کاربرد CFA درتبیین ابعاد تاب آوری سکونتگاه های جدید در برابر خطر زلزله (مطالعة موردی: منطقة شهری اصفهان بزرگ)

فضل اله کریمی قطب آبادی ¹ ( دانشجوی دوره دکتری جغرافیا و برنا‌‌مه‌‌ریزی شهری، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران )
علی زنگی آبادی ² ( دانشیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان )

تاریخ ارسال : 1401/06/27 تاریخ تایید : 1401/09/14

کلید واژه: زلزله, تاب‌آوری, سکونتگا‌ه های شهری جدید, CFA, منطقة شهری اصفهان بزرگ,

چکیده مقاله :

امروزه وقوع بلایا و سوانح طبیعی، صدمات و خسارت های جبران‌ناپذیری بر ابعاد مختلف زندگی انسان‌ها وارد می‌کند. رویکردی غالبی که در سطح جهان در برخورد با این سوانح و بلایای طبیعی پذیرفته شده است، تاب آوری می باشد. تاب‌آوری در برابر سوانح طبیعی، نحوة تأثیرگذاری ظرفیت‌های جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی، نهادی، کالبدی و... جوامع در برابر این سوانح است که باید در هر جامعه به آن توجه شود. هدف از انجام این پژوهش، تبیین ابعاد تاب آوری سکونتگاه های جدید منطقة شهری اصفهان در برابر زلزله با استفاده از CFA است. نوع پژوهش کاربردی و روش انجام آن توصیفی – تحلیلی است. جامعة آماری این پژوهش شامل 6 سکونتگاه شهری جدید شاهین‌شهر، مجلسی، سپاهان شهر، فولادشهر، بهارستان و شهید کشوری در منطقه شهری اصفهان بزرگ می‌باشند. یافته های این پژوهش نشان داده است که از 7 شاخص X2/df ،RMSEA، NFI، NNFI ، CFI، IFI ، GFI مورد استفاده در این پژوهش، فقط 2 شاخص X2/df و RMSEA از شرایط قابل قبول برخوردار می باشند و مدل مورد مطالعه از برازش مناسب برخوردار نیست. در نهایت از طریق فرآیند اشباع سازی می توان نسبت به بهبود شاخص های برازش اقدام گردید. در فرآیند اشباع سازی، با حذف اثر متغیرهای بیرونی از واریانس تبیین نشده متغیرهای مشاهده شده، شاخص های برازش، بهبود یافته و تخمین مدل در وضعیت مطلوبی قرار می گیرد. پس از فرآیند اشباع سازی، نسبت به بررسی شاخص های برازش اقدام گردید و مشخص گردید که تمام شاخص های برازش مورد استفاده در ابعاد تاب آوری مورد مطالعه، از وضعیت مناسب برخوردار است.

چکیده انگلیسی :

Today, the occurrence of natural disasters causes irreparable damage to various aspects of human life, including residential, social, economic and .... The most widely accepted approach to dealing with these natural disasters is resilience. Resilience against natural disasters is how the geographical, social, economic, institutional, physical, etc. capacities of societies are affected against these disasters, which should be considered in every society. The purpose of this study is to explain the resilience dimensions of new settlements in the urban area of Isfahan against earthquakes using structural equation modeling. The type of applied research and the method of doing it is descriptive-analytical. The statistical population of this study includes 6 new urban Habitations of Shahin shahr, Majlesi, Sepahan shahr, Foolad shahr, Baharestan and Shahid Keshvari in the Isfahan metropolitan. The findings of this study show that of the 7 indices X2 / df, RMSEA, NFI, NNFI, CFI, IFI, GFI used in this study, only 2 indices X2 / df and RMSEA have acceptable conditions and the model The case study does not have a proper fit. Finally, through the saturation process, the fit indices were improved. In the process of saturation of the CFA, by removing the effect of external variables from the unexplained variance of the observed variables, the fit indices are improved and the model estimate is in a favorable position. After the saturation process, the fit indices were examined and it was found that all the fit indices used in the studied resilience dimensions are in good condition.

متن کامل:



ISSN (Print): 2251-6735 - ISSN (Online): 2423-7051

Research Paper

 

Application of CFA in explaining the resilience dimensions of new Habitations against earthquake risk (Case study: Isfahan metropolitan)

 

 Fazlollah Karimi Ghotbabadi1, Ali Zangiabadi 2 

 

1. PhD Student of Geography and Urban Planning, Isfahan University, Isfahan, Iran

2. Associate Professor of Geography and Urban Planning, Isfahan University, Isfahan, Iran 

 

 

Abstract Today, the occurrence of natural disasters causes irreparable damage to various aspects of human life, including residential, social, economic and .... The most widely accepted approach to dealing with these natural disasters is resilience. Resilience against natural disasters is how the geographical, social, economic, institutional, physical, etc. capacities of societies are affected against these disasters, which should be considered in every society. The purpose of this study is to explain the resilience dimensions of new settlements in the urban area of ​​Isfahan against earthquakes using structural equation modeling. The type of applied research and the method of doing it is descriptive-analytical. The statistical population of this study includes 6 new urban Habitations of Shahin shahr, Majlesi, Sepahan shahr, Foolad shahr, Baharestan and Shahid Keshvari in the Isfahan metropolitan. The findings of this study show that of the 7 indices X2 / df, RMSEA, NFI, NNFI, CFI, IFI, GFI used in this study, only 2 indices X2 / df and RMSEA have acceptable conditions and the model The case study does not have a proper fit. Finally, through the saturation process, the fit indices were improved. In the process of saturation of the CFA, by removing the effect of external variables from the unexplained variance of the observed variables, the fit indices are improved and the model estimate is in a favorable position. After the saturation process, the fit indices were examined and it was found that all the fit indices used in the studied resilience dimensions are in good condition.

*Corresponding author: Ali Zangiabadi Address: Associate Professor of Geography and Urban Planning, Isfahan University, Isfahan, Iran Tell: [phone] Email: [e-mail]

Citation:  DOI:

Received:  Accepted:  PP:    Use your device to scan and read the article online                 Keywords: Resilience, Earthquake, New Habitations, CFA, Isfahan metropolitan

 

Extended Abstract

Introduction

Among natural disasters, earthquakes are one of the most important natural disasters that pose a threat to the development of society and as one of the major disasters, causing various physical, social and economic damage around the world every year. The consequences of an earthquake affect society, both in terms of recurrence and the damage it causes; Because on the one hand they increase the lack or lack of security for residents at risk and on the other hand they reduce the risk of achieving sustainable development; Therefore, earthquakes, both psychologically and financially, due to the speed of occurrence and the volume of destruction, have devastating effects and are at the forefront of natural disasters. Due to the increase in the occurrence of natural disasters, especially earthquakes in recent centuries in different parts of the world and, consequently, the increase in casualties, damages and injuries caused by these phenomena, the issue of reducing casualties and increasing resistance and preparedness for These disasters are of special importance. Until the 1980s, the dominant approach to crisis management worldwide was based on reducing vulnerability, but since the 1980s, efforts have been made to change the prevailing crisis management paradigm; As the prevailing view has shifted from focusing solely on reducing vulnerability to increasing disability resilience. In this new paradigm, the shift from reactivity to deterrence and participation has changed. Meanwhile, resilience against natural disasters, which is actually how the geographical, social, economic, institutional, etc. capacities of societies are affected against disasters, is one of the issues that should be considered in every society. It is noteworthy that the attitude towards the issue of resilience and how to analyze it on the one hand, plays a key role in how to recognize the current situation resilience and its causes, and on the other hand also affects policies and measures to reduce risk and how to deal with it. Therefore, explaining the resilience dimensions of new Habitations against earthquake risk by using Confirmatory Factor Analysis is of great importance to use the results of the application of this model to improve the resilience of the studied Habitations.

Methodology

Due to the studied components and the nature of the subject, the approach of this research is "descriptive-analytical". This research is applied in terms of purpose and in the research literature section, the library method has been used to collect information. To conduct this research, library, documentary and survey methods have been used. First, using library and documentary methods, resources related to the subject of urban resilience were collected and from the collected resources, variables and indicators of resilience were extracted. Then, for optimizing the studied variables, a questionnaire and a survey of experts, managers and experts located at the level of the studied Habitations have been taken. On the other hand, by referring to reputable websites such as the Statistics Center of Iran and organizations located in the studied Habitations such as municipalities, new city development companies, etc., another part of the required information has been collected and to complete the information using a questionnaire. Citizens and its distribution among the residents of these Habitations, action has been taken.

