تحلیل سطوح توسعه یافتگی مناطق و محلات شهری در تحقق عدالت فضایی براساس راهبرد مهندسی جغرافیایی فضا (مورد مطالعه: شهر رشت)

عبدالحسین نظری بره سر ¹ ( دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد اردبیل، ، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران )
نصراله مولائی هشجین ² ( استاد گروه جغرافیا، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران )
رسول صمدزاده ³ ( دانشیار گروه جغرافیا، واحداردبیل، ، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران )

تاریخ ارسال : 1402/09/22 تاریخ تایید : 1403/02/26

کلید واژه: رشت, توسعه یافتگی, عدالت فضایی, راهبرد مهندسی جغرافیایی فضا,

چکیده مقاله :

روند شتابان گذار شهری در ایران با افزایش تمایز و نابرابری نه تنها بین شهرها، بلکه درون شهرها و بین مناطق مختلف شهری همراه بوده است. ازاین رو، یکی از ویژگیهای بارز کلان شهر از جمله کلان شهر رشت، نابرابری فضایی و منطقه ای آن است. از این رو سنجش توسعه یافتگی مناطق و محلات شهری رشت به منظور ایجاد علالت فضایی در این مناطق اجتناب ناپذیر است. در این پژوهش دو بعد محیطی ـ اکولوژیک و کالبدی ـ فضایی بررسی گردیده است. روش انجام این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی بود. برای گردآوری اطلاعات از روش پرسشنامه استفاده شد. در این زمینه تعداد 330 نفر در تکمیل پرسشنامه ها همکاری کردند. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و سطح بندی محلات از آزمون های آماری و مدل های آنتروپی شانون و تاپسیس استفاده شد. در بعد محیطی ـ اکولوژیک، شرایط طبیعی محلات شهر رشت با نمره میانگین 699/2 در وضعیت پایین تر از حد متوسط و بهداشت محیط با نمره میانگین 993/2 در وضعیت کیفی متوسط قرار داشت. در مجموع نمره میانگین برای بعد محیطی ـ اکولوژیک برابر با 846/2 شد. در بعد کالبدی ـ فضایی پنج شاخص اصلی انتخاب شد. طبق نتایج بدست آمده، شاخص سرزندگی کالبدی با نمره میانگین 99/2 نسبت به چهار شاخص دیگر شرایط بهتری داشت. در رتبه دوم شاخص کیفیت خیابان ها و معابر با نمره میانگین 704/2 قرار گرفت. سه شاخص منظر عینی، ایمنی و انتظام کالبدی نیز به ترتیب در رتبه های سوم تا پنجم قرار گرفتند. در مجموع نمره میانگین برای بعد کالبدی ـ فضایی برابر با 665/2 شد. سطح بندی محلات نشان داد که در هر دو بعد مورد مطالعه، تمایز و عدم تعادل بسیاری بین مناطق و محلات وجود دارد. در واقع مناطق یک و پنج با اختلاف بسیار زیاد با سه منطقه دیگر از توسعه یافتگی بالاتری برخوردار بودند. این اختلاف و عدم تعادل در بعد کالبدی بسیار بیشتر مورد تأیید قرار گرفت.

چکیده انگلیسی :

The increasing Process of urban development in Iran deals with the increasement of distinctions and inequalities among cities, and whitin cities and their regions. Therefore one of the distinctive features of a metropolitan city, like Rasht is the spatial and regional inequality in it. So, the measurement of the development of urban areas and neighborhoods in Rasht in order to provide the spatial justice there, is inevitable. The two dimensions that are studied in this research, are environmental-ecological and physical-spatial.this is a descriptive and analytical research, and the questionnaire method is used to data gathering. 330 participants have completed the questionnaires . statisticaltests, and Entheropic models (Shannon and Topsis) are used to explain and analyze the data and to rating the neighborhood. Based on environmental-ecological dimension , the natural conditions of neighborhood in Rasht has reached the grade of 2.699 which stands lower (below) average. Enviromental health, has reached the grade of 2.0993 and stands average quality. The total score to the Environmental-ecological dimension equals 2.846. Five major indicators are selected on physical-spatial dimension. The result shows, indicators of physical vitality has reached the average score of 2.99, and has a better condition in comparison with the four other indicators. The indicator of the quality of streets and passages reaches the average score of 2.704 , and stands on the second place. Three indicators of landscape, safety and physical management are placed in order , from third to fifth position. The total score to the physical-spatial dimension equals 2.665. Rating the neighborhood shows that , there is a distinction and inequality in many urban areas and neighborhood in both dimensions that are studied In fact, region one and region five are higher developed in comparison with the three other regions. The distinction and inequality is more verified in physical dimension .

متن کامل:



Journal Research and Urban Planning ISSN (Print): 2228-5229 - ISSN (Online):  2476-3845

Spring 2021. Vol 12. Issue 44

 

 

 

 

Research Paper

Explaining the development of urban areas and neighborhood in order to provide solutions with space geographic engineering strategy (case study: Rasht city)

 

Abstract The increasing Process of urban development in Iran deals with the increasement of distinctions and inequalities among cities, and whitin cities and their regions. Therefore one of the distinctive features of a metropolitan city, like Rasht is the spatial and regional inequality in it. So, the measurement of the development of urban areas and neighborhoods in Rasht in order to provide the spatial justice there, is inevitable. The two dimensions that are studied in this research, are environmental-ecological and physical-spatial.this is a descriptive and analytical research, and the questionnaire method is used to data gathering. 330 participants have completed the questionnaires . statisticaltests, and Entheropic models (Shannon and Topsis) are used to explain and analyze the data and to rating the neighborhood. Based on environmental-ecological dimension , the natural conditions of neighborhood in Rasht has reached the grade of 2.699 which stands lower (below) average. Enviromental health, has reached the grade of 2.0993 and stands average quality. The total score to the Environmental-ecological dimension equals 2.846. Five major indicators are selected on physical-spatial dimension. The result shows, indicators of physical vitality has reached the average score of 2.99, and has a better condition in comparison with the four other indicators. The indicator of the quality of streets and passages reaches the average score of 2.704 , and stands on the second place. Three indicators of landscape, safety and physical management are placed in order , from third to fifth position. The total score to the physical-spatial dimension equals 2.665. Rating the neighborhood shows that , there is a distinction and inequality in many urban areas and neighborhood in both dimensions that are studied In fact, region one and region five are higher developed in comparison with the three other regions. The distinction and inequality is more verified in physical dimension .

 

Received Accepted: 2019/12/17 PP:                                 Keywords: Development, spatial justice, geo-engineering strategy of space, Rasht.

 

 

 

Use your device to scan and read the article online

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Citation:    DOI:

 

Extended Abstract

 

Introduction

Today, inequalities and imbalances in distribution of urban services and facilities are increasingly growing. (Lees, 2010:1) so, space planning is considered to decrease the regional inequalities and imbalances.In space Planning, the amount of development of undeveloped regions are evaluated in order to reach the balanced and equal development. So, the first step in space development planning is an appropriate recognition for economical, social and cultural facilities. This recognition can help the service improvement, and the increasement of equalities and balance among the regions. The recognition of privileged areas, and service and facility management of deprived areas, leads to equal and balanced development (parizadi, mirzazadeh), (1397: 179). Imbalanced distribution of facilities and social, economical services among the regions, is the necessity of consideration of spatial development, and balancing the spatial structure of the country.

The rapid process of urban transition in Iran, deals with the increasement of distinction and inequality both within the cities and among them. Therefore, spatial and regional inequality is one of the obvious features in a metropolitan city like Rasht. The population of Rasht city has increased from 109491, in 1335 to 956971 in 1395. The physical level of this city has changed from 650 hectares in 1334, to 10240 in 1390, and the current area of Rasht city is around 180 square kilometers. So, evaluation and measurement of the development of urban areas and neighbourhood in Rasht in order to provide spatial equality there, is inevitable. So, the present study is done to answer following questions:

-How is the state of regions and neighbourhood in Rasht in terms of environmental-ecological indexes?

- How is the state of regions and neighbourhood in Rasht in terms of physical-spatial indexes?

- Which of the regions and neighbourhood in Rasht are more privileged in terms of environmental- ecological indexes?

