• صفحه اصلی
  • ارزیابی عوامل کالبدی- عملکردی بر کیفیت زندگی جمعی در فضای عمومی (نمونه موردی: میدان شهدا مشهد)
کد مقاله : JUPM-2111-4056 (R1) بازدید : 70 PDF XML

نوع مقاله: پژوهشی

ارزیابی عوامل کالبدی- عملکردی بر کیفیت زندگی جمعی در فضای عمومی (نمونه موردی: میدان شهدا مشهد)

الهام کاویانی 1 ( گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران )
خسرو افضلیان 2 ( گروه معماری ، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران )
محمدخسرو صحاف 3 ( گروه معماری ، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران )
سیدمسلم سیدالحسینی 4 ( گروه شهرسازی ، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران )

تاریخ ارسال : 1400/08/18 تاریخ تایید : 1401/02/22

کلید واژه: "عوامل کالبدی", "عوامل مفهومی", "کیفیت زندگی جمعی", "فضای عمومی",

چکیده مقاله :

اغلب فضاهای جمعی امروز تحت تأثیر رویکرد مدرنیستی 70 سال گذشته، دستخوش تغییرات هویتی- تاریخی و اجتماعی شده‌اند و فضاهای غیرقابل پیش‌بینی را خلق کرده‌اند. میدان شهداء مشهد نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین فضاهای جمعی و عمومی تاریخ این شهر، در سالهای اخیر شاهد تغییراتی بنیادین در شکل و عملکرد بوده‌است. هدف این پژوهش بررسی تأثیر ماحصل این تغییرات کالبدی بر شکل زندگی مردم و احساسشان نسبت به دگرگونی‌های این میدان است.
برای پاسخ به این سوال که آیا تغییرات میدان، خواسته و نیاز مردم از فضای عمومی را برآورده نموده یا خیر، این پژوهش از روشی کیفی و کمی بهره گرفته‌است. در روش کیفی، با استفاده از پرسشنامه باز، از طریق گام‌های تحلیل تماتیک، 18 مولفه‌ بر مبنای پیشینه تحقیق شناسایی شد و در پنج شاخص عملکرد محیط، فعالیت‌ها، کیفیت محیط، معنای محیط و ویژگی‌های فیزیکی قرارگرفت. در روش کمی، بر اساس فراوانی داده‌ها، کدگذاری انجام شده و سپس جهت رتبه‌بندی از شاخص RII استفاده‌گردید.
رتبه‌بندی مؤلفه‌ها نشان می‌دهد 3 عامل "حفظ ساختمان قدیمی شهرداری"، "نصب یادمان‌های شهدا" و "تاثیر نوسازی میدان بر بهسازی بافت قدیمی" برای حفظ و یا ارتقا کیفیت فضا نقش موثری داشته‌اند میزان فعالیتهای افراد در میدان شهدا نشان می‌دهد که این فضا سطح مناسبی در امکان ایستادن و راه‌رفتن در اختیار کاربران قرار می‌دهد و همچنین امنیت آن در مواجهه با جرم و خشونت سهم قابل قبولی را داراست. اما به لحاظ ویژگیهای کالبدی زیبایی شناسی، در مخاطب حس رضایتی ایجاد نمی‌کند و فاقد امکانات مناسب جهت مراودات اجتماعی می‌باشد. بنابراین عوامل نمادین و یادمانی مهمترین عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی روزمره فضای میدان شهداست اما به لحاظ تأمین ویژگی‌های تنوع فضایی و سازماندهی فعالیت‌ها، در جایگاه مناسبی قرار ندارد.

چکیده انگلیسی :

Most of the collective spaces today, under the influence of the modernist approach of the last 70 years, have undergone identity-historical and social changes and have created unpredictable spaces. Mashhad Martyrs' Square, as one of the most important public and public spaces in the history of this city, has witnessed fundamental changes in shape and function in recent years.
This study has been carried out with the aim of investigating the effect of these physical changes on the life style of people and their feelings towards the changes in this square.
To answer the question of whether the changes in the square have met the demands and needs of the public space or not, this research has used a qualitative and quantitative method. In the qualitative method, using an open-ended questionnaire, through thematic analysis steps, 18 components were identified based on the research background and were divided into five factors of environmental performance, activities, environmental quality, environmental meaning and physical characteristics. In the quantitative method, based on the frequency of data, coding was performed and then the RII index was used for ranking.
The ranking results show that symbolic and memorial factors are the most important factors affecting the quality of daily life of the Martyrs' Square space, but in terms of providing the characteristics of spatial diversity and organization of activities, is not in a good position. In fact, the most important factor in identifying this space is its proximity to the holy shrine of Razavi, and physical changes have reduced the efficiency of the space. The size and scope of this square only responds to occasional, formal events and political gatherings, while it lacks the necessary characteristics for people to spend their daily life of individuals as a collective space.

منابع و مأخذ:
_||_
متن کامل:
Investigating the Role of Social capital in Political and Social …

 

img0 

 

Journal of Research and Urban Planning

Summer 2024. Vol 15, Issue 57

ISSN (Print): 2228-5229 ISSN (Online): 2476-3845

https://jupm.marvdasht.iau.ir/

 

img0 

 

Research Paper

Evaluating of environmental factors on the quality of collective life in public space (Case study: Shohada Square, Mashhad)

 

Elham Kaviani: Ph.D. Student in Architecture, Department of Architecture, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran.

Khosrow Afzalian 1: Associate Prof, Department of Architecture, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran.

MohammadKhosro Sahaf : Associate Prof, Department of Architecture, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran.

Seyedmoslem Seyedolhoseini: Associate Prof., Department of Architecture, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran.

Abstract

ARTICL EINFO

Most of the collective spaces today, under the influence of the modernist approach of the last 70 years, have undergone identity-historical and social changes and have created unpredictable spaces. Mashhad Martyrs' Square, as one of the most important public and public spaces in the history of this city, has witnessed fundamental changes in shape and function in recent years. This study has been carried out with the aim of investigating the effect of these physical changes on the life style of people and their feelings towards the changes in this square. To answer the question of whether the changes in the square have met the demands and needs of the public space or not, this research has used a qualitative and quantitative method. In the qualitative method, using an open-ended questionnaire, through thematic analysis steps, 18 components were identified based on the research background and were divided into five factors of environmental performance, activities, environmental quality, environmental meaning and physical characteristics. In the quantitative method, based on the frequency of data, coding was performed and then the RII index was used for ranking. The ranking results show that symbolic and memorial factors are the most important factors affecting the quality of daily life of the Martyrs' Square space, but in terms of providing the characteristics of spatial diversity and organization of activities, is not in a good position. In fact, the most important factor in identifying this space is its proximity to the holy shrine of Razavi, and physical changes have reduced the efficiency of the space. The size and scope of this square only responds to occasional, formal events and political gatherings, while it lacks the necessary characteristics for people to spend their daily life of individuals as a collective space.

 

Received:2021/11/09

Accepted:2022/05/12

PP: 39-52

 

 

 

Use your device to scan and read the article online

 

https://www.i2pdf.com/upload/pdf-to-qr-code_fa_2_197_527348759675d5b4fd6eff5.36427193/qrcode_675d5b66c714d.png 

 

 

Keywords: environmental factors, quality of collective life, public space.

Citation: Kaviani, E., Afzalian, KH., Sahaf, M.KH. Seyedolhoseini , S.M.(2024). Evaluating of environmental factors on the quality of collective life in public space (Case study: Shohada Square, Mashhad), Journal of Research and Urban Planning, 15(57), 39-52.