Results and Discussion 

The results of the fitting indices in the initial model of structural equations of this study have shown that out of 7 indices X2 / df, RMSEA, NFI, NNFI, CFI, IFI, GFI used in this study, only 2 indices X2 / df, RMSEA have favorable conditions and the studied model does not have a suitable fit. One of the proposed solutions to improve the fit indices of the structural equation model is to saturate the model. Saturated model is a model in which all possible paths between variables are drawn and the saturated model can be considered as the opposite of the independence mode. In the saturation process, by removing the effect of external variables from the unexplained variance of the observed variables, the fit indices of the model were improved and the model estimation was placed in a favorable position. For this purpose, we first calculate the t-value statistic for confirmatory factor analysis and then saturate the model by connecting the error sentences of the relevant variables. LISREL software provides suggestions for saturating the model. These suggestions include linking observable variables to each other, linking observable variables to structures, and connecting structures to each other. At each stage of the connection, the trend of changes in the amount of fits is also controlled so that the studied model finally achieves the appropriate fit. After the saturation process, the fit indices were examined Fit indices in this study, it was found that all fit indices used in the studied resilience dimensions after saturation, have a good fit.

Conclusion

The term "resilience" has been introduced in the field of accident management since 2005 at the Hugo Summit, and has gradually gained more prominence in both theoretical and practical areas of disaster risk reduction. Due to the lack of complete prediction of social systems vulnerability, providing comprehensive and comprehensive risk assessments, resilience can be considered as the ability of systems to adapt to change, without collapse during disasters. According to the issues raised, the authors have sought to answer the question of whether the items proposed in this study have been able to explain the resilience dimensions of new settlements in the urban area of ​​Isfahan? Based on the results obtained in this study, out of 34 items suggested in the Citizens' Questionnaire, except for 3 items (X4), (X13) and (X20), they have a suitable factor load and a significant coefficient and have a favorable status. Therefore, considering that these three items of the necessary standards are not suitable for review in the course of this research, by removing these three variables, we should help the process of further improvement of the fit indices in this research. Finally, by removing these three items, the fit indices were examined.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شاپا چاپی: 6735 -2251 - شاپا الکترونیکی: 7051 -2423

 مقاله پژوهشی

 

کاربرد CFA درتبیین ابعاد تاب آوری سکونتگاه های جدید در برابر خطر زلزله (مطالعة موردی: منطقة شهری اصفهان بزرگ)

 

فضل اله کریمی قطب آبادی1، علی زنگی آبادی 2 * 

 

1. دانشجوی دوره دکتری جغرافیا و برنا‌‌مه‌‌ریزی شهری، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2. دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌‌ریزی شهری، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

 

تاریخ دریافت: تاریخ پذیرش:   شماره صفحات:    از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید     واژه­های کلیدی:  تاب‌آوری، زلزله، سکونتگا‌ه های شهری جدید، CFA، منطقة شهری اصفهان بزرگ

چکیده امروزه وقوع بلایا و سوانح طبیعی، صدمات و خسارت های جبران‌ناپذیری بر ابعاد مختلف زندگی انسان‌ها وارد می‌کند. رویکردی غالبی که در سطح جهان در برخورد با این سوانح و بلایای طبیعی پذیرفته شده است، تاب آوری می باشد. تاب‌آوری در برابر سوانح طبیعی، نحوة تأثیرگذاری ظرفیت‌های جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی، نهادی، کالبدی و... جوامع در برابر این سوانح است که باید در هر جامعه به آن توجه شود. هدف از انجام این پژوهش، تبیین ابعاد تاب آوری سکونتگاه های جدید منطقة شهری اصفهان در برابر زلزله با استفاده از CFA است. نوع پژوهش کاربردی و روش انجام آن توصیفی – تحلیلی است. جامعة آماری این پژوهش شامل 6 سکونتگاه شهری جدید شاهین‌شهر، مجلسی، سپاهان شهر، فولادشهر، بهارستان و شهید کشوری در منطقة شهری اصفهان بزرگ می‌باشند. یافته های این پژوهش نشان داده است که از 7 شاخص X2/df ،RMSEA، NFI، NNFI ، CFI، IFI ، GFI مورد استفاده در این پژوهش، فقط 2 شاخص X2/df و RMSEA از شرایط قابل قبول برخوردار می باشند و مدل مورد مطالعه این پژوهش، از برازش مناسب برخوردار نیست. در نهایت از طریق فرآیند اشباع سازی نسبت به بهبود شاخص های برازش اقدام گردید. در فرآیند اشباع سازی، با حذف اثر متغیرهای بیرونی از واریانس تبیین نشده متغیرهای مشاهده شده، شاخص های برازش، بهبود یافته و تخمین مدل در وضعیت مطلوبی قرار می گیرد. پس از فرآیند اشباع سازی، نسبت به بررسی شاخص های برازش اقدام و مشخص گردید که تمام شاخص های برازش مورد استفاده در ابعاد تاب آوری مورد مطالعه، از وضعیت مناسب برخوردار است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

استناد:  

 

DOI:

 

مقدمه:

    یکی از مشکلاتی که همواره در طی قرون متمادی، زندگی جوامع شهری را مورد تهدید قرار داده است، وقوع بلایا و سوانح طبیعی است که درصورت ناآگاهی و نداشتن آمادگی، صدمات جبران‌ناپذیری بر ابعاد مختلف زندگی انسان‌ها وارد می‌کند (2004 :197 et al O’brien & ). در جهان امروز، 40 نوع بلایای طبیعی شناسایی شده است و وقوع 31 نوع ازاین بلایا در ایران سابقه دارد (زنگی آبادی و همکاران، 150:1395). دربین این بلایای طبیعی، زلزله از مهمترین حوادث طبیعی است که به‌ عنوان تهدیدی در زمینه های مربوط به توسعة جامعه، مطرح بوده و به عنوان یکی از فجایع عمده، موجب خسارت های مختلف فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی در سرتاسر جهان در هر سال می شود. عواقب ناشی از زلزله چه ازلحاظ تکرار و چه ازلحاظ صدمه‌هایی که به همراه دارد، جامعه را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد (Nasreen, 2004:2)؛ زیرا از یک‌سو به کمبود یا فقدان امنیت برای ساکنان در معرض خطر دامن می‌زند و از سوی دیگر موجب کاهش مقابله با خطر برای نیل به توسعة پایدار می‌شوند. بنابراین زلزله چه به لحاظ روانی و چه به لحاظ مالی، به دلیل سرعت وقوع و حجم تخریب، آثار ویرانگری را به دنبال داشته و درصدر بلایای طبیعی قرار دارد (زنگی آبادی و تبریزی،116:1385). با توجه به افزایش وقوع سوانح طبیعی به ویژه زلزله در سده های اخیر در نقاط مختلف جهان و به تبع آن افزایش تلفات، خسارات و آسیب های ناشی از وقوع این پدیده ها، موضوع کاهش آسیب های ناشی از سوانح، افزایش مقاومت و آمادگی در برابر این بلایا از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است (زنگی آبادی و همکاران،92:1388).

     تا دهة 1980 رویکرد غالب مدیریت بحران سوانح درسطح جهان، بر کاهش میزان آسیب‌پذیری مبتنی بوده است اما از دهة 1980، تلاش‌هایی جهت تغییردر پاردایم غالب مدیریت بحران صورت گرفت؛ به‌طوری‌که دیدگاه غالب از تمرکز صرف برکاهش آسیب پذیری به افزایش تاب‌آوری در مقابل سوانح تغییر پیداکرده است. در پارادایم جدید، تغییر نگاه از واکنش‌پذیری به بازدارندگی و مشارکت تغییر نموده است (Turner II, 2010:572). دراین ‌بین، تاب‌آوری در برابر سوانح طبیعی که درواقع نحوة تأثیرگذاری ظرفیت‌های جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی، نهادی و... جوامع در برابر سوانح است، ازجمله مسایلی است که باید در هر جامعه به آن توجه شود. شایان‌ذکر است که نوع نگرش به مقولة تاب‌آوری و نحوة تحلیل آن ازیک‌طرف، درچگونگی شناخت تاب‌آوری وضع موجود و علل آن نقش کلیدی دارد و از طرف دیگر سیاست‌ها و اقدامات کاهش خطر را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. ازاین‌رو تبیین ابعاد تاب آوری سکونتگاه های جدید در برابر خطر زلزله با استفاده از CFA¹ (تحلیل عاملی تأییدی) ازاهمیت بالایی برخوردار است تا با استفاده از نتایج حاصل از کاربرد این مدل، بتوان در ارتقاء سطح تاب آوری سکونتگاه های انسانی اقدام نمود.