- Which of the regions and neighbourhood in Rasht are more privileged in terms of physical - spatial indexes?

Methodology

This study is done with descriptive – analytical method. The first step to examine the state of neighbourhood in terms of environmental – ecological dimension and physical – spatial dimension, was the examination of indexes and sub – indexes. Totally, seven indexes and fifty four sub - indexes were chosen. Data gathering was done with questionnaire. It was asked for the inhabitants of neighbourhoods to evaluate the state of any sub-index of their neighborhood in terms of five-point Likert scale .in order to complete the questionnaire, sampling from all neighbourhoods was done, which was proportional to the relative share of population of each neighbourhood. Totally, 330 questionnaires were completed and distributed. Statistical tests, and Enthropic models (Shannon, and Topsis) were used to explain and analyze the data, and to rating the neighbourhood.

Results and discussion

To the analysis of environmental – ecological state, the two main indexes of natural state of neighbourhood, and environmental health were chosen. 14 other sub – indexes were chosen too. In terms of natural state of neighbourhood , there were two sub – indexes of diversity of plants , trees and flowers , and diversity of vegetation which were in an average situation , with relatively equal scores .Other sub – indexes were lower than average situation . In terms of environmental index, the sub – index of the absence of vermins was lower than average situation. Other sub – indexes in this section were almost average. According to the obtained results, the natural state of neighbourhood in Rasht, has reached the grade of 2.699 which stands lower (blow) average, and environmental health has reached the grade of 2.993, which has an average quality condition. Overall average score to the environmental – ecological dimension equals 2.846, which has a low level of significance. As a result, the environmental – ecological state in Rasht, is lower (blow) than the average.

Physical – spatial state of neighbourhood in Rasht, was investigated further. Five indexes and fourty sub – indexes were chosen on this investigation. The quality of street and passages which was studied with 12 sub – indexes, was one of the major indexes in this section. The results show that the state of all sub – indexes were lower than the average. The sub – indexes of volume and capacity of parking in the neighbourhood, and a suitable space (location) for car parking in the neighbourhood, had a better condition. Second major index was the landscape (view) of the neighbourhood, which was the same as the previous index. The condition of all sub – indexes were lower (blow) than the average. The sub – indexes of street lighting design, and side road lighting had a higher average score. The third index was the index of physical vitality, which was investigated with five sub – indexes. All the sub - indexes of physical vitality was around average. Finally on the physical – spatial dimension, there were two dimension of physical discipline and safety, which were lower (below) the average. As it is mentioned before, there are five main indexes on the physical – spatial dimension. As the results show, the index of physical vitality has reached the score of 2.99 which has a better condition in comparison with other four indexes, the quality of street and passages has reached the score of 2.704, which stands on the second level. Three indexes of landscape, safety and physical discipline stand from three to five in order. Figure no.2, compares the average score of physical – spatial dimension. Totally, the average score to the physical – spatial dimension equals 2.665, which is meaningfully below average

One of the major goals of this research, was grading and rating the neighbourhoods in Rasht due to environmental – ecological index, and physical – spatial index. At first, decision matrix was made based on the main indexes, and then the questionnaires were prepared. It should be mentioned that, the decision matrix, shows the score of each stage based on the index.

The results of the Topsis model to the grading of neighbourhood in Rasht, showed due to environmental – ecological dimension, the inner and suburb regions (areas), are in an average condition. Northern region (area), region one, and Golsar are in a good state. Southern regions, which are those neighbourhoods in region five, have rich vegetation, and are in good state.

Conclusion 

The uncontrolled growth, and the expansion and development of urban population in the developed countries like Iran, in one hand, and unstable, untechnical urban management on the other hand, have brought lots of obstacle and challenges like traffic, lack of services, environmental pollution, marginalization, and quality loss of residential environment. Unbridled growth of urban environment, has brought inequality and uneven spaces in cities. This is the issue that is studied in this research. Therefore, with an innovative approach, a strategy of spatial geography engineering was adopted. As a whole, spatial geography engineering is the cause of the formation of the equal and balanced geographical space, and urban cohesion.

 

 

مقاله پژوهشی

تحلیل سطوح توسعه یافتگی مناطق و محلات شهری در تحقق عدالت فضایی براساس راهبرد مهندسی جغرافیایی فضا (مورد مطالعه: شهر رشت)

 

 

چکیده یکی از مسائل اصلی در دنیا و به‌ویژه کشورهای جهان سوم همچون ایران، افزایش تمایز و نابرابری‌های درون شهری و بین مناطق مختلف شهری است. بنابراین مسئله‌ وجود عدم تعادل‌های فضایی بین محلات در کلانشهر رشت، برای مطالعه و نمونه موردی انتخاب شد. هدف اصلی از انجام این پژوهش بررسی سطوح توسعه یافتگی محلات کلانشهر شهر رشت از براساس دو بعد محیطی ـ اکولوژیک و کالبدی ـ فضایی بود. روش انجام این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی بود. برای گردآوری اطلاعات از بزار پرسشنامه محقق ساخته استفاده شد. در این زمینه تعداد 330 نفر در تکمیل پرسشنامه ها همکاری کردند. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و سطح بندی محلات از آزمون های آماری و مدل های آنتروپی شانون و تاپسیس استفاده شد. در بعد محیطی ـ اکولوژیک، شرایط طبیعی محلات شهر رشت با نمره میانگین 699/2 در وضعیت پایین تر از حد متوسط و بهداشت محیط با نمره میانگین 993/2 در وضعیت کیفی متوسط قرار داشت. در مجموع نمره میانگین برای بعد محیطی ـ اکولوژیک برابر با 846/2 شد. در بعد کالبدی ـ فضایی پنج شاخص اصلی انتخاب شد. طبق نتایج بدست آمده، شاخص سرزندگی کالبدی با نمره میانگین 99/2 نسبت به چهار شاخص دیگر شرایط بهتری داشت. در رتبه دوم شاخص کیفیت خیابان ها و معابر با نمره میانگین 704/2 قرار گرفت. سه شاخص منظر عینی، ایمنی و انتظام کالبدی نیز به ترتیب در رتبه های سوم تا پنجم قرار گرفتند. در مجموع نمره میانگین برای بعد کالبدی ـ فضایی برابر با 665/2 شد. سطح بندی محلات نشان داد که در هر دو بعد مورد مطالعه، تمایز و عدم تعادل بسیاری بین مناطق و محلات وجود دارد. در واقع مناطق یک و پنج با اختلاف بسیار زیاد با سه منطقه دیگر از توسعه یافتگی بالاتری برخوردار بودند. این اختلاف و عدم تعادل در بعد کالبدی بسیار بیشتر مورد تأیید قرار گرفت.

تاریخ دریافت: 17/05/1398 تاریخ پذیرش: 06/10/1398 شماره صفحات: 74- 55                         واژه­های کلیدی: توسعه یافتگی، عدالت فضایی، راهبرد مهندسی جغرافیایی فضا، رشت.

 

 

 

از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید

 

 

 

 

 

 

 

 

 

استناد: 

DOI:        

مقدمه:

 

شهرها امروزه محل سکونت بیش از نیمی از جمعیت جهان شده است و انتظار می­رود در 30 سال آینده بیش از 2 میلیارد نفر به جمعیت موجود مناطق شهری جهان افزوده شود (Cohen, 2006: 63). در ابتدای قرن بیستم تنها 16 شهر با جمعیت بالای یک میلیون نفر وجود داشت. اما امروزه در ابتدای قرن بیست و یکم بیش از 400 شهر با جمعیت بیش از یک میلیون وجود دارد (Cohen, 2003: 24).گسترش شهرنشینی همواره برای شهرنشینان مسائل زیادی را به وجود آورده که موجب کاهش کیفیت محیط های شهری و همچنین کاهش کیفیت زندگی شهروندان در محلات شهری شده است (Azadeh et al., 2019: 358). یکی از پیامدهای اصلی و حائز اهمیت رشد شتابان شهرنشینی در دهه های اخیر، از هم پاشیدگی نظام توزیع مراکز خدماتی شهری بوده که زمینه ساز  دسترسی نابرابری شهروندان در برخورداری از این خدمات شده است (Dadashpoor & Rostami, 2011: 172). مشکلات ناشی از توزیع نامناسب خدمات شهری از قبیل تراکم، آلودگی زیست محیطی، جابه جایی جمعیت و... باعث شده است که که توزیع خدمات شهری یکی از مهم ترین مسائل پیش روی اغلب کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه باشد (Kamran et al., 2010: 148).