DOI: 10.30495/jupm.2022.29357.4056        

 

 

[1]  . Corresponding author: Khosrow Afzalian, Tel: +989151109639 Email: khosrow.afzalian@gmail.com

 

 

Extended Abstract

 

 

Introduction

 

Nowadays, most collective spaces have been influenced by the modernist approach of the last 70 years and have undergone identity-historical and social changes, and created unpredictable spaces. These spaces have become soulless spaces due to the disappearance of the connection of people in the public space, and turning these spaces into traffic points, or their essential change to spaces only for holding ceremonies, and ordinary annual events or holding special political ceremonies. In recent years, the Shohada square of Mashhad, as one of the most important public spaces in this city, has witnessed fundamental changes in shape and performance. This study has been carried out with the aim of investigating the effect of these physical changes on the life style of people and their feelings towards the changes in this square.

 

Methodology

This study has used a qualitative method and so two parts independent of the quantitative method to answer the question of whether the changes in the field have met the demands and needs of the public space or not. In the first part, which is based on a quantitative method, first, questions based on 12 quality criteria of space viability, were considered, and the answers were evaluated based on the Likert scale and ranked using the Shannon technique to determine for which activities the Shohada square has been prepared.

Then, 18 components were identified through thematic analysis steps based on the research background in the qualitative method using an open-ended question and placed in five indicators of environmental performance, activities, environmental quality, meaning of the environment and physical characteristics. The mean t-test of a single sample, which is a statistical test based on the assumption of normality of the data, was used to compare the levels of the questionnaire with the average value described in the text. In the second part of the quantitative method, the coding was done based on the frequency of data, and then the RII index was used for ranking.

 

Results and discussion

According to the ranking of components, the three factors of "preservation of the old municipal building", "installation of martyrs' memorial" and "the impact of square renovation on the improvement of the old texture" have played an effective role in maintaining or improving the quality of space. The level of activities of people in Shohada Square shows that this space provides users with an appropriate level of ability to stand and walk, as well as its security has an acceptable share in the face of crime and violence. But it does not create a sense of satisfaction in the audience in terms of physical characteristics of aesthetics, and lacks appropriate facilities for social interaction. Therefore, symbolic and memorial factors are the most important factors affecting the quality of daily life of the Martyrs' Square space, but it is not in the right place in terms of providing the characteristics of spatial diversity and organizing activities.

 

Conclusion

The most important factor in the identity of Shohada Square is its proximity to the holy shrine of Razavi. Physical changes have reduced the efficiency of space. The size and scope of this square only responds to occasional, formal events and political gatherings, while it lacks the necessary features to carry out the daily life of individuals as a collective space. According to the results of this study, although the lack of spaces with physical qualities is felt in Mashhad, focusing only on physical features, create an incomplete image of understanding the environment and its relationship, while physical qualities compared to semantic variables, have more operational capabilities in operationalizing urban planning, because the perception of environmental factors has a significant impact on activities and emotions.

.

 


مقاله پژوهشی

ارزیابی عوامل محیطی بر کیفیت زندگی جمعی در فضای عمومی

(مورد مطالعه: میدان شهدا مشهد)

 

الهام کاویانی: دانشجوی دکتری، گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامي، مشهد، ايران.

خسرو افضلیان1: استادیار، گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامي، مشهد، ايران.

محمدخسرو صحاف: استادیار، گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامي، مشهد، ايران.

سید مسلم سید الحسینی: دانشیار، گروه شهرسازی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامي، مشهد، ايران.

اطلاعات مقاله

چکیده

تاریخ دریافت:18/08/1400

تاریخ پذیرش:22/02/1401 

شماره صفحات:52-39 

 

از دستگاه خود برای اسکن و خواندن

مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید

https://www.i2pdf.com/upload/pdf-to-qr-code_fa_2_197_527348759675d5b4fd6eff5.36427193/qrcode_675d5b66c714d.png 

واژه‌های کلیدی:

عوامل محیطی، کیفیت زندگی جمعی، فضای عمومی.

 

اغلب فضاهای جمعی امروز تحت تأثیر رویکرد مدرنیستی 70 سال گذشته، دستخوش تغییرات هویتی- تاریخی و اجتماعی شده‌اند و فضاهای غیرقابل پیش‌بینی را خلق کرده‌اند. میدان شهداء مشهد نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین فضاهای جمعی و عمومی تاریخ این شهر، در سالهای اخیر شاهد تغییراتی بنیادین در شکل و عملکرد بوده‌ است. هدف این پژوهش بررسی تأثیر ماحصل این تغییرات کالبدی بر شکل زندگی مردم و احساسشان نسبت به دگرگونی‌های این میدان است. برای پاسخ به این سوال که آیا تغییرات میدان، خواسته و نیاز مردم از فضای عمومی را برآورده نموده یا خیر، این پژوهش از روشی کیفی و کمی بهره گرفته است. در روش کیفی، با استفاده از پرسشنامه باز، از طریق گام‌های تحلیل تماتیک، 18 مولفه بر مبنای پیشینه تحقیق شناسایی شد و در پنج شاخص عملکرد محیط، فعالیت‌ها، کیفیت محیط، معنای محیط و ویژگی‌های فیزیکی قرارگرفت. در روش کمی، بر اساس فراوانی داده‌ها، کدگذاری انجام شده و سپس جهت رتبه‌بندی از شاخص RII استفاده گردید. نتایج رتبه بندی نشان می‌دهد که عوامل نمادین و یادمانی مهمترین عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی روزمره فضای میدان شهداست اما به لحاظ تأمین ویژگی‌های تنوع فضایی و سازماندهی فعالیت‌ها، در جایگاه مناسبی قرار ندارد. در واقع مهمترین عامل هویت بخش این فضا، همجواری با حرم مطهر رضویست و تغییرات کالبدی، کارایی فضا را کاهش داده‌است. وسعت و گستره این میدان تنها پاسخگوی رویدادهای مناسبتی، رسمی و تجمعات سیاسی است درحالیکه فاقد ویژگی‌های لازم برای گذراندن روزمرگی افراد به عنوان یک فضای جمعی است.

استناد:  کاویانی، الهام؛ افضلیان، خسرو؛ صحاف، محمد خسرو و سید الحسینی، سید مسلم. (1403)، ارزیابی عوامل محیطی بر کیفیت زندگی جمعی در فضای عمومی (مورد مطالعه: شهر مشهد)، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 15(57)، 39-52.