    منطقة شهری اصفهان که بخش‌هایی از شهرستان‌های اصفهان، شاهین شهر و میمه، نجف آباد، خمینی شهر، فلاورجان، لنجان و مبارکه در استان اصفهان را شامل می‌شود، از لحاظ اقتصادی، سکونتی، صنعتی، زیرساختی و.... اهمیت زیادی دارد. در منطقة مورد مطالعه، تحول صنعت در دگرگونی ساختار اقتصادی و پدید آمدن سلسله‌ مراتب جدید نقاط مسکونی و تمرکز جمعیت، نقش مهمی داشته است. به ‌منظور غلبه بر مشکلات ناشی از توسعة شهرنشینی به‌خصوص کاهش مسأله مسکن و جلوگیری از انفجار جمعیت، کاهش تخریب زمین‌های کشاورزی، حفظ بافت فرهنگی و کنترل ساخت‌وسازها، شهرهای جدید در منطقة شهری اصفهان اندیشیده و احداث‌ شده‌اند (وارثی و احمدی،158:1390). براساس آخرین نتایج سرشماری که در سال 1395 انجام‌ شده است، حدود 400 هزار نفر در سکونتگاه های جدید منطقة شهری اصفهان، ساکن می‌باشند که به‌طور مستقیم و یا غیرمستقیم تحت تأثیر خطر زلزله می‌باشند و در صورت بروز این فاجعه، بخش قابل‌ توجهی از ساکنان سکونتگاه های مورد مطالعه، با خطر جانی روبرو خواهند شد. همچنین بخش زیادی از سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی و اشتغال استان اصفهان در سطح این سکونتگاه ها متمرکز می‌باشد که در صورت بروز زلزله‌های قوی، خسارت‌های مالی گسترده‌ای را به ساکنان سکونتگاه های مورد مطالعه تحمیل می‌کند و مسأله اشتغال را با چالش جدی روبرو می‌نماید. وجود مسایل و مشکلات متعدد مانند گسل‌های فراوان، بلندمرتبه‌سازی خارج از ضوابط، قدمت بالای بنا، عدم وجود زیرساخت‌های شهری مناسب، مهاجرت های گسترده از داخل و خارج از استان، استقرار صنایع سنگین در پیرامون سکونتگاه های مورد مطالعه بدون توجه به برنامة آمایش سرزمین، فرونشست زمین و... در سطح سکونتگاه های جدید منطقة شهری اصفهان، آسیب‌پذیری این نوع از سکونتگاه ها را در برابر سوانح و حوادث طبیعی مانند زلزله دوچندان نموده است و توجه به مسأله تاب‌آوری در این سکونتگاه ها را بیش‌ازپیش ضروری نموده است. دراین ‌بین با توجه به اینکه استفاده از مدل سازی در تبیین مسایل مختلف مانند تاب‌آوری در برابر سوانح از اهمیت زیادی برخوردار است در این پژوهش سعی شده است که تاب‌آوری سکونتگاه های جدید منطقة شهری اصفهان بزرگ در برابر خطر زلزله با استفاده از CFA مورد ارزیابی قرار گیرد تا از این طریق بتوان بستری مناسب جهت ارتقاء تاب آوری سکونتگاه های مورد مطالعه فراهم نمود.

پیشینه تحقیق و مبانی نظری :

     آنچه که امروزه به عنوان مفهومی دربرگیرنده و برنامه ریزی شده برای مواجهه پذیری شهر و ساختارهای شهری در برابر تهدیدات انسانی و طبیعی مطرح می شود، مقولة تاب آوری است. امروزه مفهوم تاب‌آوری وارد حوزة برنامه‌ریزی با جهت‌گیری‌های مختلف (اجتماعی، اقتصادی و... ) شده است و اگرچه بیشتر توجه آن هنوز هم در مورد مسایل زیست ‌محیطی متمرکز است اما بخش وسیعی از اکتشافات آن به مدیریت کاهش خطرات زیست ‌محیطی مانند زلزله، سیل، طوفان و... اختصاص‌یافته است (Pizzo,2015:134). تاب‌آوری یک واژه نسبتاً جدید در واژه‌شناسی بحران است و بنابراین تعریف جامعی ازآن‌ جهت که مقبولیت همگانی داشته باشد، برای آن وجود ندارد ( Bastamnia,2016:48). مفهوم تاب‌آوری هم‌ اکنون با تنوع بیشتر در علوم مختلف و امور مرتبط با تعاملات بین انسان و طبیعت نظیر آسیب‌پذیری و کاهش سوانح به کار می‌رود. در منابع مختلف علمی، از تاب آوری تعریف متعددی ارائه شده است. دراین ‌بین، بسیاری از محققان علوم مختلف نسبت به ارائه تعاریف تاب‌آوری اقدام نموده‌اند که در جدول شماره 1 به تعداد از آن‌ها اشاره‌ شده است.

جدول 1- برخی از تعاریف تاب آوری

تعریف تاب‌آوری	نام محقق
تاب‌آوری، توانایی یک سیستم به هنگام روبرو شدن در برابر خطرات جهت مقابله، جذب، سازگاری و محافظت و برگشت عملکردها و ساختارهای مهم جامعه است.	Lenchner &  et al (2016)
تاب‌آوری، توانایی یک سیستم برای عکس‌العمل و بهسازی خود، بعد از حادثه است که سیستم را قادر می‌سازد فشارهای وارد شده در اثر حادثه را جذب کند.	Cutter & et al (2016)
تاب‌آوری، توانایی یک سیستم اجتماعی یا محیطی در جذب اختلالات، با حفظ یک ساختار اساسی، روش‌های عملکردی، ظرفیت سازمانی و توانایی سازگاری با تغییرات است.	Thi & Shaw (2016)
تاب‌آوری، ظرفیتی از یک سیستم پیچیده که از مؤلفه‌های متقابل فیزیکی و اجتماعی برای تحمل فشار خارجی و حرکت به سمت شرایط بهتر و وضعیت تعادل جدید است.	Rus & et al (2018)
تاب‌آوری، توانایی دفع، آمادگی، به حساب آوردن، بازیابی و انطباق در برابر وقایع می‌باشد.	Fischer (2018)

مأخذ: مطالعات کتابخانه‌ای نگارندگان

 دیدگاه تاب آوری به عنوان یک مشخصة اجتماعی :

     ویژگی‌های اجتماعی فراوانی در یک جامعه وجود دارند که باعث تشدید خطر و ممانعت از واکنش مؤثر و ترمیم و جبران بلایا می‌شوند. هر جامعه ویژگی‌های اجتماعی تعریف ‌شده‌ای دارد که می‌توان آن‌ها را شناسایی کرده و توانایی برنامه‌ریزی با تأکید بر آن ویژگی‌ها را ایجاد کرد. ویژگی‌های اجتماعی مهم یک جامعه که باید مورد بررسی قرار گیرند عبارت‌اند از: جنسیت، سن، تحصیلات، مدت اقامت، شغل. بسیاری از مکان‌های مورد توجه افراد برای سکونت و فعالیت، نواحی در معرض خطر هستند. طرح‌های کاهشی، نباید بر اساس این فرضیه که واکنش انسان در برابر خطر منطقی و عاقلانه است، بنا شوند؛ به این معنا که انسان‌ها از هر چیز خطرناکی دوری می‌کنند. نادرست بودن این فرضیه به اثبات رسیده است نه به این دلیل که افراد جامعه، غیرمنطقی هستند بلکه به این دلیل که ویژگی‌های اجتماعی فراوانی وجود دارند که بر تصمیم یک فرد برای زندگی در یک منطقة ویژه تأثیر می‌گذارند؛ همچنین رفتارهای اجتماعی نیز وجود دارند که بر زنجیرة بلایا تأثیر می‌گذارند. به همین دلیل است که درک خطر بسیار بااهمیت است (Oswald,2007:43).

دیدگاه تاب آوری و توسعة اجتماعی :

     در سال‌های اخیر کاربرد مفهوم تاب‌آوری برای سامانه‌های اجتماعی بسیار مورد توجه قرارگرفته است و برخی از محققان کاربرد آن را مورد توجه قرار می‌دهند؛ درحالی‌که دیگران نسبت به آن محتاط هستند، اما بسیاری از کاربردهای عملی که تاکنون صورت گرفته است، برای بررسی روابط تاب‌آوری اجتماعی – اکولوژیکی بوده است؛ برای نمونه، روش‌هایی که به‌وسیله آن تلاش‌های صورت گرفته برای بهبود تاب‌آوری اجتماعی، به تاب‌آوری اکولوژیکی کمک می‌کند. مطالعاتی که درباره واکنش به آثار خطرات به‌وسیله بیشاپ² و همکاران (2000) و میلار³ و همکاران (1999) انجام شد، نشان داده است که فقط عوامل بالا تاب‌آوری را افزایش نمی‌دهند بلکه وجود آن‌ها با سطح مشارکت در فعالیت‌ها و گروه های اجتماعی همبستگی دارد. از این مشاهده، می‌توان نتیجه گرفت که با فعالیت درزمین، کاهش خطرات، امکان خطر در جامعه می‌تواند کاهش یابد حتی اگر اعضای جامعه به ‌خودی‌خود، دست ‌به‌کاری نزنند. وجود تعداد بیشتری از مردم در فعالیت‌های اجتماعی، حس اجتماعی، سودمندی و حل مسأله را ایجاد می‌کند و درنتیجه، تاب‌آوری آن‌ها در برابر بلایا بیشتر خواهد بود. با وجود اینکه تحقیق بیشتری دربارة این مسأله الزامی است، این تحقیق این امکان را روشن کرد که راهبردهای کاهش خطرات با توسعة اجتماعی ارتباط داده شوند و مکمل فعالیت‌های توسعة اجتماعی با آموزش خطرات خاص و فعالیت‌های کاهشی ارتباط داده شوند (Davidson,2007:1139).