در جهان امروز، نابرابری‌های و عدم تعادل در پراکنش خدمات و امکانات شهری پدیده‌ای فراگیر و رو به گسترش است (Lees, 2010: 1). لذا توجه به برنامه‌ریزی فضایی به منظور کاهش نابرابری ها و عدم تعادل منطقه ای مورد توجه فراوان قرار گرفته است (Azadeh & Ebizadeh, 2022) در برنامه‌ریزی فضایی، میزان توسعه مناطق توسعه نیافته برای دستیابی به توسعه متعادل و برابر ارزیابی می شود. بنابراین شناخت صحیح امکانات اقصادی، اجتماعی، فرهنگی و غیره به عنوان اولین گام در برنامه ریزی توسعه فضایی، می‌تواند به بهبود خدمات رسانی و افزایش تعادل و برابری بین مناطق کمک نماید. بدین صورت که با شناسایی مناطق برخوردار و هدایت امکانات و خدمات به سمت مناطق محروم، توسعه به صورت هماهنگ و برابر امکان پذیر می گردد. توزیع نامتعادل امکانات و خدمات، ضرورت توجه به برنامه‌ریزی توسعه فضایی و متعادل نمودن ساختار فضایی را اجتناب ناپذیر نموده است.  (Mirzadeh  & Parizadi, 2018: 179).

توزیع نامتعادل و نامناسب خدمات شهر، پایداری شهرها را نیز دچار چالش نموده است. در واقع ساختار فضایی متعادل در شهرها نوعی از پایداری شهری است و زمانی محقق خواهد شد که هماهنگی و سازگاری منطقی بین پراکنش جمعیت و توزیع خدمات در شهرها به وجود آید (smit, 2003: 8-9). خدمات شهری از جمله عوامل موثر و مفیدی هستند که با پاسخگویی به نیاز جمعیتی، افزایش منفعت عمومی و توجه به استحقاق و شایستگی افراد می توانند، عدالت فضایی را برقرار نمایند (Kamran et al., 2010: 152). مناطق مختلف شهری در زمینه برخورداری از امکانات و خدمات شهری و توزیع مناسب کاربری‌های شهری دچار عدم تعادل در خود می‌باشند که این امر خود همواره ذهن مدیران شهری را به خود مشغول کرده است. توزیع بهینه و مناسب امکانات اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی و اجتماعی در میان نواحی و مناطق، یکی از مهم‌ترین عوامل جلوگیری از شکاف توسعه و توزیع فضایی مناسب جمعیت می‌باشد (Marcotullio, 2001: 557) همچنین با بررسی میزان نابرابری‌ها در توزیع خدمات و شناسایی الگوی بی عدالتی در سطح شهر، می‌توان پی برد چه خدماتی وضعیت مناسب‌تری دارند و بی عدالتی‌ها بیشتر در چه بخش و محله شهر تمرکز دارد، تا از این طریق، مدیریت شهری با عمل آگاهانه در توزیع فضایی خدمات و منافع اجتماعی، نابرابری‌ها را کاهش داده و کیفیت زندگی شهروندان را ارتقا دهد Dadashpoor & Rostami, 2011: 175). بنابراین توزیع خدمات شهری باید به گونه ای باشد که عدالت فضایی را برقرار نماید. لذا درک وضعیت کاربری‌های مختلف شهری و تعیین میزان عدم تعادل و کمبود در سطوح مختلف به عنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر مطرح می‌شود. لذا باتوجه به نقش روز افزون فعالیت های خدماتی در نظام شهرنشینی، ضرورت جدید در روند برنامه ریزی شهری پدید آمده است و مسئله چگونی پراکنش مراکز خدماتی و نحوه دسترسی به خدمات این گونه مراکز از اهمیت فزاینده ای برخوردار شده است.

روند شتابان گذار شهری در ایران با افزایش تمایز و نابرابری نه تنها بین شهرها، بلکه درون شهرها و بین مناطق مختلف شهری همراه بوده است. ازاین رو، یکی از ویژگیهای بارز کلان شهر از جمله کلان شهر رشت، نابرابری فضایی و منطقه ای آن است. جمعیت شهررشت از 109491 نفردرسال 1335 به956971 نفردرسال 1395 افزایش یافته است. سطح کالبدی این شهر از650 هکتار در سال 1334 به10240 هکتاردرسال1390 رسیده است و مساحت کنونی شهر رشت بالغ بر180 کیلومتر مربع  می‌باشد. از این رو سنجش توسعه یافتگی مناطق و محلات شهري رشت به منظور ایجاد علالت فضایی در این مناطق اجتناب ناپذیر است. از این رو، پژوهش حاضر در راستای پاسخ به سوالات زیر انجام شده است:

-       وضعیت محلات و مناطق شهر رشت به لحاظ شاخص های محیطی ـ اکولوژیک چگونه است؟

-       وضعیت محلات و مناطق شهر رشت به لحاظ شاخص های کالبدی ـ فضایی چگونه است؟

-       کدام محلات و مناطق در شهر رشت به لحاظ شاخص های محیطی ـ اکولوژیک از درجه توسعه یافتگی بالاتری برخوردارند؟

-       کدام محلات و مناطق در شهر رشت به لحاظ شاخص های کالبدی ـ فضایی از درجه توسعه یافتگی بالاتری برخوردارند؟

پیشینه و مبانی نظری تحقیق:

توسعه پایدار و عدالت فضایی

امروزه مفهوم توسعه پایدار به طور گسترده در زمینه­های مختلف علمی مورد توجه قرار گرفته است. (Vanags & Butane, 2013: 1224). لذا شرایط پایداری در شهر به شرایط خاصی مانند استفاده مناسب از منابع شهر، حفاطت از محیط­زیست طبیعی، حداقل استفاده ممکن از منابع غیر قابل تجدیدپذیر، تنوع و رشد اقتصادی، افزایش اعتماد به نفس جامعه و رفاه فردی اطلاق می­شود (Rasoolimanesh et al, 2012: 627). در زمینه پایداری شهری، عدالت فضایی و  برقراری این نوع از عدالت در جوامع شهری، کمتر مورد توجه پژوهشگران بوده است. یکی از جنبه های مهم ایجاد پایداری شهری ارایه فرصت های عادلانه برای تمامی اقشار حتی فقیرترین آن ها است.  (Varesi et al., 2008: 142).

عدالت اجتماعی در شهر یعنی تداوم حفظ منافع گروه‌های اجتماعی متفاوت بر اساس گسترش بهینه منابع شهری، درآمدها و هزینه‌ها (Gray,2007: 27) عدالت اجتماعی به عنوان یکی از مهمترین اهداف جوامع پایدار نیز به عنوان دسترسی منصفانه به آموزش، منابع و وسایل معیشت تعریف می‌شود (Soltani & Esmaeili ,2011: 230) که دسترسی در اینجا به مفهوم کاهش فاصله مکانی بین محل زندگی و محل تمرکز تسهیلات، خدمات و محل کار شهروندان است.  (Rahnama & Zabihi, 2011: 7).

نیل به عدالت و تعادل در نظام سکونتگاه های کشور مستلزم بررسی و شناخت منابع و امکانات این سکونتگاه ها است. تحلیل فضایی توسعه، نابرابری و میزان محرومیت نواحی مختلف، اولویت اقدامات را برای ارتقای سطح زندگی مشخص می کند (Seydai et al., 2017: 21). عدالت فضایی یعنی توزیع عادلانه نیازهای اساسی، امکانات، تسهیلات و خدمات در میان همه مناطق به طوری که هیچ منطقه ای نسبت به منطقه دیگر به لحاظ برخورداری از مزیت های فضای، برتری نداشته باشد. بر اساس این تعریف، معنی «عدالت» یعنی رعایت حقوق یکسان برای همه شهروندان در برخورداری از امکانات، تسهیلات و خدمات شهری و نیز منظور از عدالت اجتماعی همان عدالت توزیعی نسبت به شغل، درآمد، مسکن و فضاهای عمومی در شهر می باشد (Bozorgnezhad, 2015: 5).