DOI:  10.30495/jupm.2022.29357.4056

 

 

 

[1]  . نویسنده مسئول: خسرو افضلیان، تلفن: 09151109639، پست الکترونیکی: khosrow.afzalian@gmail.com

 

 

 

 

مقدمه

فضای شهری عبارتست از شبکه پیچیده‌ای از اشیا، انسان‌ها و غیرانسان‌ها؛ طبیعت و محیط مصنوع؛ عملکردهای مختلط، استحاله نامتناهی و ترکیب همه این اجزا. منظر شهری، آفریده دست بشر است که شرایطی را برای مطالعه ادراک و احساسات خلق می‌کند (Newalkar, 2017: 2). کیفیت زندگی در یک شهر و تصویر و شکل آن اغلب با با فضاهای عمومی آن شهر ارتباط دارد، زیرا این فضاها نه تنها باعث آرامش ناشی از استرس می شوند بلکه دارای نقش قابل توجهی در کاهش خستگی روانی و رفتارهای پرخاشگرانه در افراد می‌باشند(Madanipour, 1999: 32). اگرچه با وجود توسعه شهرنشینی، خصوصا پیدایش اتومبیل و پیشرفت تکنولوژی و اینترنت، ارتباط مردم نسبت به گذشته تغییرات زیادی داشته اما نیاز مردم کماکان ارتباط چشم در چشم و گفتگویی بی‌واسطه و واقعی است. فضاهای عمومی همچنان زیربنای اصلی جریان زندگی عمومی به معنای محل صحنه نمایش غنای ارتباط جمعی و حضور مردم می‌باشند. از بین رفتن پیوند افراد در فضای عمومی و بدل شدن صرف این فضاها به نقاط ترافیکی یا تغییر ماهوی آنها به فضاهایی تنها جهت برگزاری مراسم و رویدادهای مرسوم سالانه و یا برگزاری مراسم خاص سیاسی، این فضاها را به فضاهایی خشک و بی‌روح تبدیل کرده‌است. از میان شهرهای ایران، شهر مشهد به عنوان دومین شهر بزرگ و به عنوان تنها پایتخت فرهنگی- مذهبی کشور، با فقدان فضاهایی برای کار و تفریح و تخلیه انرژی در شهر مواجه شده است و نبود فضاهای عمومی شهری که بیانگر هویت شهر هستند نشان می‌دهد شهر مشهد نیازمند برنامه‌ریزی و پیش‌بینی امکاناتی مناسب جهت کاهش معضلات اجتماعی است و اصلاحات ساختار شهر با توجه به ظرفیت‌های اجتماعی- فرهنگی شهر و بر اساس نیازمندی‌های روحی روانی شهروندان و یا به عبارتی ارتقاء حس زندگی در فضاهای شهری این شهر از اهمیت فوق العاده بالایی برخوردار است.

میدان شهداء مشهد، با پیشینه‌ای غنی از زندگی و فعالیت‌های جمعی و فردی متنوع، در سال‌های اخیر، گستره‌ای خالی از زندگی روزمره را تولید کرده است. فارغ از نقش سیاسی آن- به عنوان مرکز تجمعات و مناسبات موردی- با وجود تغییرات کالبدی و ساختاری بنیادین، تنها گره ترافیکی سواره و پیاده‌ای را در محل تقاطع مرکزی شهر ایجاد کرده است. به نظر می‌رسد تلاش‌های مستمر در راستای بازسازی و زنده‌سازی این فضا، کافی نبوده و آن پاسخ شایسته به این نقطه حساس سیاسی- اجتماعی شهری است داده نشده است. در این راستا نظرات مشابهی در راستای تغییراتی در مدیریت شهری ارائه شده است که فرایند مشارکتی بین نهادهای حاکمیتی، بخش خصوصی و نهادهای مردمی (Kazemian et al, 2021:58) را برای اداره شهر پیشنهاد می‌دهد. این پژوهش بر آن است تا با هدف شناخت عوامل تأثیرگذار بر زنده بودن این فضا و ارتقا کیفیات کالبدی و عملکردی در راستای بهبود روابط اجتماعی و جمعی آن به ارزیابی مواردی که توسط برنامه ریزان منجر به تغییرات کالبدی میدان شهدا شده بپردازد و نقش مشارکت مردم را در بهبود کیفیت این فضا جلوه گر سازد.

 

پیشینه و مبانی نظری تحقیق

تعریف فضاهای جمعی شهری به طور عام، برگرفته از مفاهیم فضای عمومی هستند. مفاهیمی که کاربرد آن به یونان باستان برمی‌گردد. یک فضای دموکراتیک که در آن شهروندان می‌توانستند در مورد موضوعات دولتی و قضایی رای دهند و به گفتگو بپردازند (Carmona et al, 2014: 33). این فضاها بتدریج به فضاهای تجاری و بازار تبدیل شدند(Xing et al, 2010:32). تعریف فضای عمومی در دوران مدرن بسیار غنی‌تر و پیچیده‌تر شده است و تاثیر بیشتری بر زندگی روزمره ما دارد(Carr et al, 1992: 56). Lynch (1995) با نام بردن از "فضای باز" به جای"فضای عمومی"، آن را فضایی برای حرکت، اکتشاف بصری، آزاد و خودجوش برای عده قابل توجهی از مردم می‌داند. او همچنین ترجیح داد از واژه آزاد به جای "باز" برای توصیف فضای عمومی استفاده کند. آزادی یکی از ارکان و عناصر فضای عمومی است و باید امکان برقراری ارتباط، برگزاری تظاهرات و اعتراضات صلح جویانه را فراهم نماید به طوری‌که عملکرد مداوم شهر را مخدوش ننماید. Carmona (2010) با بررسی انتقادها نسبت به مدیریت و مالکیت فضاهای عمومی، و با توجه به ویژگی‌های کالبدی، عملکردی و نوع کاربران، فضای عمومی را شامل فضای طبیعی و مصنوعی می‌داند که می‌تواند به کاربریهای مسکونی، تجاری و عمومی خدمات می‌دهد. Madanipour (2003) "عرصه عمومی" را محلی می‌داند که در آن دیدگاه‌های عقلانی که هدایت گر حکومت هستند بسط و گسترش می یابند یا به عبارت دیگر، فضای سکولار که فراتر از سیاست می رود و فرا موضوعی عمل می کند. از نظر Arendt (1990)، عرصه عمومی به آن عرصه از ظهور باز می‌گردد که در آن شهروندان از طریق سخن گفتن با یکدیگر تعامل دارند، هویت‌های منحصر به فرد خود را آشکار می سازند و از طریق تبادل نظر جمعی درباره مسائل مشترک تصمیم می‌گیرند."publicness" یکی از واژه‌های استاندارد مورد استفاده در فضای عمومی است که علاوه بر ویژگی فیزیکی و کالبدی فضای عمومی به ویژگی اجتماعی و رفتاری آن نیز اشاره می‌کند. این مفهوم یک زمینه مشترک از مدنیت و حس جمعی ایجاد می‌کند که بر مبنای ارتباط چهره به چهره بین اعضای مختلف یک جامعه بیان و توسعه یافته شده است (Franck & Paxson,1989:49).

در طول تاریخ درازمدت شکل‌گیری فضای عمومی، در مکان‌ها و زمان‌های مختلف نیز تعاریف و کاربردهای گوناگونی داشته است. جدول 1 به بررسی آن‌ها می‌پردازد.

جدول 1- معرفی فضای عمومی در مکان­ها و دوره­های مختلف

تعریف

زمان/ مکان

آگورا محل اجتماعی برای شهروندانی بود تا کسب و کار خود را انجام دهند، تجارت کنند و به بحث در مورد مسائل سیاسی یپردازند.Rubenstein, 1992:75) ). همچنین یک فضای دموکراتیک برای یونانیان تا در مورد مسائل حکومتی بحث کنند و در مورد موضوعات مربوط به برقراری عدالت رأی دهند (Mumford, 1961:87)

آگورا یونان

گروه‌های مختلف مردم مشارکت در انواع فعالیت‌های عمومی را آغاز کردند. همچنین این فضاها برای قدرت نمایی حکومت نیز مورد استفاده قرارگرفت(Fagan, 2002: 45).