دیدگاه تاب آوری اکولوژیکی:

    بدون دخالت درست انسان، تاب‌آوری اکولوژیکی شهرها بیشتر کاهش می‌یابد و به حد آستانة خود می‌رسد؛ درنهایت اکوسیستم‌های محلی نابود می‌شود و گونه‌های متهاجم جای آن‌ها را می‌گیرند و خسارات اقتصادی و اکولوژیکی جدی به بار می‌آید؛ علاوه بر این، تغییرات آب و هوایی این شرایط را با افزایش سطح دریا و تغییرات الگوی تصمیمات علمی و منطقه‌ای را دشوار می‌کنند. راهبردهای بسیاری وجود دارند که می‌توانند تاب‌آوری اکولوژیکی را در برابر بلایا، به‌ ویژه سیل افزایش دهند؛ برای نمونه، حفظ و نگهداری آب‌ وخاک، حفظ و نگهداری مرداب و مقیاس‌های مداخله‌ای دیگر اکولوژی و بشری؛ بنابراین از این طریق، ساختار و یکپارچگی اکولوژیکی را حفظ می‌کنند. در شهرهایی که از نظر اکولوژیکی آسیب‌پذیر هستند و در معرض سیل و قرار دارند، این امر با مقیاس‌های مهندسی اکولوژیک مختلف صورت می‌گیرد. زمانی که در فصل‌های پربارش، جریان آب بالاست، مناطقی که تاب‌آوری اکولوژیکی محدودی در برابر سیل دارند، ممکن است در جریان آب غوطه ورشوند و خساراتی در اکوسیستم‌های محلی به وجود آیند. به‌طور طبیعی، توانایی‌های تاب‌آوری اکولوژیکی کنونی این مناطق مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و از پیش تعیین می‌شود و هدف‌هایی که در برابر سیل مقاوم هستند نیز ارزیابی و تعیین می‌شوند؛ این امر می‌تواند در محافظت از اکوسیستم‌های ارزشمند رودخانه‌ای، مفید و مؤثر باشند ( Cai,2011:236). 

دیدگاه تاب آوری و آمادگی:

     بررسی موضوعات مرتبط با تاب آوری نشان داده است که متغیرها با نقشی که در ارتقاء توانایی پایداری در برابر آثار خطرات طبیعی و بهبود یافتن پس از آن‌ها دارند، بر پذیرش سازگاری با خطر تأثیر می‌گذارند. بنیت و مورفی⁴ (1997) مدلی را تعریف کرده‌اند که درک امکان خطر را به رفتاری که کاهندة امکان خطر است، ربط می‌دهد. با وجود اینکه درک یک رفتار، پیش‌درآمد لازم را باقی می‌گذارد، عوامل کلیدی شامل انتظارات خروجی عملی است؛ زیرا مردم پیش از بررسی برای انجام یک رفتار درباره نتیجه، فرضیاتی را می‌سازند و برایشان انتظارات عملی بر قضاوت‌هایی که دربارة خودسودمندی خود می‌کنند، مقدم است. تعداد و کیفیت برنامه‌های عملی به ‌شدت به تجربه و صلاحیت درک فرد وابسته است؛ همچنین خود سودمندی، میزان تلاش و پشتکاری که صرف رفتارهای کاهش امکان خطر می‌شود را مشخص می‌کند؛ درنهایت اگر این رفتار به‌ وسیلة محیط اجتماعی⁵و ساختاری پشتیبانی شود، به ‌احتمال بیشتری پایدار خواهد ماند (Bennett & Murphy, 1997: 20).

دیدگاه تاب آوری و آمادگی:

     سیستم ‌های بلایای طبیعی از محیط‌های همراه با خطر، مخاطرات و بخش‌هایی تشکیل‌شده که در سطح زمین در معرض خطر قرارگرفته است. این مسأله، ماهیت جغرافیایی دارد. تاب‌آوری در برابر بلایا برای درک و کاهش خسارات ناشی از مخاطرات طبیعی اهمیت دارد. این نوعی از تاب‌آوری در برابر بلایای طبیعی است. به خاطر انواع مخاطرات و ویژگی‌های متفاوت مکانی به ‌سختی می‌توان یک درک کلی و واحد از تاب‌آوری مناطق جغرافیایی مختلف به دست آورد اما باید به‌طور مداوم، تاب‌آوری در برابر بلایا موردتوجه قرار گیرد و تاب‌آوری مناطق آمادة خطر، بهبود پیدا کند. تجزیه‌ و تحلیل تاب‌آوری بلایا نیازمند اطلاعات فیزیکی، اجتماعی - اقتصادی نقاط بسیاری است که هریک دارای موقعیت جغرافیایی متفاوتی است (Zhou,2010: 27).

    پژوهش های مختلفی در ارتباط با موضوع تاب آوری در برابر خطر زلزله، در داخل و خارج از کشور انجام شده است. از جمله آنها:

حقیقی فرد و دوراتلی⁶ (2022) در مقاله‌ای با عنوان ارزیابی تاب آوری در مناطق شهرهای تاریخی با ترکیب سیستم تصمیم گیری چند معیاره و GIS با رویکرد پایداری و بازآفرینی (مطالعة موردی: شهر تهران)، به این نتیجه رسیده‌اند که بافت فرسودة شهری 53/19 درصد و مصالح ساختمانی با 52/18 درصد مهمترین عوامل تأثیرگذار در میزان تاب آوری منطقة مورد مطالعه بوده‌اند. مناطق آسیب پذیر و غیرمقاوم عمومأ در نیمة جنوبی شهر قرار داشتند. 78 درصد از 20 محلة مورد مطالعه، دارای بافت فرسودة شهری بودند در حالی که تنها 14 درصد از شهر دچار فرسودگی می‌باشند. پاندای و همکاران⁷ (2021) در مقاله‌ای با عنوان نقش سرمایة اجتماعی در مقاومت در برابر بلایا در جوامع دورافتاده پس از زلزلة 2015 نپال، به این نتیجه رسیده‌اند که نابرابری‌های اجتماعی- فرهنگی موجود، ازجمله نابرابری‌های ضعیف در خانواده‌ها، نابرابری‌های جنسیتی و دور بودن روستاها، سرمایة اجتماعی جوامع و تاب‌آوری آنها را در برابر زلزله، بیشتر تضعیف کرد. اکشا و امریج⁸ (2020) در مقاله‌ای با عنوان مقایسة معیارهای تاب‌آوری جامعه در برابر بلایا در کشور نپال، به این نتیجه رسیده‌اند که تاب‌آوری جامعه در برابر بلایا در سراسر کشور متفاوت است. جوامع در شهر کاتماندو⁹ و در غرب و بخش‌های دورتر از غرب هیل¹⁰، نسبتاً مقاوم هستند درحالی‌که کل منطقة تارای¹¹ بیشترین سهم جمعیت نپال را در خود جای داده است، در مقایسه با بقیة استان‌ها از مقاومت نسبتاً پایینی برخوردار است. سونگ و همکاران¹² (2020) در مقاله ای با عنوان ساخت شاخص تاب آوری مقیاس - محور برای تصمیم گیری در مدیریت بلایا (مطالعة موردی: زلزلة 2015 نپال)، به این نتیجه رسیده اند که نمرات شاخص تاب آوری مقیاس- محور براساس متغیرهای تأیید شده در مقایسه با داده های نظرسنجی در هر دو سطح منطقه و زیرمنطقه، رابطة مطلوبی دارند و از شاخص تاب آوری ترکیبی که تمام متغیرها را بدون در نظرگرفتن نتایج اعتبارسنجی فردی را در نظر می گیرد، پیشی می گیرند. لیو و همکاران¹³ (2020) در مقاله ای با عنوان پژوهش در ارتباط با تاب آوری بلایای طبیعی مناطق زلزله زده در منطقه گسل لانگمین شان¹⁴ استان سیچوان¹⁵ چین براساس GIS، به این نتیجه رسیده اند که اثر نیروی پس لرزه بر مسأله تاب آوری در برابر بلایا با گذشت زمان به طور متناوب کاهش می بابد و شدت لرزه ای و پیچیدگی توپوگرافی از عوامل مهم داخلی مهمی هستند که بهبود تاب آوری در برابر بلایا را محدود می کنند. کاواچی و همکاران¹⁶ (2020) در مقاله ای با عنوان تاب آوری حوادث در جمعیت سالخورده: درس هایی از تسونامی و زلزلة بزرگ شرقی ژاپن، به این نتیجه رسیده اند که ارتباطات اجتماعی (سرمایة اجتماعی یک جامعه) در محافظت از اثرات سوء آسیب روانی و اسکان مجدد غیر ارادی پس از حوادث، نقش حیاتی دارد در مقابل تأکید بر سرمایه گذاری در زیرساخت های فیزیکی برای آمادگی در برابر بلایا، زمینة ترسیم ساختارزندگی مناسب اجتماعی ساکنان آن منطقه، در راستای تاب آوری بلایا را فراهم می کند. عفیفی (1401) در یک مقاله با عنوان ارزیابی تاب آوری بافت فرسودة شهر در برابر زلزله با استفاده از GIS (مطالعة موردی : منطقة 2 شهر بندرعباس) به این نتیجه رسیده است که 2/69 درصد از نایبند شمالی و 9/40 درصد خواجه‌عطا از تاب­آوری بالایی برخوردارند. 8/32 درصد کاربری­های کمربندی به شدت آسیب‌پذیر و 1/43 درصد آن نسبتاً آسیب‌پذیر است که رتبة اول آسیب‌پذیری و چاهستانی‌ها نیز رتبة دوم را دارد. مقایسة نتایج حاصل از دو روش تصمیم­گیری، نشان­دهندة عملکرد بهتر روشANP  می­باشد. امانی و همکاران (1401) در مقاله ای با عنوان واکاوی نواحی شهری از نظر مؤلفه های تاب آوری (مطالعة موردی : نواحی منطقة 11 کلان شهر تهران)، به این نتیجه رسیده اند که مؤلفه‌های کالبدی-محیطی، اجتماعی، اقتصادی و نهادی- مدیریتی به ترتیب دارای بیشترین اهمیت در تحقق تاب‌آوری شهری هستند. همچنین، مابین نواحی 4 گانة منطقة 11 تهران به لحاظ برخورداری از مؤلفه‌های تاب‌آوری شهری، ناحیة دو با کسب امتیاز 2/23 وضعیت بهتری نسبت به سایر نواحی قرار دارد. از طرفی، ناحیة چهار با کسب امتیاز 22/22 دارای بدترین وضعیت به لحاظ برخورداری از مؤلفه‌ها است. باقری مراغه و همکاران (1401) درمقاله‌ای با عنوان ارزیابی تاب آوری شهر شیروان در مواجهه با زلزله، به این نتیجه رسیده‌اند که تاب آوری شهر شیروان در 2/19 درصد از شهر بالا، در 4/15 درصد در حد متوسط و 4/65 درصد از شهر پایین است. همچنین وضعیت تاب آوری این شهر در وضعیت نامناسب قرار دارد و میزان تاب آوری در این شهردر مواجهه با خطرات ناشی از زلزله، پایین است. رنجبر و همکاران (1401) در یک مقالة علمی با عنوان پایش تاب آوری شهری به منظور کاهش اثرات حوادث طبیعی با تأکید بر زلزله (مطالعة موردی : اسلامشهر) به این نتیجه رسیده اند که مقولة تاب آوری شهری در اسلامشهر با توجه به نقش نهادی – مدیریتی و عوامل محیطی کیفیت ابنیه، در ارتباط مستقیم بوده و چگونگی عملکرد و وضعیت آنها در کاهش و شدت سوانح نقش اساسی دارد. محمودزاده و هرسیچیان (1400) در یک مقالة علمی با عنوان ارزیابی و سنجش تفاوت فضایی در میزان برخورداری از شاخص های تاب آوری (نمونة موردی: منطقة یک کلان شهر تبریز) به این نتیجه رسیده اند که بین نواحی به لحاظ برخورداری از شاخص­های تاب آوری تفاوت وجود دارد، به طوری که کم­ترین میزان تاب آوری با میانگین 46/173، به خانوارهای ناحیة یک و بیش­ترین آن با میانگین 61/252، به ناحیة سه منطقة یک کلانشهر تبریز اختصاص دارد. نصیری هنده خاله و همکاران (1400) در مقاله ای با عنوان ارزیابی مؤلفه های تاب آوری کالبدی – محیطی بافت های ناکارآمد شهری درجهت کاهش بحران زلزله (مطالعه موردی: شهر ملارد) به این نتیجه رسیده اند که در بین معیارهای مورد مطالعه، معیار ریزدانگی با 338/0 و بعد از آن معیار جنس سازه با 221/0 بیشترین تأثیر را در تاب آوری محدوده مورد مطالعه داشته اند.