راهبرد مهندسی جغرافیایی فضا

فضا و بعد فضایی عناصر کلیدی تحقیقات نوین جغرافیایی به شمار می روند (Aftekari et al., 2019: 126) از نقطه نظر جغرافیا، فضا جایی است که پدیده ها با هم کنش متقابل دارند و فعالیت های انسان در آن شکل می گیرند (Bozorgnezhad, 2015: 4). فضا عبارت است از نظم و آرایش فضایی درونی و برونی که دنیای اطراف ما را می سازد. فضا شامل کیفیت و کمیت فضای اطراف و روابط هندسی مثل فاصله است (O’Toole & Were, 2008: 617). فضا مجموعه ای از محیط طبیعی، انسان و فعالیت است. به بیان دیگر فضا، محدود به ابعاد فیزیکی نیست و آنچه را در خود داشته، اعم از فیزیکی و غیر فیزیکی، ایستا و پویا را شامل می شود و دارای بعد زمان است.

وجود نابرابری و ابعاد مختلف آن، از نشانه های مهم توسعه نیافتگی است، زیرا در حقیقت کشورهایی توسعه یافته شناخته می شوند که علاوه بر این که از شاخص های اقتصادی و اجتماعی بالا برخوردارند، توزیع درآمدها و امکانات نیز در آن جوامع نسبتاً عادلانه است. یکی از مهم ترین موارد نابرابری ها، نابرابری فضایی است. منظور از نابرابری فضایی توزیع نابرابر فرصت ها و امکانات اقتصادی، اجتماعی در فضاست. نابرابری فضایی می‌تواند شامل نابرابری های شهر و روستا، شهرهای کوچک و بزرگ، مناطق محروم و برخوردار و ... باشد (Nazmfar & Alibakshi, 2014: 100).

در صورت لحاظ راهبرد مهندسي جغرافيايي فضا با در نظر گرفتن تمامي ابعاد توسعه پايدار اعم از محيطي- اکولوژيک، اجتماعي- فرهنگي، اقتصادی، نهادی- مديريتي و کالبدی- فضايي، مي تواند ضمن تحقق توسعه و اهداف آن در مناطق  و درون آن، موجبات توزيع بهينه جمعيت و فعاليت در سطوح ملّي تا محلي و با رعايت اصول عدالت فضايي، دسترسي به جای برخورداری، برنامه ريزی محدوده ای به جای برنامه ريزی نقطه ای و پراکندگي و تمرکززدايي به جای تمرکزگرايي گردد و با تأکيد بر توسعه درون زا همراه با بهره گيری از توسعه برون زا بصورت مکمل در راستای توسعه پايدار و در ابعاد مختلف، آن را تضمين کند (Molaei & salehi babamiri, 2017: 2). در راهبرد مهندسي جغرافيايي فضا بهره برداری مطلوب و بهينه از محيط جغرافيايي برای تامين رفاه و آسايش نسل موجود به گونه ای که ضمن رعايت پايداری تمامي ابعاد آن، زمينه بهره مندی از آن برای نسل های آتي نيز تضمين گردد و نيز شناخت دقيق و کامل محيط جغرافيايي در تمامي ابعاد آن و برنامه ريزی توسعه براساس اين شناخت با بهره گيری از مدلها و روشهای ترکيبي(کمي و کيفي) با تاکيد بر مدلها و روشهای کمي و قانونمند مورد توجه و تاکيد مي باشد.

توزیع بهینه جغرافیایی و سازماندهی فضایی جمعیت و فعالیت ها و تحقق بهترین شکل توزیع فعالیت ها همزمان با روند توسعه به عنوان هدف محوری برنامه ریزی و سازماندهی فضا در راهبرد مهندسی جغرافیایی فضا به شمار می رود. برنامه ریزی و سازماندهی فضا در سطوح مختلف ملّی، منطقه ای (چند استانی)، ناحیه ای (استانی)، درون ناحیه ای (درون استانی) و محلی با توجه به اصول راهبرد مهندسی جغرافیایی فضا قابل انجام است. راهبرد مهندسی جغرافیایی فضا دارای اصول متنوعی است که در جدول شماره 1 این اصول تشریح شده است.

 

 

جدول 1- اصول راهبرد مهندسی جغرافیایی فضا

اصل	تشریح
عدالت فضایی	در نظر گرفتن اجزای فضاهای جغرافيايي و راهبرد مهندسي جغرافيايي اين فضاها و بهره گيری از توان ها و قابليت های فضاهای جغرافيايي  مي‌تواند به کاهش و از ميان بردن نابرابری های منطقه ای کمک نمايد.
دسترسی	فراهم کردن زمينه دسترسي تمامي سکونتگاه های انساني مناطق به امکانات و خدمات مورد نياز آنان مطابق با ضوابط و معيارهای موجود جهاني و ملي، ضمن کمک به تأمين نياز آنها، زمينه ارتقا کيفيت و بهبود در دسترسي را نيز فراهم مي آورد.
برنامه ریزی محدوده ای	در صورت اقدام برنامه ريزی، براساس دسترسي به جای برخورداری در مناطق مختلف، برنامه ريزی محدوده ای و منطقه ای جايگزين برنامه ريزی نقطه ای خواهد شد. با برنامه ريزی محدوده ای توسعه همه جانبه و با پوشش جغرافيايي مناطق و تقسيمات دروني آن و در نهايت توسعه ملي پايدار امکانپذير خواهد بود.
پراكندگي و توزيع جغرافيايي	در راهبرد مهندسي جغرافيايي فضا، با در نظر گرفتن توانها و قابليتها و استعدادهای فضاهای شهری در هر منطقه با هدف پايداری سازمان فضايي مناطق از طريق برنامه ريزی فضايي و با تحليل فضايي و تحقق عدالت فضايي، لازم است امکانات معياردار و ضوابط پذير با رويکرد توسعه همه جانبه و پايدار توزيع گردد.
تلفیق توسعه درون زا و برون زا	در راهبرد مهندسي جغرافيايي فضا، هدف بهره گيری از تمامي امکانات هر منطقه با برشهای درون منطقه ای و با رعايت اصول فوق جهت خود اتکائي و شکل گيری و تداوم سازمان فضايي مطلوب در هر منطقه است براين اساس با استفاده از قابليتها، توانها و استعدادهای درون هر منطقه و تعيين الزامات و زمينه های بهره برداری از امکانات خارج از منطقه (توسعه برونزا) مورد توجه و تاکيد ميباشد.

Molaei & salehi babamiri, 2017

پیشینه تحقیق

رجبی و همکاران (1402) به بررسی آینده پژوهی عدالت اجتماعی در ساختار فضایی کلانشهر تبریز پرداختند. نتایج نشان داد عواملی همچون دسترسی به فرصت‌های برابر آموزشی و تحصیلی، توزیع عادلانه امکانات و خدمات فرهنگی، دسترسی برابر به موقعیت‌های اقتصادی و حکمروایی خوب شهری، به‌عنوان عوامل کلیدی در تحقق عدالت اجتماعی نقش دارند. قنبری و همکاران (1401) عدالت فضایی در برخورداری از تسهیلات شهری را در بین مناطق شهر اصفهان مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد مناطق درونی و تاریخی شهر برخورداری کمتری نسبت به نواحی تازه توسعه یافته و شمالی شهر دارند. امانپور و همکاران(1399) به ارزیابی نابرابری مناطق شهری در برخورداری از شاخص‌های ترکیبی توسعه در کلان‌شهر اهواز پرداختند. نتایج نشان داد پراکنش توسعه، نامتعادل بوده و بین مناطق، از نظر توسعه یافتگی نابرابری و شکاف وجود دارد. حاجی زاده و یغفوری (1398) به واکاوی فضایی مناطق شهری شیراز از منظر عدالت اجتماعی با تأکید بر خدمات عمومی ‌پرداختند. یافته‌های این پژوهش نشان داد که توزیع خدمات عمومی‌در مناطق شهر شیراز با دیدگاه عدالت اجتماعی انطباق ندارد. دانش نظافت و همکاران (1395) به انجام پژوهشی با عنوان مقایسه تطبیقی توسعه یافتگی مناطق شهری رشت با استفاده از روش های ارزیابی چند شاخصه پرداختند. تایج مطالعات نشان می­دهد که امکانات و خدمات بیشتر در مرکز شهر تمرکز یافته اند. از این رو نابرابری در مناطق پنج گانه با اختلاف زیاد مشاهده می­گردد. به طوری که در آنالیز هر سه مدل مناطق یک و دو از وضعیت مطلوب تری برخوردارند ولی منطقه پنج جزء محرومترین مناطق می­باشد در حقیقت هر چه از مرکز شهر فاصله می­گیریم از شدت برخورداری از امکانات و خدمات کاسته می­شود.

