن حساسیت‌های فکری و تأثیرپذیری از کتاب‌ها و روزنامه‌های آن‌ها و تن دادن به ایجاد تغییر در همه پدیده‌ها و سرایت آن تغییر در ادبیات و نگارش از عامل‌های تأثیرگذار بر سادگی نثر و شعر در این دوره می‌تواند باشد. در سویه دیگر نیز مجموعه‌ای از عوامل داخلی در این سادگی دخالت داشت که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: مواجه بودن با مخاطبان بی‌سواد و کم‌سواد و توسعه علوم مختلف و شتاب‌گیری تحولات سیاسی.
The advice of governments in all periods is usually simplistic; but in the second half of the Qajar period, since both the kings themselves were writers and were directly involved in correspondence, they became a model of simplification in practice. The spread of journalism and telegraph, and memoirs and sermons and travelogues and critical essays and the spread of translation and fiction were important phenomena that made simplification a common pattern in the second half of the Qajar period. The coexistence and accompaniment of a large number of intellectuals, educated people, religious scholars and groups of bazaars and urban masses in the field of political, cultural and literary struggle, brought the thoughts and language of these groups closer to each other and formed a simple and clear language and expression. It became Analytical- Interpretive, reasoned, and devoid of the literary and complex aspects of prose. Undoubtedly, the connection with Europe and the expansion of worldview and the transformation of intellectual sensitivities and the influence of their books and newspapers and acceptance of change in all phenomena and its spread, change in literature and writing can be factors influencing the simplicity of prose and poetry in this period. On the other hand, a number of internal factors were involved in this simplicity, some of which are: facing an illiterate and illiterate audience and the development of various sciences, and accelerating political developments.
• آجودانی، ماشاء الله، یا مرگ یا تجدّد، دفتری در شعر و ادب مشروطه، لندن، انتشارات فصل کتاب، 1381.
• آدمیت، فریدون، اندیشه ترقّی و حکومت قانون؛ عصر سپهسالار، چاپ چهارم، تهران، انتشارات خوارزمی، 1392.
• ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، امیرکبیر و ایران، چاپ هفتم، تهران، انتشارات خوارزمی، 1362.
• اعتماد السّلطنه، محمّد حسن صنیع الدّوله، تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح محمّد اسماعیل رضوانی، 3 جلد، تهران، دنیای کتاب، 1363 ـ 1367.
• ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، چهل سال تاریخ ایران، دوره پادشاه ناصرالدّین شاه، المآثر و الآثار، ج1، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات اساطیر، 1362 ـ 1363.
• بهار، محمّدتقی (ملك الشّعرا)، سبک شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی، 3 جلد، چاپ چهارم، تهران، انتشارات امیرکبیر، کتاب¬های پرستو، 2535/ 1355.
• ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، بهار و ادب فارسی مجموعه یک¬صد مقاله از ملک الشّعرای بهار، به کوشش محمّد گلبن، با مقدّمه غلام¬حسین یوسفی، 2 جلد، چاپ دوم، تهران، شرکت سهامی کتاب¬های جیبی، با همکاری مؤسّسه انتشارات فرانکلین، 2535.
• جلالی پندری، یدالله، «ادبیات فارسی از آغاز قاجاریه تا اوایل مشروطه»، تاریخ جامع ایران، جلد 16، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1393.
• خانلری، پرویز ناتل، تاریخ زبان فارسی، 3 جلد، تهران، نشر نو، 1365.
• ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، «نثر فارسی در دوره اخیر»، نخستین کنگره نویسندگان ایران تیر ماه 1325، تهران، بی¬نا، 1326: 128 ـ 175.
• خاوری شیرازی، فضل الله حسینی شیرازی، تذکره خاوری یا روزنامچه همایون، به تصحیح میر هاشم مُحدّث، زنجان، انتشارات زنگان، 1378.
• خاوری، میرزا فضل الله شیرازی متخلّص به خاوری، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق ناصر افشارفر، 2جلد، تهران، کتاب¬خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1380.
• خورموجی، محمّدجعفر، تاریخ قاجار، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش خدیو جم، تهران، بی¬نا، 1345.
• زرگری¬نژاد، غلام¬حسین، رسائل مشروطیت، 2 جلد، تهران، مؤسّسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1387.
• زرّین¬کوب، عبدالحسین، نقد ادبی، 2جلد، چاپ سوم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1361.
• ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، نقش بر آب، تهران، انتشارات معین، 1368.
• صفائی، ابراهیم، اسناد سیاسی دوران قاجاریه، تهران، انتشارات بابک، 2535.
• طباطبایی، سیّد جواد، نظریه حکومت قانون در ایران، تبریز، انتشارات ستوده، 1386.
• قدیمی قیداری، عباس، تداوم و تحول تاریخ نویسی در ایران عصر قاجار، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1393.
• کرزن، جورج. ن، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، 2 ج، چاپ چهارم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1373.
• گروسی، حسن¬علی خان امیرنظام، منشآت امیر نظام گروسی، به کوشش علی محمّدی رنجه، تهران، انتشارات سیب سبز، 1385.
• ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، منشآت حسن¬علی¬خان امیر نظام، چاپ سنگی، 1334 هـ . ق.
• محمود محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، 8 جلد، چاپ چهارم، تهران، انتشارات اقبال، 1353.
• معتمد دزفولی، فرامرز، تاریخ اندیشه جدید ایرانی، دفتر اوّل: آینه¬آوران و عصر رویارویی با غرب (سفرنامه¬های ایرانیان به فرنگ)، تهران، انتشارات شیرازه، 1391.
• ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، تاریخ اندیشه جدید ایرانی (دفتر دوم: منوّر الفکران و عصر روشنگری)، تهران، انتشارات شیرازه، 1394.
• میرزا صالح، غلام¬حسین (به کوشش)، اسناد رسمی در روابط سیاسی ایران با انگلیس و روس و عثمانی، ج نخست، تهران، نشر تاریخ ایران، 1365.
• نفیسی، سعید، شاهکارهای نثر فارسی معاصر، جلد 1، تهران، انتشارات معرفت، 1330.