مواد و روش تحقیق:

    با توجه به مؤلفه‌های مورد بررسی و ماهیت موضوع، رویکرد حاکم بر این پژوهش «توصیفی- تحلیلی» است. این تحقیق از نظر هدف، کاربردی بوده و در بخش ادبیات تحقیق برای جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای استفاده‌ شده است. برای انجام این پژوهش، از روش‌های کتابخانه‌ای، اسنادی و پیمایشی استفاده ‌شده است. درابتدا با استفاده از روش‌های کتابخانه‌ای و اسنادی، نسبت به جمع‌آوری منابع مرتبط با موضوع تاب‌آوری شهری اقدام گردید و از بین منابع جمع ‌آوری‌شده، متغیرها و شاخص‌های تاب‌آوری، استخراج‌ شده است. سپس برای بهینه کاوی متغیرهای مورد مطالعه، با استفاده از یک پرسشنامه و نظرخواهی از خبرگان، مدیران و کارشناسان مستقر در سطح سکونتگاه های مورد مطالعه، اقدام شده است. از طرف دیگر با مراجعه به سایت‌های اینترنتی معتبر مانند مرکز آمار ایران و سازمان‌های مستقر در سکونتگاه های مورد مطالعه مانند شهرداری‌ها، شرکت‌های عمران شهر جدید و... بخش دیگری از اطلاعات مورد نیاز گردآوری ‌شده است و برای تکمیل اطلاعات نیز با استفاده از پرسشنامة شهروندان و توزیع آن در بین ساکنان این سکونتگاه ها، اقدام شده است. در این پژوهش با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی، 34 گویه در قالب 4 مؤلفة اجتماعی، مدیریتی – نهادی، کاهش مخاطرات و اقتصادی سعی شده است که ابعاد تاب آوری سکونتگاه های جدید منطقة شهری اصفهان بزرگ مورد بررسی و ارزیابی قرار بگیرد. 

تحلیل عاملی تأییدی

    تحلیل عاملی تأییدی مدلی است مبتنی بر اطلاعات پیش تجربی درباره ساختار داده‌ها که می‌تواند به شکل یک تئوری یا فرضیه، یک طرح طبقه بندی کننده معین برای گویه‌ها در انطباق با ویژگی‌های عینی شکل و محتوا، شرایط معلوم تجربی و یا دانش حاصل از مطالعات قبلی درباره داده‌های وسیع باشد. روش‌های تأییدی تعیین می‌کنند که داده‌ها با یک ساختار عاملی معین هماهنگ هستند یا نه. در این تحلیل درباره تعداد عامل ها به طور آشکار فرضیه هایی بیان می شود و برازش ساختار عاملی مورد نظر در فرضیة با ساختار کواریانس متغیرهای اندازه گیری شده، مورد آزمون قرار می گیرند. این روش تحلیل، حجم نمونة بالایی را می طلبد و به طور کلی تعداد نمونه ها باید بین 20-5 مورد به ازای هر پارامتر باشد. همچنین در تحلیل عاملی تأییدی، داده های سطح فاصله ای و نسبی از ارجحیت بالایی برخوردارند. تحلیل عاملی دارای ویژگی های زیر می باشد :

الف) این نمونه از روش تحلیل، براساس یک مدل از قبل طراحی شده دنبال می شود که مبتنی بر تئوری ها و مطالعات قبلی است.

ب) در این روش از قبل مشخص می شود که کدام متغیرها برهریک از عامل ها بارگذاری شده اند.

پ) در این روش تعداد عامل ها از قبل توسط محقق در مدل پیش بینی می شود.

ت) همچنین در این روش، خطاها در مدل مورد مطالعه در نظر گرفته می شود  (محسنین و اسفیدانی، 32:1395).

محدودۀ مورد مطالعه

   محدوده و قلمرو مکانی این پژوهش، سکونتگاه‌های شهری جدید در منطقة شهری اصفهان بزرگ می‌باشد. در این پژوهش 6 سکونتگاه شهری مجلسی، فولادشهر، بهارستان، شهید کشوری، سپاهان شهر و شاهین‌شهر مورد مطالعه قرارگرفته است. در جدول شماره 2، مشخصات سکونتگاه‌های مورد مطالعه مشخص شده است.

جدول 2- مشخصات سکونتگاه‌های مورد مطالعه

جمعیت	تقسیمات سیاسی	نام سکونتگاه	ردیف
173329	شهرستان شاهین‌شهر و میمه	شاهین‌شهر	1
88426	شهرستان لنجان	فولادشهر	2
79023	شهرستان اصفهان	بهارستان	3
42443		سپاهان شهر	4
7045		شهید کشوری	5
9363	شهرستان مبارکه	مجلسی	6
399629	-	مجموع	7

مأخذ: مرکز آمار ایران 1395

 

شکل2- موقعیت منطقة مورد مطالعه (منبع: نویسندگان، 1401)

بحث و یافته‌‌های تحقیق :

     در این پژوهش برای تعیین تعداد نمونه، از روش کوکران استفاده شده است که نتایج حاصل از به کارگیری این روش برای منطقة مورد مطالعة، 384 نمونه تعیین شده است. پس از توزیع پرسشنامه در بین ساکنان سکونتگاه های مورد مطالعه در این پژوهش، نسبت به جمع آوری پرسشنامه ها اقدام گردید. از 384 پرسشنامه توزیع شده، 345 پرسشنامه بازگشت داده شد که نرخ بازگشت پرسشنامه های  توزیع شده، 90 درصد بوده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داده است که در مجموع از 345 پاسخگو به پرسشنامة شهروندان درسکونتگاه های مورد مطالعه، از نظر جنسیت افراد پاسخگو، 164 نفر مرد، 169 نفر زن و 12 نفر نامشخص می باشند. همچنین وضعیت اشتغال پاسخ گویان در این پژوهش نشان داده است که در مجموع از 345 پاسخگو در سکونتگاه های مورد مطالعه، 163 نفر شاغل، 105 نفر بیکار و 77 نفر نامشخص می باشند.