کولمس (2020) موضوع عدالت اجتماعی را در شهر پورتنلد با رویکرد سلامت شهروندان مورد بررسی قرار داد. نتایج پژوهش ایشان نشان داد که افراد ساکن در محلات محروم و کم برخوردار از خدمات شهری، با خطر کاهش سلامت روانی و جسمانی، مواجه هستند (Kolmes, 2020). سیلورمن (2020) با یک رویکرد انتقادی در اروپا و آمریکا، موضوع عدالت و برابری را در شهرها بررسی کرد. نتایج نشان داد که سیاست‌های اتخاذ شده نتیجه معکوس داشته و در بسیاری از جوامع شهری، اختلاف طبقاتی و رشد فقر بوجود آمده است (Silverman. 2020). در یک پژوهش محتوایی، نویسندگان مقالات بیست مجله برتر برنامه‌ریزی شهری از سال 1980 تا 2019 را در زمینه عدالت اجتماعی، مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. نتایج نشان داد، علیرغم توجه پژوهشگران به این موضوع، اما شهرهای بسیاری در دنیا با این مسئله مواجه هستند (Kwon & Nguyen, 2023)

مواد و روش تحقیق:

روش انجام این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است. در گام اول برای بررسی وضعیت محلات از لحاظ ابعاد محیطی ـ اکولوژیک و کالبدی ـ فضایی، شاخص ها و زیرشاخص های مناسب بررسی شد. در مجموع هفت شاخص و 54 زیرشاخص انتخاب شد. ابزار مورد استفاده در تحقیق برای گردآوری اطلاعات، پرسشنامه محقق ساخته، براساس شاخص‌های پژوهش بود.

در این راستا برای تکمیل پرسشنامه ها اقدام به نمونه گیری از هر محله شد که متناسب با سهم نسبی جمعیت هر محله، تعداد پرسشنامه ها در هر محله متفاوت بود. در مجموع تعداد 330 پرسشنامه، تکمیل و توزیع شد. ابزار مورد استفاده برای سنجش و تحلیل داده‌ها شامل آزمون تی تک نمونه ای، مدل های آنتروپی شانون و تاپسیس بود.

قلمرو مکانی این پژوهش، شهر رشت است. شهر رشت مرکز شهرستان رشت و استان گیلان است که خود در بخش مرکزي شهرستان واقع شده است (شکل 2) و در 49 درجه و 36 دقیقه طول شرقی و 37 درجه و 16 دقیقه عرض شمالی و با مساحت حدود 136 کیلومتر مربع واقع شده است. این شهر از شمال به دهستان­های حومه و بخش خمام، از شرق به بخش­های سنگر و کوچصفهان و از غرب به شهرستان‌های شفت و صومعه سرا، و از جنوب به شهرستان رودبار و دهستان­ لاکان محدود می­شود. براساس آخرین تقسیمات سیاسی، این شهر دارای پنج منطقه، 15 ناحیه و 55 محله است.

 

 

 

شکل 1- موقعیت جغرافیایی قلمرو مکانی پژوهش- منبع : نگارندگان، 1402

 

 بحث و ارائه یافته­ها:

این پژوهش در راستای بررسی وضعیت محلات و مناطق شهر رشت به لحاظ ابعاد محیطی ـ اکولوژیک و کالبدی ـ فضایی انجام شد. در این چارچوب، یافته های پژوهش در دو بخش اصلی ساماندهی شده است. در بخش اول با استفاده از آزمون تی وضعیت محلات و مناطق در شهر مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت. در بخش دوم نیز با بهره گیری از مدل های آنتروپی شانون و تاپسیس محلات  و مناطق شهر رشت از حیث ابعاد مذکور رتبه بندی و سطح بندی شدند.

تحلیل شرایط محیطی ـ اکولوژیک

برای تحلیل شرایط محیطی ـ اکولوژیک، دو شاخص اصلی شامل شرایط طبیعی محله و بهداشت محیط همراه با 14 زیرشاخص انتخاب شد. نتایج بررسی و تکمیل پرسشنامه ها در بعد مذکور و در قالب آزمون تی تک نمونه ای در جدول شماره 2 ارائه شده است. در زمینه شاخص شرایط طبیعی محله، دو زیر شاخص تنوع گیاهان، درختان و گل‌ها و تنوع پوشش گیاهی با نمرات نسبتاً برابر در وضعیت متوسط قرار داشتند. سایر زیرشاخص ها در سطح پایین تر از حد متوسط بودند. در زمینه شاخص بهداشت محیط وضعیت زیرشاخص نبود حیوانات و جانوران موذی در حد پایین تر از متوسط بود. سایر زیرشاخص ها در این بخش در حد متوسط بودند. مطابق با نتایج بدشت آمده، شرایط طبیعی محلات شهر رشت با نمره میانگین 699/2 در وضعیت پایین تر از حد متوسط و بهداشت محیط نیز با نمره میانگین 993/2 در وضعیت کیفی متوسط قرار دارد. در مجموع نمره میانگین برای بعد محیطی ـ اکولوژیک برابر با 846/2 شد که در سطح معنی داری بسیار پایین می توان گفت، شرایط محیطی ـ اکولوژیک در شهر رشت پایین تر از حد متوسط است.

 

 

جدول 2- تحلیل شرایط محیطی ـ اکولوژیک محلات شهر رشت با استفاده از آزمون تی

شاخص	زیرشاخص	آماره آزمون : 3
		میانگین	سطح معنی داری	وضعیت کیفی
شرایط طبیعی محله	تنوع گیاهان، درختان و گل‌ها	012/3	798/0	متوسط
	تنوع پوشش گیاهی	009/3	848/0	متوسط
	فضاهای آبی	666/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	نماهای باز	626/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	آفتاب‌گیری فضا در سرما	398/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	محافظت در برابر تغییرات جوی	380/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	چشم اندازهای طبیعی	802/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
شرایط طبیعی محله		699/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
بهداشت محیط	عدم وجود آشغال و زباله در سطح محله	979/2	713/0	متوسط
	نبود حیوانات و جانوران موذی	760/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	سیستم جمع‌آوری زباله	055/3	314/0	متوسط
	تعبیه سطل زباله در سطح محله	064/3	237/0	متوسط
	تفکیک زباله تر و خشک در منازل	024/3	654/0	متوسط
	تعبیه مکان هایی برای جمع آوری بازیافت خانگی	027/3	614/0	متوسط
	رسیدگی و نظافت مناسب محله	043/3	435/0	متوسط
بهداشت محیط		993/2	894/0	متوسط
شرایط محیطی ـ اکولوژیک		846/2	000/0	پایین تر از حد متوسط

 

منبع: یافته های پژوهش، 1402

تحلیل شرایط کالبدی ـ فضایی

 

در ادامه پژوهش، شرایط کالبدی ـ فضایی محلات شهر رشت بررسی شده است. برای این بررسی پنج شاخص و 40 زیرشاخص انتخاب شد. یکی از شاخص های اصلی در این بخش، کیفیت خیابان ها و معابر بود که با 12 زیرشاخص بررسی شد. طبق نتایج بدست آمده، وضعیت تمام زیرشاخص ها پایین تر از حد متوسط بود. در این زمینه زیرشاخص های حجم و ظرفیت پارکینگ در محله و فضای مناسب برای پارک اتومبیل در محله نسبتاً شرایط بهتری داشتند. دومین شاخص اصلی منظر عینی محلات بود که مشابه با شاخص پیشین، وضعیت تمام زیر شاخص ها پایین تر از حد متوسط بود. در این زمینه زیرشاخص های روشنایی و نورپردازی در معابر فرعی و محلی و روشنایی و نورپردازی در معابر اصلی نسبتاً نمرات میانگین بالاتری داشتند. سومین شاخص سرزندگی کالبدی بود که با پنج زیرشاخص بررسی شد. وضعیت این تمام زیرشاخص های سرزندگی در حد متوسط بود. نهایتاً در بعدی کالبدی ـ فضایی دو شاخص انتظام کالبدی و ایمنی نیز بررسی شد که در سطح پایین تر از حد متوسط بودند. نتایج این بخش از مطالعات به تفصیل در جدول شماره 3 ارائه شده است.