فروم رم

پلازاها و خیابان‌های شهر، بخش عمده ای از فضاهای عمومی قرون وسطی را شکل دادند. پلازاها نه تنها یک فضای جمعی عمومی بودند بلکه نمادی از آزادی نیز برای شهر به شمار می‌رفتند (Zhou et al, 2014: 65).

قرون وسطی اروپا

در این دوره فضای عمومی در اختیار قدرت و نفوذ بود. در مقیاس، فرم و طراحی، بر اساس نیاز و خواسته قشر و طبقه بالای جامعه و دولت بود(Borsay, 1989:102)

رنسانس

فضای عمومی تحت مالکیت و کنترل دولت بود که در استفاده از آن قدرت مطلق داشت(Engel, 2006: 66).

میدان شوروی

فضای عمومی یک سایت تجاری برای بازرگانی و دادوستد بود و همچنین محلی برای برگزاری فعالیت‌های تفریحی قلمداد می‌شد(Zhou et al, 2014:66).

شرق

فضای عمومی یک فضای روزمره است که شهروندان برای انجام فعالیت‌های مختلف در آن حضور پیدا می‌کنند. تعریف فضای مدرن به مراتب بسیار غنی‌تر و پیچیده‌تر شده است. کارمونا (Carmona et al, 2008: 35) ادعا می‌کنند که فضای عمومی فضایی با دسترسی عمومی بلامانع است که می‌تواند خیابان‌ها، میادین و پارک‌ها را دربر بگیرد.

فضای عمومی معاصر

میدان به معنای عرصه بازی و مشق یعنی محل چوگان و سوارکاری، کشتی پهلوانان، مشق نظامی و فوتبال و در دیگر معانی و کاربردها: عرصه نبرد، عرصه خرید و فروخت، عرصه اجتماع مردم و عرصه تردد به کارمی‌رفته است (Najafi & Shakoori,2019 ).

 

میدان در فرهنگ شرق

 

تعاریف فوق نشان می‌دهد که فضای عمومی از یک موقعیت مکانی برای زندگی روزمره به ابزاری برای قدرت و ثروت، و از یک مکان برای مردم به یک فضای مهم شهری برای بخش‌های عمومی (دولتی) و خصوصی تکامل یافته است (Rubenstein, 1992: 77). توسعه و تغییر در فضای عمومی، نیازهای متنوع خود را در دوره‌های مختلف نشان داده است؛ فضای عمومی نقش‌های مختلفی در جامعه و زندگی روزمره مردم بازی کرده است. فرایند توسعه فضای عمومی در شکل 1 ترسیم شده است.

 

 

 

img0 

شکل 1- فرایند توسعه فضای عمومی، . مأخذ: نگارنده برگرفته از (Zhou et al, 2014: 66)

 

تعاریف و ویژگی‌های فضای عمومی نشان می‌دهد کیفیت زندگی مطلوب با کیفیت زندگی عمومی، رابطه‌ای دوطرفه و مکمل دارند. اصطلاح اختصاری «QOL» از عبارت گسترده«Quality of Life» گرفته شده و از 30 سال پیش، برای اندازه گیری کیفیت زندگی تلاش‌های متعددی شده است (Hagerty et al, 2001:67) بنابراین فضای عمومی، پیش از آنکه تنها اطلاعات فیزیکی محیط پیرامونی باشد وابسته به موضوعات زمینه‌ای دیگری نیز می‌باشد که ویژگی‌های شخصیتی، آموزش و تحصیلات، خدمات بهداشتی، آزادی و نابرابری درآمد که ناشی از تأثیر سیاست‌های عمومی و محیط است، بخشی از آنهاست؛ ازدواج، سطح تحصیلات، سلامت شخصی، انتخاب شغل، انتظارات و استانداردها نیز بخشی از انتخاب‌های فردی هستند که تأثیر آنها بر خانواده و دوستان، سلامتی، کار و تولید، ایمنی شخصی و جامعه محلی خواهد بود. پس در صورت مثبت بودن این موارد، حس بقا، کمک به  دیگران و در نهایت رضایت از زندگی ایجاد خواهدشد. بنابراین به نظر می‌رسد ارتباط کیفیت زندگی با زندگی در فضاهای عمومی، ارتباطی دوسویه خواهد بود. شکل 2 این ارتباط را نمایش می‌دهد.

 

img0 

شکل 2- مدل مفهومی ارتباط کیفیت فضای عمومی و کیفیت زندگی مطلوب. مأخذ: نگارنده

 

نگاه به آینده و پیش‌بینی زندگی اجتماعی عمومی پویا و قابل تغییر شاید کمی دور از ذهن به نظر برسد، با این‌حال، نتایج پژوهش‌ها ادامه تمایل اجتماعی به فضاهای عمومی در شهرها را نمایش می‌دهد. جدول 2 ویژگی‌های فیزیکی و غیرفیزیکی فضاهای عمومی را نشان می‌دهد.

جدول 2- ویژگی‌های فیزیکی و غیرفیزیکی فضاهای عمومی.

مولفه‌ها

شاخص‌های موثر بر کیفیت فضاهای عمومی

مستند

ویژگی‌های فیزیکی، معنایی و حسی- عملکردهای پیرامون- تنوع فعالیت‌ها

تنوع، انواع فعالیتهای مردمی، تعامل و کنش اجتماعی متقابل، احساس امنیت، احساس تعلق، تامین نیازهای مختلف در مناطق شهری، توزیع همگن فعالیتهای فضایی، استفاده فعال از فضاهای باز، نیمه باز و بسته جهت تامین نیازهای شخصی و اجتماعی، تأمین شرایط ارگونومیک، توجه به نیازها در طول دوران زندگی، تامین معیارهای زیبایی شناختی متناسب با نیازها وتوانایی شهروندان برای دسترسی به شبکه های اجتماعی، برقراری ارتباط، برگزاری تظاهرات و اعتراضات صلح‌جویانه، تراكم، دسترسي، ايمني و امنيت، هويت و تمايز، خلاقيت، ارتباط و تشريك مساعي، ظرفيت سازماني و رقابت، وجود مراکز خرید و مغازه‌ها، مژسسات و سازمان‌ها، بناهای خاص، طراحی گیاهان و فضای سبز، کفسازی و نماها، فضاهای نشستن، محل مناسب برای عبور و مرور، تابلو و نمای ساختمان، فضاهای پارک وسایل نقلیه، نورپردازی مناسب، تنوع رنگ، دستفروش‌ها، آب و هوا، روحیه مردم، فرهنگ، محسوس بودن، زیرساخت‌ها، توسعه حمل و نقل عمومی، خدمات، هوای پاک، بهداشت و سلامت، جذابیت، احساسات، ترافیک، خوانایی، مناظر طبیعی، ارتقا هوشمند فضاها، دسترسی افراد مسن به مشاغل، مراکز تفریحی و فعالیت‌های مدنی

وجود مراکز خرید و مغازه‌ها، مژسسات و سازمان‌ها، بناهای خاص، گیاهاین و فضای سبز، نماها، محل مناسب برای عبور و مرور، تابلو و نمای ساختمان، فضاهای پارک وسایل نقلیه، تنوع رنگ، ایمنی، امنیت، دستفروش‌ها، آب و هوا، روحیه مردم، فرهنگ، انواع فعالیت‌های مردم، سایر ویژگی‌های کالبدی- فیزیکی مانند: پناهگاه و سایبان، روشنایی، علائم، مجسمه، آبنما، نسبتهای فضا، مدیریت، انعطاف­پذیری فضایی، تفاوت کالبدی، پیوستگی مسیر، گنجایش تفریحات جمعی، ساختمان‌های با عمر مفید، جدارسازی مناسب، کیفیت خدمات، تراکم استفاده از فضا، جذابیت‌های بصری، مناسب سازی معلولان، بهداشت، پارکینگ، مبلمان، عدم آب گرفتگی مسیر،آلودگی‌های محیطی، نماد،م جاورت عملکردها، رستوران و کافه، تنوع کسب و کار، رویدادهای فرهنگی