     پس از جمع آوری داده ها برای اعتبار سنجی از طریق مدل معادلات ساختاری، اطلاعات اولیه وارد نرم افزار SPSS گردید و عملیات کدگذاری برروی این داده ها انجام گرفت. سپس برای انجام مدل معادلات ساختاری، این داده ها از نرم افزار SPSS به نرم افزار لیزرل فراخوانی شد و درنهایت مراحل تجزیه و تحلیل و ارایه مدل پیشنهادی در نرم افزار لیزرل انجام شده است. در شکل های 5-2 این پژوهش، به ترتیب مدل استاندارد شده، مدل T، پیشنهادهای نرم افزار لیزرل برای اشباع سازی مدل مورد مطالعه و مدل پیشنهادی استاندارد اشباع شده تاب آوری سکونتگاه های مورد مطالعه، ارائه شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 2-  تخمین بارهای عاملی استاندارد متغیرهای تاب آوری مورد مطالعه (منبع : نویسندگان،1401)

   

 

 

---

[1]  - Confirmatory Factor Analysis

[2]  - Bishop

[3]  - Millar

[4]  - Bennett & Murphy

[5]  - Self - efficacy

[6]  - Haghighi Fard & Doratli

[7] 1 - Panday & et al

[8] 2 - Aksha & Emrich

[9] 3 - Kathmandu

[10] 4 - Hill

[11] 5- Tarai

[12] 6- Song & et al

[13] 7 - Liu & et al

[14] 8- Long men shan Fault Zone

[15] 9 - Sichuan Province

[16] 10 - KaWachi & et al

 

        

شکل 3- محاسبه آمارة t  تاب آوری کل (منبع : نویسندگان،1401)

 

 اصلاح مدل اندازه گیری 

      مدل یابی معادلات ساختاری دارای دو بخش است: نخست تحلیل عاملی، آن هم از نوع تأییدی و نه اکتشافی و سپس رگرسیون چندگانه یا تحلیل مسیرکه از طریق آن روابط کلی بین عامل ها یا سازه ها مورد ارزیابی و آزمون قرار می گیرند. در واقع تا ثابت نشود نشانگرها یا همان سؤالات پرسشنامه، متغیرهای پنهان را به خوبی اندازه گیری کرده اند، نمی توان روابط آنها را مورد ارزیابی قرارداد. در تحلیل عاملی تأییدی، اولین اقدام بررسی بارهای عاملی استاندارد می باشد. بارهای عاملی استاندارد در محل اتصال متغیرهای پنهان با متغیرهای مشاهده شده، وجود دارند. هر چه بارعاملی بزرگتر و به 1 یک نزدیک باشد، متغیرمشاهده پذیر، بهتر می تواند متغیر پنهان را تبیین نماید. اگر بار عاملی متغیرهای مورد مطالعه کمتر از 3/0 باشد، رابطة ضعیف در نظر گرفته می شود و باید از آن صرف نظرکرد. بارعاملی 6/0 -3/0 قابل قبول و اگر بار عاملی متغیرهای مورد مطالعه بزرگتر از 6/0 باشد بسیار مطلوب می باشد(صادقی شاهدانی و خوشخوی،158:1396).  با توجه به شاخص های RMESA و خی – دو بهنجار که به ترتیب کوچکتر از 1/0 و کوچکتر از 5 به دست آمده است، مدل مورد مطالعه، در تخمین اولیه از برازش مطلوب برخوردار است و لذا بارهای عاملی آن در این حالت قابل استناد است. البته توجه به تمام بارهای عاملی برای بررسی شاخص های برازش مدل ضروری است. از طرف دیگر جهت بررسی معنادار بودن رابطه بین متغیرهای مورد مطالعه، از آماره t استفاده می شود. چون معناداری در سطح 05/0 بررسی می شود، اگر آماره t-value از مقدار بحرانی 96/1± بزرگتر باشد، رابطة معناداری بین متغیرهای پنهان و مشاهده پذیر وجود ندارد و این متغیرها باید از روند بررسی پژوهش حذف شوند. تمام متغیر های مورد مطالعه در این پژوهش به جز 3 گویه (X4)، (X13) و (X20) از بارعاملی و ضریب معناداری مناسب برخوردار می باشند و دارای وضعیت مطلوب هستند. بنابراین با توجه اینکه این سه متغیر از استانداردهای لازم برای بررسی تحلیل عاملی و ضریب معناداری برخوردار نمی باشند باید با حذف این سه متغیر، به روند بهبودی بیشتر شاخص های برازش در این پژوهش کمک نمود.

برازش مدل 

    سؤالی که هر پژوهشگر در ارتباط با مدل خود براساس مدل سازی معادلات ساختاری مطرح می نماید این است که مدل تدوین شده برمبنای چارچوب نظری و پیشینه تئوریک تا چه اندازه با واقعیت انطباق دارد؟ برای پاسخ گویی به این سؤال از شاخص های برازش استفاده می شود. برازش مدل، تعیین کننده درجه ای است که داده های واریانس – کواریانس نمونه ای، مدل معادلات ساختاری را حمایت می کند. از آنجا که موضوع برازش مدل مفهومی و شاخص هایی که به بهترین نحو توانایی تفسیر بهتر برازش مدل را داشته باشند، بسیار متنوع و پیچیده شده است؛ از این رو بسیاری از محققان با نوعی سردرگمی مواجه گردیده اند. شاخص های برازش مدل معادلات ساختاری به سه بخش شاخص های برازش مطلق، شاخص های برازش نسبی یا مقایسه ای و شاخص های برازش تعدیل یافته یا مقتصد تقسیم می شوند(قاسمی،123:1388). شاخص برازش مطلق در عین حال که تعیین می کند چگونه یک مدل پایه ای با داده های نمونة مربوط، به خوبی پردازش داشته و نشان می دهد که کدام مدل پیشنهاد شده بیشترین برازش را دارد. شاخص های برازش نسبی یا مقایسه ای، شامل گروهی از شاخص ها می شوند که در مقادیر کای اسکوئر را با مدل پایه ای مقایسه می نمایند. شاخص ها به دنبال ایجاد یک مقایسة مناسب بین یک مدل خاص با سایر مدل های ممکن می پردازد. همچنین شاخص های برازش مقتصد با هدف برطرف نمودن ضعف شاخص برازش مطلق که با افزایش پارامترهای مدل بهبود می یافتند، ایجاد شده اند. در واقع اضافه شدن پارامتر جدید به مدل مورد مطالعه، باعث کم شدن سرعت بهبود مقدار شاخص های برازش مقتصد می شود برخلاف آنچه در شاخص های برازش مطلق شاهد آن بودیم (هومن،69:1388). دراین پژوهش سعی شده است که از هر سه گروه شاخص های برازش استفاده شود.   

    نتایج حاصل از بررسی شاخص های برازش تاب آوری درمدل تخمینی معادلات ساختاری این پژوهش نشان داده است که از 7 شاخص نسبت کای اسکوئر به درجه آزادی(X2/df )، ریشة میانگین مربعات خطای برآورد (RMSEA)¹، شاخص برازش هنجارشده (NFI)²، شاخص برازش هنجار نشده (NNFI)³، شاخص برازش مقایسه ای (CFI)⁴، شاخص برازش فزآینده (IFI)⁵ و شاخص نیکویی برازش (GFI)⁶ مورد استفاده در این پژوهش، فقط 2 شاخص کای اسکوئر به درجه آزادی(X2/df ) و ریشة میانگین مربعات خطای برآورد (RMSEA) از شرایط قابل قبول و مناسب برخوردار می باشند و مدل اولیة تاب آوری از برازش مناسب برخوردار نیست.