 

 

 

جدول 3- تحلیل شرایط کالبدی ـ فضایی محلات شهر رشت با استفاده از آزمون تی

شاخص	زیرشاخص	آماره آزمون : 3
		میانگین	سطح معنی داری	وضعیت کیفی
کیفیت خیابان ها و معابر	ترافیک روان در سطح محله	626/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	تمهیدات آرام‌سازی ترافیک	626/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	عدم تداخل سواره و پیاده	623/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	روشنایی خیابان در شب	745/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	قابلیت پیاده روی	723/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	قابلیت دوچرخه سواری	696/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	کیفیت پیاده روها	714/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	کیفیت آسفالت و پوشش معابر	705/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	رفت و آمد آسان ساکنان درمحله	714/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	عدم وجود ترافیک گذری در معابر محله	717/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	حجم و ظرفیت پارکینگ در محله	784/2	001/0	پایین تر از حد متوسط
	فضای مناسب برای پارک اتومبیل در محله	781/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
کیفیت خیابان ها و معابر		704/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
منظر عینی محله	معماری شهری و ساختمان سازی اصولی	571/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	ظاهر شهرسازی خوب	565/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	فضاها و بافت های نوسازی شده	553/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	انطباق شهرسازی محله با الگوهای بومی رشت	325/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	تناسبات بصری	520/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	الحاقات به جداره ها و نمای خیابان ها	547/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	تنوع طرح نمای ساختمان ها	574/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	وضعیت خط آسمان در جداره های اصلی	578/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	روشنایی و نورپردازی در معابر فرعی و محلی	635/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	روشنایی و نورپردازی در معابر اصلی	672/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	حضور سبک های معماری متنوع	602/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	کاربرد مناسب رنگ در نما	593/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
منظر عینی		561/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
سرزندگی کالبدی محله	وجود فعالیت های شبانه روزی	960/2	515/0	متوسط
	وجود فعالیت های خرده فروشی	991/2	879/0	متوسط
	وجود بازارهای محلی	067/3	267/0	متوسط
	برگزاری مراسمات آئینی، مذهبی و بومی	976/2	663/0	متوسط
	برگزاری سایر رویدادها در محله (ورزشی، نمایشگاه غذا)	954/2	417/0	متوسط
سرزندگی کالبدی		990/2	855/0	متوسط
انتظام کالبدی محله	ورودی و خروجی های محله	541/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	نفوذ پذیری	523/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	نظم هندسی محله و بلوک ها	520/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	فضای باز کافی بین ساختمان ها	517/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	عرض مناسب معابر	526/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
انتظام کالبدی		525/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
سطح ایمنی در محله	عدم وجود تصادفات	559/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	وجود تابلوها و علائم رانندگی در محله	547/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	رانندگی ایمن و کم خطر	547/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	سهولت دسترسی نیروهای امدادی به داخل محله	544/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	پایداری و مقاومت ساختمان ها	544/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
	عدم وجود فضاها و ساختمان های رهاشده و متروکه	544/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
ایمنی		547/2	000/0	پایین تر از حد متوسط
شرایط کالبدی ـ فضایی		665/2	000/0	پایین تر از حد متوسط

منبع: یافته های پژوهش، 1402

 

 

رتبه بندی و سطح بندی محلات

یکی دیگر از اهداف اصلی این پژوهش، رتبه بندی و سطح بندی محلات شهر رشت از نظر شاخص‌های محیطی ـ اکولوژیک و کالبدی ـ فضایی بود. در این راستا ابتدا ماتریس تصمیم گیری براساس شاخص های اصلی پژوهش و نتایج پرسشنامه ها تشکیل شد. لازم به ذکر است که ماتریس تصمیم گیری، امتیاز هر محله را براساس هر شاخص نشان می دهد. نتایج این بررسی در جدول شماره 4 ارائه شده است.

 

 

جدول 4- ماتریس تصمیم گیری و امتیاز محلات شهر رشت براساس شاخص های اصلی پژوهش

کد محله	شرایط طبیعی	بهداشت محیط	کیفیت خیابان ها و معابر	منظر عینی	سرزندگی کالبدی	انتظام کالبدی	ایمنی
11	44/3	91/4	49/4	65/4	76/4	70/4	70/4
12	74/2	69/4	50/4	48/4	82/4	78/4	70/4
13	41/2	25/3	21/3	28/3	20/3	13/3	13/3
14	23/3	81/3	30/4	33/4	34/4	4	4
15	04/3	04/4	21/4	10/4	43/4	34/4	21/4
16	57/2	22/4	04/4	60/3	98/3	60/3	69/3
17	60/3	67/3	58/3	26/3	57/3	60/3	4
18	89/2	17/4	16/4	94/3	62/3	78/3	89/3
19	57/3	89/3	44/3	71/3	60/3	50/3	25/3
21	63/1	94/1	60/1	80/1	20/2	92/1	63/1
22	43/1	34/2	27/1	52/1	20/3	1	1
23	29/1	97/1	20/1	42/1	08/3	04/1	1
24	89/1	46/2	40/2	81/1	15/3	75/1	75/1
25	82/2	75/3	33/3	25/3	10/3	05/3	3
26	96/1	82/2	06/2	69/1	75/2	30/1	71/1
27	75/1	86/2	08/3	06/2	50/3	75/1	58/1
28	14/1	61/2	65/1	50/1	90/2	50/1	75/1
29	43/3	52/3	67/2	78/2	87/3	80/2	67/2
31	95/2	91/2	97/2	79/2	64/3	18/3	11/3
32	38/2	98/2	14/3	3	56/3	78/2	89/2
33	24/2	62/2	78/2	80/2	3	67/2	76/2
34	18/2	61/2	44/2	08/2	65/2	2	2
35	64/2	43/2	08/2	10/2	3	2	2
36	57/3	2	60/1	90/1	75/1	2	2
37	66/3	83/1	88/1	75/1	6/1	80/1	2
38	43/3	29/1	13/1	65/1	10/1	1	25/1
39	69/2	21/2	36/2	36/2	20/2	17/2	2
41	93/1	52/2	01/2	63/1	80/1	17/1	17/1
42	3	83/2	17/2	14/2	17/3	2	2
43	04/2	93/2	44/2	28/2	08/3	15/2	35/2
44	75/2	01/3	80/1	77/1	02/3	67/1	68/1
45	43/2	79/2	44/2	56/2	10/3	67/2	67/2
46	49/2	42/2	80/1	58/1	15/2	27/1	42/1
47	71/2	84/2	77/2	64/2	91/2	55/2	71/2
48	40/2	88/2	38/2	45/2	98/2	10/2	35/2
49	86/2	82/2	05/2	56/1	95/1	64/1	64/1
51	29/2	57/2	49/2	32/2	73/2	67/2	67/2
52	23/3	60/3	62/3	32/3	80/3	80/3	80/3
53	18/3	3	77/3	23/3	70/3	25/3	25/3
54	62/3	48/3	64/2	2	80/1	67/1	67/1
55	4	29/3	17/3	92/2	3	3	3
56	4	07/3	46/3	79/2	2	50/2	50/2
57	81/3	67/3	67/3	92/2	33/2	3	39/2
58	07/3	93/2	3	08/2	2	50/1	50/1
59	86/3	62/3	75/2	36/2	33/2	67/2	67/2
110	82/2	89/3	67/3	17/3	70/3	75/3	75/3
111	20/3	69/3	62/3	20/3	68/3	60/3	60/3
210	75/1	54/2	19/2	88/1	3	90/1	2
211	57/2	79/2	81/1	71/1	50/2	90/1	75/1
310	75/3	50/1	35/1	40/1	15/1	25/1	1
311	43/3	32/1	44/1	29/1	10/1	25/1	1
410	08/2	78/1	69/1	55/1	93/1	67/1	67/1
411	48/2	71/1	31/1	19/1	62/1	49/1	44/1
510	93/3	57/3	2	2	2	2	2
511	94/3	64/3	63/1	1	1	1	1