Jacobs,1961

Montgomery, 1998

Işiklar, 2017

Lynch, 1995

Cohen et al, 1985

Landry,2000

Khastoo et al, 2010

Leby, 2010

Fidler et al, 2011

Mahmoudi, 2015

Kashef, 2016

Zakerhaghighi. 2019

Fassihi et al, 2020

Mehta, 2007

carr et al, 1992

Praliya & Garg, 2019

منبع: نگارندگان

پژوهش حاضر با در نظرداشتن آراء و نظرات مختلف، مفهوم زندگی را در مرتبه بالای معنایی آن، شامل توجه به کیفیت‌های برتر زندگی و توجه به نیازهای روحی- روانی و احساس سرزندگی و نشاط افرادی می‌داند که در این محیط‌ها حضور یافته و به تعامل می‌پردازند. درواقع، واکنش رفتاری افراد، بر اساس ادراک و احساسی است که از محیط دریافت می‌کنند. برای توضیح ملموس تر روابط بین سه حوزه (فضای عمومی، زندگی و عوامل محیطی مؤثر) و ارائه درک بهتر از فرایند ارزیابی محصول نهایی، چارچوبه نظری این پروژه در قالب شکل 3 ترسیم شده است.

img0 

شکل 3- روابط بین سه حوزه (فضای عمومی شهری، عوامل مؤثر محیطی، حیات)

 

مواد و روش تحقیق
این پژوهش رویکردی کمی- کیفی دارد. در روش کمی سوالاتی بر مبنای 12 معیار زنده بودن فضا که توسط  Gehl (1987) مطرح شده، در نظر گرفته شد و پاسخ‌ها بر اساس طیف لیکرت ارزیابی و به کمک تکنیک شانون رتبه‌بندی گردید تا مشخص گردد میدان شهدا برای کدام فعالیت‌ها پتانسیل بیشتری دارد. 

در رویکرد کیفی، روش تحلیل تماتیک به کار گرفته شد و معانی و مضامین در میان داده‌های کیفی ترسیم گردید (Braun et al, 2019:88). این روش، 6 مرحله کلی را دربرمی‌‌گیرد: آشنایی با داده‌ها، کدگذاری، ایجاد مضامین و مفاهیم، مرور مفاهیم و مضامین، تعریف و نام‌گذاری مضامین و در نهایت مکتوب کردن و تهیه گزارش. تحلیل تماتیک در واقع نوعی مصاحبه مردم نگاریست که پس از گفتگو در یک جلسه ایده‌ها و نظریاتی پدیدار می‌شود که با کنترل و بررسی بیشتر بر موضوعات مطرح شده، این موضوعات قابل درک هستند. تجزیه و تحلیل موضوعی بر روی مضامین و الگوهای قابل شناسایی زندگی و رفتار متمرکز است(Aronson,1995: 112).

در بخش مصاحبه‌ها و گفتگو، سهم عمده‌ای از سؤالات پرسشنامه باز و بسته مرتبط با اهداف مدیران و هیئت برنامه‌ریز پروژه میدان شهدا در نظر گرفته بودند اختصاص داده شد و از مردم خواسته شد که به این سوال کلی پاسخ دهند که آیا انتظاراتشان از میدان جدید شهدا برآورده می‌شود یا خیر.

با کمک رویکردی قیاسی- یعنی چارچوبی برای کدگذاری که در پژوهش پیشین توسط نویسندگان همین مقاله انجام شده بود- کدگذاری پاسخ‌ها انجام شد (Kaviani et al, 2021:68) و سپس تعداد هرکدام از پاسخ‌ها به روش طیف لیکرت مورد بررسی قرارگرفت. پس از آن رتبه بندی شاخص‌ها مورد ارزیابی قرارگرفت.

 

محدوده مورد مطالعه

محدوده مطالعاتی این پژوهش، نقطه بسیار مهم و مرکزی‌ترین فضای جمعی در بافت میانی شهر مشهد است. میدان شهدا یکی از میدان‌های اصلی مشهد است که در نزدیکی حرم امام رضا قرار دارد و محل تلاقی شش خیابان شعاعی است. این میدان محل بسیاری از اجتماعات مذهبی و فرهنگی است. ساختمان شهرداری مشهد و شورای شهر مشهد در دو سوی آن قرار دارند و اکنون، محل تلاقی دو خط قطار شهری مشهد است. نام این میدان پیش از انقلاب، میدان شاه بوده‌است. میدان شهدا با قدمتی 70 ساله در دوره پهلوی اول در تقاطع خیابان ارگ و بالاخیابان و در فاصله 900 متری حرم مطهر امام رضا (ع) ساخته شد. ایجاد بناهای حکومتی باعث افزایش اهمیت و ترافیک این میدان شد (Zahedi Mahboub & Malekabadi, 2013: 55). استقرار بناها و فضاهای حاکمیتی و اداری در پیرامون میدان و محورهای اصلی مرتبط با آن، که محورهای حیاطی و کارای شهری در قالب عملکردهای تفریحی و اداری بودند سبب گردید این میدان از مهم‌ترین میادین سمبلیک و همین‌طور ترافیکی شهر باشد و نمادی از یک فضای شهری غیرسنتی و مهمترین کانون شهری پس از مجموعه بزرگ حرم امام رضا گردد (Zahedi Mahboub & Malekabadi, 2013: 55). شکل 4، تصاویر و موقعیت مکانی میدان را نشان می‌دهد.

 

img0 

شکل 4- تصاویر و موقعیت مکانی میدان شهدا

 

بحث و یافته‌های تحقیق

Gehl (1987) معیارهای کیفیت فضاهای باز عمومی را در سه موضوع اصلی طبقه‌بندی کرد که عبارتند از: حفاظت، راحتی و لذت. سوالات مربوط به شاخص‌های این سه مولفه توسط 35 نفر از کاربران فضا که 18 مرد و 17 نفر از زنان کاربر فضای میدان بودند پاسخ داده داده شده و از طریق روش «آنتروپی شانون» مورد تحلیل قرارگرفت. در این فرمول pij نمره نرمال شده و Fij ، نمره هر پاسخگو به مقوله مورد نظر است. پس از آن بار اطلاعاتی هر مقوله(Eij) را از طریق رابطه (2) محاسبه می‌شود. در این رابطه، m تعداد پاسخ‌گویان و n  نیز تعداد مقوله هاست. سپس وزن هر مقوله یا شاخص(Wij) از طریق رایطه (3) به دست می‌آید. جدول 4، نتایج این ارزیابی را نشان می‌دهد.