    یکی از راهکارهایی که برای بهبود شاخص های برازش مدل معادلات ساختاری پیشنهاد می شود، اشباع نمودن مدل های مورد مطالعه می باشد. مدل اشباع شده⁷، به مدلی گفته می شود که در آن تمامی مسیرهای ممکن بین متغیرها ترسیم شده و می توان آن را نقطة مقابل مدل استقلال⁸ دانست. مدل استقلال مدلی است که در آن مقدار کای اسکوئر (خی دو) به حداکثر ممکن می رسد، در حالی که در مدل اشباع شده مقدار کای اسکوئر (خی دو) در حداقل ممکن یا مقدار صفر خواهد بود. در فرآیند اشباع سازی، می توان با حذف اثر متغیرهای بیرونی از واریانس تبیین نشده متغیرهای مشاهده شده⁹، شاخص های برازش مدل را بهبود بخشید و تخمین مدل را در وضعیت مطلوبی قرار داد. برای این منظور در ابتدا آماره t-Value را برای تحلیل عاملی تأییدی محاسبه نموده و سپس از طریق اتصال جملات خطای متغیرهای مربوط، مدل مورد مطالعه را اشباع می نماییم. نرم افزار لیزرل¹⁰ برای اشباع نمودن مدل، پیشنهادهایی را ارائه می کند. این پیشنهادها شامل اتصال متغیرهای مشاهده پذیر به یکدیگر، اتصال متغیرهای مشاهده پذیر به سازه ها و اتصال سازه ها با یکدیگر می باشد. در هر مرحله از انجام اتصال ها، روند تغییرات میزان شاخص های برازش  نیز کنترل می شود تا در نهایت مدل مورد مطالعه به برازش مناسب دست یابد. با بررسی شاخص های برازش در این پژوهش، مشخص گردید که تمام شاخص های مدل مورد مطالعه، از برازش مناسب برخوردار است.

جدول  3- مقایسه شاخص های برازش قبل و بعد از اشباع سازی

شاخص	معیار(مقدار قابل قبول)	مدل اولیه	مدل نهایی
X2/df (نسبت کای اسکوئر به درجه آزادی)	1-5 (بین 5-1)	04/3	47/2
RMSEA (ریشه میانگین مربعات خطای برآورد)	‹ 0.08 (کوچکتر از 08/0)	077/0	066/0
GFI (شاخص نیکویی برازش)	› 0.90  (بزرگتر از 90/0)	080/0	90/0
NFI (شاخص برازش هنجارشده)	› 0.90 (بزرگتر از 90/0)	84/0	90/0
NNFI (شاخص برازش هنجار نشده)	› 0.90 (بزرگتر از 90/0)	88/0	94/0
CFI (شاخص برازش مقایسه ای)	› 0.90 (بزرگتر از 90/0)	89/0	95/0
IFI (شاخص برازش فزآینده)	› 0.90 (بزرگتر از 90/0)	89/0	95/0

Sources: Kline, 2005:2011, Hoyle, 2015:215

و نتایج پژوهش حاضر

 

        

        Path                        to                   from                    Decrease in Chi-Square    
   Social Reduce                  13.7

       Social Economic                 11.9

       Management Reduce                11.9

   Reduce                                            Social                               13.7

       Reduce                                           Management                     11.9

       x17 Social                  34.9

       x17 Reduce                   60.9

       x7 Economic                 10.4

       x8 Reduce                  15.9

       x3                                               x2                              21.3

       x5                                               x2                             9.9

       x6                                                x5                               13.4

       x8                                               x7                              33.8

       x9                                               x7                                12.4

       x9                                                x8                               21.4

       x11                                              x6                                10.1

       x11                                              x7                                   8.8

       x12                                              x11                             9.5

       x13                                              x2                                  10.7

       x13                                              x12                              10.2

       x14                                              x13                              10.2

       x16                                              x14                             9.0

       x17                                               x5                               10.7

       x17                                              x7                               25.0

       x17                                              x11                              13.7

       x17                                              x16                              15.7

       x18                                              x15                              9.9

       x22                                              x17                              14.5

       x23                                              x3                               11.6

       x24                                              x2                               30.0

       x24                                              x3                               10.0

       x24                                              x7                                24.5

       x27                                              x26                              15.1

       x28                                              x17                              8.3

       x29                                              x26                              13.2

       x29                                              x28                               13.3

       x30                                              x27                               9.2

       x30                                              x29                              28.3

       x31                                              x18                              8.6

       x31                                              x30                              37.7

       x34                                              x6                               8.9

       x34                                              x33                               82.3

                  شکل 4 - پیشنهادهای نرم افزار لیزرل برای اشباع سازی مدل ساختاری مورد مطالعه (منبع: نویسندگان،1401)

 

 

 

 

شکل 5- مدل پیشنهادی استاندارد اشباع شده  تاب آوری سکونتگاه های مورد مطالعه (منبع : نویسندگان،1401)

        

---

[1]  - Root Mean Square Error of Approximation

[2]  - Normed Fit Index

[3]  - Non-Normed Fit Index

[4]  - Comparative Fit Index

[5]  - Incremental Fit Index

[6]  - Standardized RMR

[7]  - Saturated model

[8]  - Independence Model

[9]  - Observed Variable

[10]  - LISREL

 

نتیجه‌گیری

    امروزه تحلیل و افزایش تاب‌آوری در برابر مخاطرات طبیعی به حوزه‌ای مهم و گسترده‌ای در برنامه‌ریزی و مدیریت مخاطرات تبدیل‌شده است. براین اساس، تحلیل و افزایش تاب‌آوری سیستم‌های انسانی و محیطی در برابر سوانح طبیعی در مسیر نیل به آرمان توسعة پایدار، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارشده است. در سطح جهانی تغییرات چشمگیری در نگرش نسبت به مخاطرات طبیعی دیده می‌شود؛ به‌طوری‌که تا دهة 1980 رویکرد غالب در مدیریت بحران جهان مبتنی بر کاهش میزان آسیب‌پذیری بوده است اما از دهة 1980 رفته‌رفته، تلاش‌هایی جهت تغییر در پارادیم غالب مدیریت صورت گرفت؛ به‌طوری‌که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب‌پذیری به افزایش تاب‌آوری در مقابل سوانح تغییر پیداکرده است. در پارادیم جدید، تغییر نگاه از واکنش‌پذیری به بازدارندگی و مشارکت تغییر نموده است. تاب‌آوری در برابر سوانح طبیعی که درواقع نحوة تأثیرگذاری ظرفیت‌های اجتماعی، اقتصادی، نهادی، جغرافیایی و... جوامع در برابر سوانح است، ازجمله مسایلی است که باید در هر جامعه به آن توجه شود. شایان‌ذکر است که نوع نگرش به مقولة تاب‌آوری و نحوة تحلیل آن ازیک‌طرف، در چگونگی شناخت تاب‌آوری وضع موجود و علل آن نقش کلیدی دارد و از طرف دیگر سیاست‌ها و اقدامات کاهش خطر و نحوۀ رویارویی با آن را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. براساس این نگرش، برنامه‌های کاهش مخاطرات، باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگی‌های جوامع تاب آور باشد و در زنجیرة مدیریت سوانح، به مفهوم تاب‌آوری توجه نمایند. ورود واژة تاب‌آوری به مباحث مدیریت سوانح از سال 2005 در اجلاس هیوگو مطرح شد و به‌تدریج در هر دو زمینة نظری و عملی کاهش خطرات سوانح، جایگاه بیشتری را به خود اختصاص داده است. به علت عدم پیش‌بینی کامل آسیب‌پذیری سیستم‌های اجتماعی، فراهم کردن ارزیابی‌های جامع و کلی‌نگر در مقابل مخاطرات، تاب‌آوری می‌تواند به‌عنوان توانایی سازگاری سیستم‌ها در برابر تغییرات، بدون فروپاشی در هنگام سوانح مطرح شود. با توجه به مباحث مطرح‌شده، نگارندگان به دنبال پاسخ‌گویی به این سؤال بوده‌اندکه آیا گویه های پیشنهاد شده در این پژوهش توانسته اند که ابعاد تاب آوری سکونتگاه های جدید در منطقة شهری اصفهان بزرگ را تبیین نمایند؟ در این پژوهش از 34 گویه پیشنهادی در پرسشنامه شهروندان، به جز 3 گویه (X4)، (X13) و (X20)، همه گویه ها از بارعاملی و ضریب معناداری مناسب برخوردار می باشند و دارای وضعیت مطلوب هستند. بنابراین با توجه اینکه این سه گویه از استانداردهای لازم برای بررسی در این پژوهش، مناسب نمی باشند، باید با حذف این سه متغیر، به روند بهبودی بیشتر شاخص های برازش در این پژوهش کمک نمود. با حذف این سه گویه، نسبت به بررسی شاخص های برازش اقدام گردید. نتایج حاصل از بررسی شاخص های برازش درمدل اولیه معادلات ساختاری این پژوهش نشان داده است که از 7 شاخص مورد مطالعه، فقط 2 شاخص  X2/df  وRMSEA  از شرایط مطلوب برخوردار می باشند و مدل مورد مطالعه از برازش مناسب برخوردار نیست. در نهایت برای بهبود شاخص های برازش مدل مورد مطالعة این پژوهش از طریق فرآیند اشباع سازی، نسبت به بهبود شاخص های برازش اقدام گردید. در این ارتباط نرم افزار لیزرل با استفاده از پیشنهاداتی که ارائه می دهد باید فرآیند اشباع سازی را بتدریج انجام داد. در فرآیند اشباع سازی، با حذف اثر متغیرهای بیرونی از واریانس تبیین نشده متغیرهای مشاهده شده، شاخص های برازش بهبود یافته و تخمین مدل را در وضعیت مطلوبی قرار می گیرد. در نهایت پس از فرآیند اشباع سازی و اعمال پیشنهادهای نرم افزار لیزرل، نسبت به بررسی شاخص های برازش اقدام گردید. با بررسی مجدد شاخص های برازش در پژوهش، مشخص گردید که تمام شاخص های برازش مورد استفاده در ابعاد تاب آوری مورد مطالعه پس از اشباع سازی، از برازش مناسب برخوردار است.