منبع: یافته های پژوهش، 1402

 

 

در ادامه پس از تشکیل ماتریس تصمصیم گیری، برای استفاده از مدل های تصمیم گیری چند معیاره باید وزن نسبی شاخص ها تعیین شود. برای این موضوع از روش آنتروپی شانون در نرم افزار EXCEL استفاده شد. لازم به ذکر است که فرایند انجام مدل آنتروپی شانون و مدل تاپسیس برای ابعاد محیطی ـ اکولوژیک و کالبدی ـ فضایی به طور جداگانه انجام شد. مدل آنتروپی شانون به دلیل استفاده از داده های واقعی دقیق ترین روش برای تعیین وزن نسبی شاخص ها است. در روش های دیگر همچون مقایسه زوجی در صورت تغییر ترکیب و تعداد کارشناسان نتایج قابل تغییر خواهد بود. نتایج مدل آنتروپی شانون در بعد محیطی ـ اکولوژیک نشان داد که شاخص بهداشت محیط با وزن نسبی 512/0 نسبت به شاخص شرایط طبیعی از اهمیت بالاتری برخوردار است. این نتایج بدان معنا است که تفاوت و عدم تعادل بین محلات شهر رشت از لحاظ شاخص بهداشت محیط بیشتر است. در بعد کالبدی ـ فضایی نتایج نشان داد که شاخص های انتظام کالبدی و ایمنی با وزن نسبی تقریبا یکسان و برابر با 240/0 از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. شاخص های منظر عینی، کیفیت خیابان ها و معابر و سرزندگی کالبدی نیز به ترتیب با وزن های نسبی 183/0، 179/0 و 159/0 در رتبه های سوم تا پنجم قرار گرفتند.

براساس مدل تاپسیس امتیاز هر محله از صفر تا یک خواهد بود. در این راستا، برای تشریح وضعیت محلات، پنج سطح شامل سطح خیلی ضعیف ( صفر تا 2/0)، ضعیف (2/0 تا 4/0)، متوسط (4/0 تا 6/0)، خوب (6/0 تا 8/0) و بسیار خوب (8/0 تا یک) در نظر گرفته شد. در ادامه به تشریح نتایج در هر یک از ابعاد پرداخته شده است. نتایج مدل تاپسیس برای رتبه بندی محلات شهر رشت از نظر بعد محیطی ـ اکولوژیک نشان داد که مناطق درونی و حاشیه ای شهر وضعیف متوسط رو به پایین دارند. منطقه شمالی شهر یعنی منطقه یک و شهرک گلسار از وضعیت خوبی برخوردار هستند. همچنین محلات جنوبی شهر یعنی محلات واقع در منطقه پنج از پوشش گیاهی غنی برخوردار بوده و شرایط مناسبی دارند. نتیجه این سطح بندی در شکل شماره 3 نشان داده شده است. نتایج مدل تاپسیس برای رتبه بندی محلات از نظر بعد کالبدی فضایی نشان داد محلات حاشیه ای شهر واقع در نواحی غربی و شرقی در سطح خیلی ضعیف قرار دارند. محلات میانی و محلات واقع در بافت های تاریخی شهر نیز عمدتاً در سطح ضعیف قرار دارند. محلات واقع در منطقه پنج که از مناطق در حال توسعه ی شهر است، در سطح متوسط رو به بالا قرار دارند. محلات واقع در منطقه یک و شهک گلسار که از نواحی تازه تأسیس شهر هستند، در وضعیت خوب و خیلی خوب قرار داشتند. شکل شماره 4، نقشه سطح بندی محلات را از نظر کالبدی ـ فضایی نشان می دهد.

 

 

شکل 3- نقشه سطح بندی محلات شهر رشت از نظر شرایط محیطی ـ اکولوژیک - منبع: یافته های پژوهش، 1402

 

 

شکل 4- نقشه سطح بندی محلات شهر رشت از نظر کالبدی ـ فضایی - منبع: یافته های پژوهش، 1402

 

 

در این مرحله از پژوهش، نمرات نهایی برای هر یک از مناطق نیز براساس میانگین امتیاز محلات برآورد شده است. نتایج در بعد محیطی ـ اکولوژیک نشان داد که منطقه یک با امیتاز 708/0 نسبت به سایر مناطق از توسعه یافتگی بالایی برخوردار است. منطقه پنج با امتیاز 646/0 در رتبه دوم قرار داشت. در بعد محیطی ـ اکولوژیک مناطق سه، چهار و دو نیز به ترتیب در رتبه های پایین قرار گرفتند. نتایج در بعد کالبدی ـ فضایی نیز تقریبا مشابه بود. در واقع مناطق یک و پنج از بالاترین امتیاز برخوردار بودند. نتایج این بخش از پژوهش به تفصیل در جدول شماره 5 ارائه شده است.

 

جدول 5- امتیاز نهایی و رتبه بندی مناطق شهر رشت از لحاظ ابعاد محیطی ـ اکولوژیک و کالبدی ـ فضایی

منطقه	امتیاز نهایی تاپسیس
	بعد محیطی ـ اکولوژیک		بعد کالبدی ـ فضایی
	امتیاز	رتبه	امتیاز	رتبه
منطقه یک	708/0	1	776/0	1
منطقه دو	356/0	5	290/0	3
منطقه سه	419/0	3	289/0	4
منطقه چهار	405/0	4	269/0	5
منطقه پنج	646/0	2	408/0	2

منبع: یافته های پژوهش، 1402

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها:

رشد بی رویه و گسترش جمعیت شهری در کشورهای توسعه یافته همچون ایران، در کنار مدیریت ناپایدار و غیر تخصصی شهرها، مسائل و چالش های بسیاری همچون ترافیک، کمبود خدمات، آلودگی های محیطی، حاشیه نشینی، کاهش کیفیت محیط های مسکونی و مسائلی از این دست را به وجود آورده است. یکی دیگر از مسائل و موضوعاتی که در پی رشد افسار گسیخته شهرها حائز اهمیت است، عدم شکل گیری فضاهای نابرابر و بی عدالتی در شهرها است. موضوعی که در این پژوهش با مطالعه موردی شهر رشت مورد بررسی قرار گرفت. در این راستا با یک رویکرد نوآورانه، راهبرد مهندسی جغرافیایی فضا در راستای مسئله مذکور اتخاذ گردید. به ‌طورکلی مهندسی جغرافیایی فضا سبب شکل گیری فضای جغرافیایی برابر و متوازن شده و باعث انسجام شهری می شود. هر مکان جغرافیایی از درون خود محصولات و پدیده‌هایی را اشاعه و پخش می‌کند که مورد نیاز مکان‌های مجاور است یا درنتیجة وجود ثروت و قدرت در کانون ظهور پدیده در مکان‌ها و فضاهای مجاور اشاعه می‌یابد. درون‌مایة یک فضا به همراه پراکندگی نابرابر منابع طبیعی و انسانی، سبب تحرک و جریان در جامعه می‌شود؛ برای نمونه وجود پارک و بوستان در یک مکان و نبود آنها در مکان دیگر و نیاز به این کاربری یا تمرکز مراکز خرید در بخش مرکزی شهرها و در یک محله موجب حرکت و جریان در فضای شهری می‌شود؛ برای نمونه در فضای جغرافیایی یک شهر بین مناطق شهری جریان رفت و آمد برای برآورده کردن نیازها وجود دارد. واضح است اگر در بعضي مناطق شهري ارايه خدمات متنوع شهري به نحوي بهتر نسبت به ساير مناطق صورت گيرد، سيل جمعيت به سوي چنين مناطقي روانه خواهد شد و بدنبال آن شاهد مسائلي جنبي همچون ايجاد بار ترافيكي، آلودگي زيست محيطي و سلب آرامش ساكنين درآن مناطق خواهيم بود. لذا بخشی از مطالعات در علوم جغرافیایی معطوف به الگویابی و کنترل این جریان‌هاست.