رابطه (1)

 

رابطه (2)

 

رابطه (3)

 

 

بر اساس جدول 3، میزان فعالیت‌های افراد در میدان شهدا نشان می‌دهد که این فضا سطح مناسبی در امکان ایستادن و راه رفتن در اختیار کاربران قرار می‌دهد و همچنین امنیت آن در مواجهه با جرم و خشونت سهم قابل قبولی را داراست. اما به لحاظ ویژگی‌های کالبدی زیبایی شناسی، در مخاطب حس رضایتی ایجاد نمی‌کند و فاقد امکانات مناسب جهت مراودات اجتماعی می‌باشد. نتایج مصاحبه‌های عمیق با 22 نفر از کاربران فضا (12 زن و 10 مرد) نیز حاکی از این است که میدان شهدا در مقایسه با سایر فضاهای عمومی شهر مشهد، فاقد عناصر زیباساز و تلطیف کننده فضا از جمله آبنما، فضای سبز و ... می‌باشد. از نظر مردم این فضا، نه فضایی برای نشستن و ماندن و توقف است و نه پاتوقی برای دورهمی‌های دوستانه و گپ و گفت است بلکه تنها محل گذریست که دو سمت خیابان را پیوند می‌دهد. آنها تنها کاربرد موثر این فضا را حل مسئله ترافیک شهری برشمردند و معتقدند گستردگی سطح میدان و طولانی شدن مدت پیاده‌روی در این فضا، بازه رسیدن به مقصد را طولانی‌تر کرده و به‌جای اینکه عملکرد تسهیل ‌کننده داشته باشد نقش مانع و کندکننده حرکت را ایفا می‌کند. همچنین فقدان علائم کافی موجب سرگردانی افراد می‌گردد. آنها تنها نشانه هدایت‌کننده در این فضا را، حرم مطهر رضوی می‌دانند و باور دارند انگیزه‌ای که باعث می‌شود در این فضا حضوری اختیاری و نه اجباری داشته باشند به دلیل وجود این مکان مقدس است. زیرا که به واسطه قرارگرفتن در میدان شهدا و به رسم سنت معنوی تکریم و تعظیم به سمت این مکان بتوانند نیازهای معنوی خود را پاسخ گویند. این احساس با تاکید مجسمه‌های انسانی در تناسبی بزرگتر که به حالت تعظیم و احترام، رو به سوی حرم مطهر رضوی گذاشته شده است این احساس معنوی را تداعی می‌کند. اگرچه شیوه ساخت عناصر مصنوع و به ویژه مجسمه ها به لحاظ ابعاد و اندازه، جنس، شکل، موقعیت قرارگیری و ... خود حائز اهمیت است و پس از گذشت مدتی برای عابران تکراری و کم اهمیت شده است اما رفتار مردم در رابطه با مجسمه های موجود در میدان مانند تماشا کردن و توقف کنار آنها و عکس گرفتن با این مجسمه‌ها، نشان می‌دهد که چگونه یک عنصر مصنوع می‌تواند احساسات افراد را تحت تأثیر قرارداده و عامل برقراری ارتباط افراد با محیط باشد.

جدول 3- ارزیابی و رتبه بندی فعالیت‌ها در میدان شهدا

 

لذت

راحتی

محافظت

 

طراحی برای تجربیات حس مثبت

طراحی برای استفاده از عناصر مثبت آب و هوایی

خدمات خرد مقیاس(حالت دوستانه)

امکان بازی

امکان شنیدن/حرف زدن

امکان دیدن

امکان نشستن

امکان ایستادن

امکان راه رفتن

حفاظت در مقابل تجربیات حس ناخوشایند

حفاظت در مقابل جرم و خشونت

حفاظت در مقابل ترافیک و تصادف

0.9939

0.9926

0.9828

0.9750

0.9949

0.9681

0.9796

0.9212

0.9232

0.9796

0.9591

0.9750

آنتروپی هر شاخص

0.0061

0.0074

0.0172

0.0250

0.0051

0.0319

0.0204

0.0788

0.0768

0.0204

0.0409

0.0250

درجه انحراف

0.0172

0.0208

0.0485

0.0704

0.0142

0.0898

0.0576

0.2221

0.2164

0.0576

0.1151

0.0704

وزن نرمال شده

11

10

9

5

12

4

7

1

2

7

3

5

رتبه­بندی

 

منبع: یافته‌های تحقیق

 

جدول 4، ویژگی‌های کلی میدان شهدا را بر اساس مشاهدات میدانی و گفتگو با افراد را نشان می‌دهد. کدهای حاصل از گام پیشین در قالب مقوله‌های بالقوه ترکیب شده، همه داده‌های مرتبط با مقوله جمع‌آوری می‌شود. برای جستجوی مقوله‌ها، لازم است کدگذاری همه داده‌ها پایان یافته باشد. در این قسمت از پژوهش، کدهای استخراج شده در قالب 5 عامل یافت شده، قرارگرفت. در گام بعد، بازنگری کدهای مستخرج مربوط به مقوله ها و عوامل پالایش شده و از این منظر که آیا این کدها از پیوستگی لازم برای شکل‌دهی به الگوی مشترک برخوردار هستند یا خیر، بررسی گردیدند. در سطح بعد، مقوله‌ها در ارتباط با کل مجموعه داده، از این جهت که آیا انعکاس دهنده معنای مشهود در مجموعه داده است، بازنگری شدند. هدف این گام، تحلیل اطمینان از درستی مقوله‌ها در ارتباط با کل داده‌ها و نیز افزودن کدهای احتمالی نادیده گرفته شده در مراحل قبلی، به مقوله مرتبط است. پایان این مرحله، ارائه نقشه شماتیک تحلیل‌هاست (جدول5).

 

جدول 4- ویژگی‌های میدان شهدا بر اساس مشاهدات

ویژگی‌های میدان شهدا

 

 

 

 

ویژگی­های فیزیکی و عملکردی، ویژگی­های احساسی و معنایی

 

-       ارتباط بصری و دید مستقیم به حرم - واجد کاربری‌های پیرامونی مانند مسجد، فضاهای تجاری، سازمان‌ها و نهاد‌های دولتی از جمله شهرداری مرکز- یک فضای کاملا باز و گسترده بدون حرائم مشخص برای فعالیت‌های مختلف- کمبود تسهیلات لازم در تابستان و زمستان مانند سایبان و ...- کمبود جایگاههای نشستن از جمله نیمکت و صندلی - فاقد پناهگاه در دسترس- امکانات تلطیف کننده بسیار اندک فضا از جمله فضای سبز و آبنما و ... -فاقد فضاهای محصور و تعریف شده برای فعالیت‌های بازی یا ورزشی و تداخل فعالیت‌های مختلف -حضور دوچرخه و موتورسیکلت بدون تعریف حریم و محدوده مشخص- فاقد روشنایی کافی در شب- عدم سازماندهی فعالیت‌ها- ایجاد حریم برای تفکیک سواره و پیاده- عدم توجه به فعالیت‌های مدنی- توجه اندک به معماری سنتی و بومی- عدم احساس امنیت در طول شب به دلیل تاریک بودن محوطه و نبود نگهبان یا متصدی یا مسئولین جهت جلوگیری از مزاحمت‌های اجتماعی و حفظ امنیت- فقدان سیمای مطلوب به دلیل استفاده از ساختمانها و کفسازی صلب و خشن- عدم پاسخ به نیازهای ارتباطات جمعی به علت نبود امکانات و تسهیلات کافی - عدم احساس آرامش به علت آلودگی‌های صوتی وبصری- احساس خستگی، سردرگمی و کلافگی

منبع: یافته‌های تحقیق

 

جدول 5 در واقع مجموعه‌ای از نیازها و خواسته‌هایی را بازگو می‌کند که ناشی از فقدان برخی امکانات و تسهیلات متناسب با عملکرد و وسعت فضاست. در واقع مثبت‌ترین ویژگی این میدان به پاسخ نیاز معنوی افراد در تعامل با حرم مطهر رضوی است. در ادامه بحث، عوامل مذکور به صورت کمی ارزیابی خواهندشد. با کمک مصاحبه‌های عمیق، میزان دخالت و تأثیر مقوله‌هایی که قبلا یافته و تحلیل شده اند (Kaviani et al, 2021:69)، مورد ارزیابی قرارگرفتند. در جدول 5 برخی از داده‌ها به همراه کدهای مستخرج دیده می‌شود.