 

 

 

منابع

1. امانی، حمیدرضا . عزت پناه، بختیار و شمس، مجید (1401). واکاوی نواحی شهری از نقطه نظر مؤلفه های تاب آوری (مطالعه موردی : نواحی منطقه 11 کلان شهر تهران)، آمایش جغرافیایی فضا، شماره 1، صص 81-67

2. باقری مراغه، ناهید. معتمدی، محمد و مافی، عزت الله (1401). ارزیابی تاب آوری شهر شیروان در مواجهه با زلزله، نشریة تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شمارة 64، صص 347-329

3. رنجبر، فرزاد . خادم الحسینی، احمد . صابری، حمید و گندمکار، امیر (1401). پایش تاب آوری شهری به منظور کاهش اثرات حوادث طبیعی با تأکید بر زلزله (مطالعه موردی: اسلامشهر). جغرافیا و برنامه ریزی منطقه ای، شماره 4، صص 177-166

4. زنگی آبادی، علی و تبریزی، نازنین (1385). زلزله تهران و ارزیابی فضایی آسیب پذیری مناطق شهری، پژوهش های جغرافیایی، شماره پیاپی56، صص 130-115

5. زنگی آبادی، علی . صنیعی، راحله و وارثی، حمید رضا (1388). تحلیل آماری خطرپذیری مناطق 11 و 12 شهر تهران در برابر خطر زلزله، فصلنامه علوم انسانی، شماره پیاپی 69، صص111-91

6. زنگی آبادی، علی . نسترن، مهین و مؤمنی، زیبا (1395). تحلیل جغرافیایی و مکان یابی مراکز اسکان موقت شهری در بحران های محیطی با استفاده از GIS (مطالعه موردی: منطقه 6 شهر اصفهان). مجله علمی – پژوهشی جغرافیا و برنامه ریزی، شماره پیاپی 56، صفحات169-149

7. صادقی شاهدانی، مهدی و خوشخوی، مهدی(1396). تحلیل مقایسه ای نقش مؤلفه های اقتصادی و فنی در بهبود کارآیی مصرف انرژی بخش خانگی ایران، تحقیقات مدل سازی اقتصادی، شماره 27، صص 175-123

8. عفیفی، محمد ابراهیم (1401). ارزیابی تاب آوری بافت فرسوده شهر در برابر زلزله با استفاده از GIS (مطالعه موردی: منطقه 2 شهر بندرعباس). مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، شماره 2، صص 88-69

9. قاسمی، وحید (1388). مقدمه ای بر مدل سازی معادلات ساختاری، چاپ اول، انتسارات جامعه شناسان.

10. محسنین، شهریار و اسفیدانی، محمد رحیم (1395). مدل سازی معادلات ساختاری (آموزشی و کاربردی) به کمک نرم افزار لیزرل، چاپ سوم، انتشارات مؤسسه کتاب مهربان نشر.

11. محمود زاده، حسن و هرسیچیان، مهدی (1400). ارزیابی و سنجش تفاوت فضایی در میزان برخورداری از شاخص های تاب آوری (نمونة موردی: منطقة یک کلانشهر تبریز)، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شماره 60، صص 106-87

12. مرکز آمار ایران (1395)، نتایج سرشماری سال 1395 استان اصفهان

13. نصیری هندی خاله، اسماعیل . افتخاری، الهام . نظافت تکله، حسن (1400). ارزیابی مؤلفه های تاب آوری کالبدی – محیطی بافت های ناکارآمد شهری در جهت کاهش بحران زلزله (مطالعه موردی: شهر ملارد). مطالعات ساختار و کاردکرد شهری، شماره 29، صص 169-149

14. وارثی، حمیدرضا و احمدی، صغری (1390). بررسی عملکرد شهرهای جدید با تأکید بر جمعیت‌پذیری (مطالعه موردی: شهر جدید مجلسی)، فصلنامه جمعیت، شماره 75و 76، صص 178-157

15. هومن، حیدرعلی (1388). مدل یابی معادلات ساختاری با کاربرد نرم افزار لیزرل، چاپ سوم، انتشارات سمت.

16. Aksha, S. K & Emrich, Ch. T. (2020). Benchmarking Community Disaster Resilience in Nepal. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(6). PP. 1-22

17. Bastamnia, A. Rezaie, M.R. Tazesh, Y. & Dastoorpoor, M. (2016). Evaluation of Urban Resilience to Earthquake (A Case Study: Dehdasht City). International Journal of Ecology & Development. 31(4). PP. 46-56

18. Beenett, P. & Murphy, S. (1997). Psychology and health Promotion. open University press, Bucking ham.

19. Cai, Y. P. Huang, G. H. Tan. & Q. B. Chen, (2011). Identification of Optimal Strategies for improving eco – resilience to floots in ecologically Vulnerable regions of a Wetland, Journal of Ecological Modelling 222. (200). PP. 235-239

20. Cutter. S. L, Ash. K. D, & Christopher T. Emrich, (2016), Urban–Rural Differences in Disaster Resilience, Annals of the American Association of Geographers, 106 (6), 1236- 1252.

21. Davidson, C. H. Cassidy, J. Nese, D. & Alicia, S. (2007), Truths and myths about Community Participation in Post – disaster Housing Projects, Habitat International, No. 31(3), PP.100-115

22. Fischer, S., Riedel, W.& Haring. I (2018). Morphology Dependent Assessment of Resilience for Urban Areas. Sustainability, 10(1800). PP. 1-14

23. Haghigi Fard, S. M & Doratli, N (2022). Evaluation of Resilience in Historic Urban Areas by Combining Multi-Criteria Decision-Making System and GIS, with Sustainability and Regeneration Approach: The Case Study of Tehran (IRAN), Sustainability. 14(5). pp. 1-22

24. Hoyle, R. H. (2012). Handbook of Structure Equation Modeling. New York: The Guilford Press.

25. Kawachi, I. Aida, J. Hikichi, H &Kondo, K (2020). Disaster resilience in aging populations: lessons from the 2011 Great East Japan earthquake and tsunami. Journal of the Royal Society of New Zealand .50(2). PP. 263-278

26. Kline, R, B. (2005). Principles and Practice of Structural Equation Modeling (2rd Edition ef.) New York. The Guliford Press

27. Lechner.S, Jaco metti, J NC Bean, G & Mitchison. N (2016). Resilience ina complex World-Avoiding cross-sector collapse. International Journal of Disaster Risk Reduction, No.19, PP.84-91

28. Liu, B. Chen, X. Zhou. Zh, Tang. M & Li, Sh (2020). Research on disaster resilience of earthquake-stricken areas in Longmenshan fault zone based on GIS. Environmental Hazards. 1. PP. 50-69

29. Nasreen, M, (2004), Disaster Research; Exploring Sociological Approach to Disaster in Bangladesh, Journal of Sociology, 1(2). PP. 1-8

30. O’brien. K. Sygna, L & Haugen, J. E (2004). Vulnerable or Resilience? A multi –Scale Assessment of Climate Impacts and Vulnerability in Norway. Climate Change. 64 (1-2), pp. 193-225

31. Oswald, M. (2007). The Social Construction of Vulnerability. to flooding: Perspectives and Value from the red river basin. doctor of Philosophy, Natural resources institute, University of Manitoha.

32. Panday, S; Rushton, S; Karki, J; Balen, J & Barenes, A (2021). The role of social capital in disaster resilience in remote communities after the 2015 Nepal earthquake. International Journal of Disaster Risk Reduction. Vol. 55, PP. 1-11

33. Pizzo, B. (2015). Problematizing Resilience: Implications for planning theory and practice. Cities .43: PP.133- 140.

34. Rus, K. Kilar, V & Koren, D. (2018). Resilience assessment of complex urban to systems natural disasters: A new literature review. International Journal of Disaster Risk Reduction. NO, 31, PP.311–3

35. Song, J. Huang, B. Li, R & Pandey, R (2020). Construction of the Scale-Specific Resilience Index to Facilitate Multiscale Decision Making in Disaster Management: A Case Study of the 2015 Nepal Earthquake. Social Indicators Research. 148. PP. 189-223

36. Thi T, & Shaw R. (2016). School-based disaster risk reduction education in primary schools in Da Nang city, Central Vietnam. Environ Hazards.15(4), PP. 356–73

37. Turner II, BL. (2010). Vulnerability and Resilience: Coalescing or Paralleling for Approaches Sustainability Science? Global Environmental Change, Article in Press, 20(4). PP. 570-576

38. Zhou, H. Jingal. W. Jinhong, W. & Huiccong. (2010). Resilience to natural hazards: a geographic Perspective, Natural Hazards, (53) 1. PP. 21-41

 

 

 

 

---