در این پژوهش مسئله شکل گیری فضاهای نابرابر و بی عدالتی در بین محلات و مناطق شهر رشت از لحاظ دو بعد محیطی ـ اکولوژیک و کالبدی ـ فضایی با بهره گیری از مطالعات میدانی، پرسشنامه و مدل های تخصصی در جغرافیا و برنامه ریزی شهری مورد بررسی قرار گرفت. یافته های پژوهش نشان داد که در هر دو بعد مورد مطالعه، وضعیت شهر مورد مطالعه در حد پایین تر از حد متوسط است. برای تحلیل بهتر موضوع به سطح بندی و بررسی جداگانه محلات پرداخته شد. نتایج بررسی محلات نشان داد که محلات حاشیه ای در مناطق شرقی و غربی از کمترین توسعه یافتگی برخوردار هستند. محلات درونی و بافت های تاریخی نیز وضعیت نسبتا نامناسبی داشتند. نتایج سطح بندی و رتبه بندی محلات شهر رشت نشان داد که در هر دو بعد با بی عدالتی و عدم تعادل و توازن مواجه بوده است. این مسئله در بعد کالبدی- فضایی بیشتر مشاهده شد. در واقع منطقه یک از شهر رشت با امتیاز 776/0 از وضعیت مناسبی برخوردار بود. اما در رتبه دوم منطقه پنج با نمره 408/0 قرار داشت که اختلاف بسیاری با منطقه یک دارد. سه منطقه دیگر نیز با اختلاف فاحشی در پایین ترین سطح قرار گرفتند. در این راستا پیشنهاد می شود که مدیریت شهری با اتخاذ راهبرد مهندسی جغرافیایی فضا و تمرکز بر روی تمام ابعاد توسعه، در راستای کاهش بی عدالتی گام بردارد.

ملاحظات اخلاقی:

پیروی از اصول اخلاق پژوهش: در مطالعه حاضر فرم­های رضایت نامه آگاهانه توسط تمامی آزمودنی­ها تکمیل شد.

حامی مالی: هزینه­های مطالعه حاضر توسط نویسندگان مقاله تامین شد. 

تعارض منافع: بنابر اظهار نویسندگان مقاله حاضر فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است.

 

References:

 

Aftekari, A., Darvishi, H., Rahmani, B., & Sarrafi, M. (2019). Analysis of Factors Affecting the designing spatial development scenarios based on rural areas. Journal of Spatial Planning, 23(3), 125-146. 

Amanpour, S., Mohaghegh, Z., Razavi, S. M., & Ramezanpor Asadieh, K. (2021). Assessment and Evaluation of Regional Inequality in Terms of Possessing Having Combined Development Indicators (Case Study: Ahvaz Metropolis). Journal of Sustainable Urban & Regional Development Studies (JSURDS), 1(2), 48-66.

Azadeh, S. R., & Ebizadeh, S. (2022). Executive Priorities in Promoting the Quality of New Urban Housing Case Study: Rasht City. Geography and Development, 20(67), 250-275.

Azadeh, S. R., Mohammadi, J., & Neshat Dost, H. T. (2019). Correlation of Housing Quality Indices and Perceived Stress in Isfahan Metropolis’ Families. Geographical Researches Quarterly Journal, 34(3), 357-368.

Bozorgnezhad, K. (2015). Analyzing the spatial disparities between the areas of Tehran region and providing solutions for balanced spatial development. The first national conference on urban planning, urban management and sustainable development, University of Tehran, Tehran.

Cohen, B. (2003). Urban Growth in Developing Countries: A Review of Current Trends and a Caution Regarding Existing Forecasts. World Development, 32(1): 23–51.

Cohen, B. (2006). Urbanization in developing countries: Current trends, future projections, and key challenges for sustainability. Technology in Society, 28: 63-80.

Dadashpoor, H., & Rostami, F. (2011). Investigation and analysis of urban public services distribution from the perspective of spatial equity: The case of Yasuj City. Journal of Geography and Regional Development, 9(1), 171-198.

Danesh, A., molaei, N., & motamedimehr, A. (2016). A Comparative Study of the Development of Urban Areas in Rasht by Using Multi Criteria Evaluation Methods. Journal of Studies of Human Settlements Planning, 11(34), 1-16.

Gray, R. (2002). The social accounting project and Accounting Organizations and Society Privileging engagement, imaginings, new accountings and pragmatism over critique?. Accounting, organizations and society, 27(7), 687-708.

Ghanbari, A., Issazadeh, V., & alibeigi Beni, Z. (2022). Analysis of Spatial Justice in Dealing with Urban Facilities Using Quantitative, Spatial and Moran Correlation Models (Study Area, Isfahan), Research and Urban Planning, 13(50), 240-254.

Hajizadeh, F., & Yaghfoori, H. (2019). Spatial analysis of Shiraz urban areas in terms of social justice with an emphasis on public services. Journal of Applied researches in Geographical Sciences, 19(52), 171-192.

Kamran, H., Parizadi, T., & Hoseini Amini, H. (2010). Grading of urban services in Tehran metropolitan areas. Journal of Urban Ecology Researches, 1(1), 147-164.

Kolmes, S. A. (2022). Intended and Unintended Consequences of Two Paradigms of Urban Planning, and Their Social Justice and Human Health Impacts, in Portland, Oregon. Environments, 9(10), 130.

Kwon, J., & Nguyen, M. T. (2023). Four Decades of Research on Racial Equity and Justice in Urban Planning. Journal of Planning Education and Research, 0739456X231156827.

Lees, N. (2010). Inequality as an Obstacle to World Political Community and Global Social Justice, Oxford University, Paper to be Presented at the SGIR 7th Annual Conference on International Relations, Sweden.

Mirzadeh, h., & Parizadi, T. (2018). Analysis of factors affecting regional development in Iran. Journal of Applied researches in Geographical Sciences, 18(50), 179-198.

Molaei, N., & salehi babamiri, C. (2017). Proposed Model for Space Geographic Engineering Strategy in Iran's Regional Planning. Geographical Engineering of Territory, 1(1), 1-12.

Marcotullio, P. J. (2001). Asian urban sustainability in the era of globalization. Habitat International, 25(4), 577-598.

Nazmfar, H., & Alibakshi, A. (2014). Assess the the spatial development of regional inequality (Case study: the Khuzestan province). Spatial Planning, 4(3), 99-114.

O'toole, P., & Were, P. (2008). Observing places: using space and material culture in qualitative research. Qualitative research, 8(5), 616-634.

Rahnama, M., & Zabihi, J. (2011). Analysis of the distribution of urban public facilities in line with spatial justice with the integrated access model in Mashhad. Geography and Development, 9(23), 5-26.

Rasoolimanesh, S. M., Badarulzaman, N., & Jaafar, M. 2012. City development strategies (CDS) and sustainable urbanization in developing world. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 36, 623-631.

Rajabi, S., valizadeh, R., Sattarzadeh, D., panahi, A., & Mahboub, G. (2023). Future study of social justice in the spatial structure of metropolises, a case study of Tabriz metropolis. , Research and Urban Planning, 14(53), 47-64.

Silverman, R. M. (2020). Promoting social justice and equity in shrinking cities. Journal of Urban Affairs, 42(3), 293-293.

Seydai, S. E., Olfati Aliabadi, H., Gholami, A., & Karami, M. (2017). Analysis of Spatial inequality of Rural Development in the Sahne Township, Kermanshah Province. Spatial Planning, 7(2), 21-38.

Smith, D. 2003. Geography and Social Justice. Blakwell, Oxford, UK & Combrige, USA.

Soltani, A., & Ivaki, Y. E. (2011). Inequity in the provision of public bus service for socially disadvantaged groups. Journal of Sustainable Development, 4(5), 229-236.

Varesi, H. R., zangiabadei, A., & Yaghfoori, H. (2008). A Comparative study of Public Utilities Distribution from a Social Justice Perspective (A Case study: Zahedan).  Geography and Development, 6(11), 139-156.

Vanags, J., & Butane, I. 2013. Major aspects of development of sustainable investment environment in real estate industry. Procedia Engineering, 57, 1223-1229.