کدهای حاصل از گام پیشین در قالب مقوله­های بالقوه ترکیب شده، همه داده­های مرتبط با مقوله جمع­آوری می­شود. برای جستجوی مقوله­ها، لازم است کدگذاری همه داده­ها پایان یافته باشد. در این قسمت از پژوهش، کدهای استخراج شده در قالب 5 عامل یافت شده، قرارگرفت. در گام بعد، بازنگری کدهای مستخرج مربوط به مقوله ها و عوامل پالایش شده و از این منظر که آیا این کدها از پیوستگی لازم برای شکل­دهی به الگوی مشترک برخوردار هستند یا خیر، بررسی گردیدند. در سطح بعد، مقوله­ها در ارتباط با کل مجموعه داده، از این جهت که آیا انعکاس دهنده معنای مشهود در مجموعه داده است، بازنگری شدند. هدف این گام، تحلیل اطمینان از درستی مقوله­ها در ارتباط با کل داده­ها و نیز افزودن کدهای احتمالی نادیده گرفته شده در مراحل قبلی، به مقوله مرتبط است. پایان این  مرحله، ارائه نقشه تماتیک تحلیل­هاست(شکل 5).  فراوانی پاسخ‌ها، درصد مربوط به اين فراواني‌ها و رتبه­گذاری شاخص RII در هر یک از سوالات پرسشنامه از0 تا 1 در بازه­هایی به فاصله 2/0 از (خیلی کم)Low تا (خیلی زیاد)High در پنج رده درنظرگرفته­شد. به‌عنوان مثال در پاسخ به سوال 5 با عنوان "ایمنی حرکت سواره و پیاده در این فضا لحاظ شده است" از متغير عملکرد محيط، از مجموع 22 پاسخ، فراوانی پاسخ‌ها به صورت 4 پاسخ "خیلی کم" معادل 2/18 درصد، 4 پاسخ "کم" معادل 2/18 درصد، 10 پاسخ "بی‌نظر" معادل 5/45 درصد، 0 پاسخ "زیاد" معادل 0 درصد و 4 پاسخ "خیلی زیاد"معادل2/18 درصد می‌باشد. برای سایر گویه‌ها فراوانی پاسخ‌ها در جدول 6 و نمودار 1 و 2 آمده­است:

 

جدول 5- داده‌های حاصل از مصاحبه‌ها، منبع: یافته‌های تحقیق

اطلاعات

کدهای استخراج شده

مقوله­ها

من وقتی وارد این میدان می­شوم در مقابل ترافیک و ازدحام سواره، احساس امنیت می­کنم.

ترافیک، ازدحام

 سواره

 امنیت

کیفیت محیط

مسیر مشخصی برای رسیدن به مقصد وجود ندارد.

مسیر معلوم

خوانایی

علائم و تابلوهای کافی وجود ندارد.

علائم و تابلوها

عناصر

حرم مطهر نشانه خوبی برای مسیریابی است.

حرم مطهر، نشانه

کاربری‌های همجوار، معنای محیط

ساختمان شهرداری یادآور خاطرات گذشته است

ساختمان شهرداری

کاربری‌های همجوار

 

img0 

شکل5- ترکیب مقوله‌ها برای شکل دادن به عوامل، منبع: یافته‌های تحقیق

 

 

جدول 6- آماره‌های فراوانی و توصیفی سوالات پرسشنامه

متغيرهاي پرسشنامه

خیلی کم

کم

بی‌نظر

زیاد

خیلی زیاد

RII

رتبه

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

عملکرد

"لحاظ شدن ایمنی حرکت سواره و پیاده" در این فضا

۴

2/18

۴

2/18

۱۰

5/45

۰

۰

۴

2/18

564/0

M

9

"حفظ ساختمان قدیمی شهرداری" سبب "حفظ خاطرات شهروندی" شده است

۲

1/9

۲

1/9

۸

4/36

۲

1/9

۸

4/36

709/0

H-M

1

فعاليت‌ها

با بهسازی میدان شهدا کمک شایانی به "سازماندهی فعالیتها" در این فضا شده است

۴

2/18

۰

۰

۱۲

5/54

۶

3/27

۰

۰

582/0

M

5/7

این میدان تبدیل به " یک فضای فعال مدنی" شده است

۶

3/27

۰

۰

۶

3/27

۸

4/36

۲

1/9

6/0

H-M

5/5

فضایی برای "گذراندن اوقات فراغت با جذابیت¬های نو" در این میدان ترتیب داده شده است

۶

3/27

۶

3/27

۸

4/36

۰

۰

۲

1/9

473/0

M

5/17

طراحی میدان به گونه ایست که "روابط شهرنشینی" در آن تقویت میگردد

۲

1/9

۴

2/18

۱۰

5/45

۴

2/18

۲

1/9

6/0

H-M

5/5

کيفيت محيط

طرح میدان شهدا واجد ویژگی "سیمای شهری مطلوب" است

۲

1/9

۶

3/27

۱۴

6/63

۰

۰

۰

۰

509/0

M

13

طراحی فضای این میدان موجب " مصون ماندن از شرایط اقلیمی نامناسب" گردیده است

۶

3/27

۶

3/27

۶

3/27

۴

2/18

۰

۰

473/0

M

5/17

"نوسازی این میدان بر بهسازی بافت قدیمی پیرامونی" تاثیر مثبت داشته است

۲

1/9

۲

1/9

۸

4/36

۸

4/36

۲

1/9

655/0

H-M

3

طراحی میدان توجه ویژه به "معماری سنتی و بومی ایرانی" داشته است

۲

1/9

۴

2/18

۱۶

7/72

۰

۰

۰

۰

527/0

M

12

ویژگیهای این میدان موجب "حفظ هویت شهری" شده است

۲

1/9

۲

1/9

۱۴

6/63

۴

2/18

۰

۰

582/0

M

5/7

"نصب یادمانهایی از شهدا"، موجب "حفظ خاطرات انقلاب و ارتقا ویژگیهای مفهومی میدان" شده است

۴

2/18

۴

2/18

۲

1/9

۴

2/18

۸

4/36

673/0

H-M

2

در طراحی این میدان به "اراده ملی و مردمی" ارج نهاده شده است

۴

2/18

۶

3/27

۱۰

5/45

۲

1/9

۰

۰

491/0

M

15

توجه به اهمیت "نقش مردم در حاکمیت"

۶

3/27

۴

2/18

۸

4/36

۴

2/18

۰

۰

491/0

M

15

بهبود " عملکرد پیاده و سواره" در طراحی میدان

۴

2/18

۲

1/9

۸

4/36

۴

2/18

۴

2/18

618/0

H-M

4

عدم توجه به "نیازها و خواسته های مالکین منطقه"

۴

2/18

۴

2/18

۱۰

5/45

۲

1/9

۲

1/9

545/0

M

5/10

ويژگي‌هاي فيزيکي

در طراحی میدان به "معماری ایرانی- اسلامی مثل تناسبات انسانی، خودکفایی در طراحی و ساخت، سادگی، تقارن و تعادل، درونگرایی و ..." توجه شده است

۶

3/27

۴

2/18

۴

2/18

۶

3/27

۲

1/9

545/0

M

5/10

 

img0 

نمودار 1- بررسی فراوانی پاسخ‌ها در سوالات پرسشنامه. منبع: یافته‌های تحقیق

 

مطابق مندرجات نمودار 2، شاخص RII مرتبط با سوالات پرسشنامه بين 709/0 تا 473/0 تغيير مي‌کند. رتبه­بندی مؤلفه­ها نشان می­دهد 3 عامل "حفظ ساختمان قدیمی شهرداری"، "نصب یادمان­های شهدا" و "تاثیر نوسازی میدان بر بهسازی بافت قدیمی" برای حفظ و یا ارتقا کیفیت فضا داشته­اند. برای مقایسه سطوح شاخص‌های پرسشنامه با مقدار متوسط از آزمون میانگین t تک نمونه‌ای که از آزمون‌های آماری مبتنی بر فرض نرمال بودن داده‌هاست استفاده شده‌است.

 

img0 

نمودار 2- رتبه‌بندی سوالات پرسشنامه بر اساس شاخص RII

برای شاخص‌های پرسشنامه نتایج به صورت جدول 7 است: مطابق مندرجات جدول 7، برای سوالات مربوط به عملکرد محیط فقط میزان این میانگین بزرگتر از 3 بدست آمده است. بنابراین "ایمنی حرکت سواره و پیاده" در عرصه میدان شهدا لحاظ نشده است اما "حفظ ساختمان قدیمی شهرداری" سبب حفظ خاطرات شهروندی شده است. در سایر متغیرها مقدار معناداری آزمون t تک نمونه‌ای بزرگتر از 05/0 بدست آمده است. بنابراین میانگین این متغیرها با عدد 3 اختلاف معناداری ندارد و در پاسخ به این سوالات اکثر پاسخگویان گزینه‌های کم و خیلی کم با کدهای 2 و 1 را انتخاب کرده‌اند. بنابراین می­توان گفت فضای میدان شهدا تقریبا در مؤلفه­های مربوط به فعالیت­ها، کیفیت محیط، معنای محیط و ویژگی‌های فیزیکی کبفیت مناسبی ندارد.

جدول 7- بررسي ميانگين شاخص‌هاي پرسشنامه

نام متغير

آماره t

درجه آزادي

مقدار معناداري

ميانگين

اختلاف ميانگين با عدد 3

"ایمنی حرکت سواره و پیاده"

658/0-

۲۱

741/0

818/2

182/0-

"حفظ ساختمان قدیمی شهرداری" مسبب "حفظ خاطرات شهروندی"

916/1

۲۱

035/0

545/3

545/0

عملکرد محیط

81/0

۲۱

213/0

182/3

182/0

"سازماندهی فعالیتها"

418/0-

۲۱

66/0

909/2

091/0-

مبدل شدن به " یک فضای فعال مدنی"

000/0

۲۱

5/0

۳

000/0

فضایی برای "گذراندن اوقات فراغت با جذابیت­های نو"

536/2-

۲۱

99/0

364/2

636/0-

تقویت "روابط شهرنشینی"

000/0

۲۱

5/0

۳

000/0

فعالیت ها

873/0-

۲۱

804/0

818/2

182/0-

"سیمای شهری مطلوب"

177/3-

۲۱

998/0

545/2

455/0-

" مصون ماندن از شرایط اقلیمی نامناسب"

731/2-

۲۱

994/0

364/2

636/0-

"تأثیر مثبت نوسازی این میدان بر بهسازی بافت قدیمی پیرامونی"

188/1

۲۱

124/0

273/3

273/0

توجه ویژه به "معماری سنتی و بومی ایرانی"

592/2-

۲۱

991/0

636/2

364/0-

کیفیت محیط

252/2-

۲۱

982/0

705/2

295/0-

"حفظ خاطره شهروندی"

196/3-

۲۱

998/0

455/2

545/0-

"حفظ هویت شهری"

526/0-

۲۱

698/0

909/2

091/0-

"نصب یادمان‌هایی از شهدا"، عامل "حفظ خاطرات انقلاب و ارتقا ویژگی‌های مفهومی میدان"

073/1

۲۱

148/0

364/3

364/0

ارج نهادن به "اراده ملی و مردمی"

806/2-

۲۱

995/0

455/2

545/0-

توجه به"نقش مردم در حاکمیت"

324/2-

۲۱

985/0

455/2

545/0-

توجه به "نیازها و خواسته های مالکین منطقه"

101/1-

۲۱

858/0

727/2

273/0-

معنای محیط

269/1-

۲۱

891/0

779/2

221/0-

ویژگی های فیزیکی

923/0-

۲۱

817/0

727/2

273/0-

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها
این پژوهش نشان داد که در شهر مشهد، اگرچه فقدان فضاهایی با کیفیت­های فیزیکی احساس می­شود، توجه صرف به ویژگی­های فیزیکی، تصویری ناقص از درک محیط و ارتباط با آن ایجاد می­کنند. این در حالی است که کیفیت­های فیزیکی در مقایسه با متغیرهای معنایی، دارای قابلیت بیشتری در عملیاتی شدن برنامه­ریزی­های شهری می­باشند. چنانکه میزان ادراک عوامل محیطی بر فعالیت­ها و احساسات تأثیربسزایی دارد. نتایج این پژوهش همراستا با پژوهش­هایی از جمله(زلکی و همکاران، 1400) است که ویژگی­های فیزیکی را به عنوان یکی از عوامل مهم مؤثر در ارتقا کیفیت فضاهای عمومی در نظر داشته­اند و همچنین همسو با پژوهش­هایی است که نقش مشارکت مردمی را در راستای تغییرات فضاهای شهری(Kashef, 2016: 112) حائز اهمیت می­داند. بنابراین مهم­ترین عاملی که طراحان و برنامه­ریزان باید به آنها توجه کنند، نیاز و خواسته­های انسانی در زندگی جمعی است که آنها را قادر می­سازد تا در توسعه کالبدی، زیست محیطی، فرهنگی، عملکردی و اقتصادی راهکارهای مناسب ارائه دهند. شناخت محیط از طریق ایجاد عوامل آشنا سبب درک محیط شده و برقراری ارتباط افراد با محیط و نزدیک شدن به یکدیگر را امکانپذیر می­کند. این عوامل آشنا، همان علائم و نشانه­هایی است که افراد بر مبنای ساختار فرهنگی، اجتماعی و هویت تاریخی منطقه، به آن دست پیدا کرده­اند. بنابراین فضاهای عمومی موفق، به دو موضوع اساسی توجه داشته اند:

 1. توجه به خواسته ها و نیازهای مشترک انسانی 2. توجه به بستر و زمینه فرهنگی- اجتماعی منطقه و قواعد اجتماعی

اگرچه این عوامل کمی بدیهی به نظر می­رسند، اما نتایج بررسی­ها نشان داد، در بسیاری از فضاهای عمومی که با هدف احیای فضاهای کهن، بازسازی و نوسازی شده­اند، به عوامل بنیادی فوق توجهی نداشته اند.

مقایسه کلی ویژگی­ها و عوامل مؤثر بر کیفیت فضای میدان شهدا مشهد نشان می­دهد حفظ عناصر کالبدی و معماری، مانند ساختمان قدیمی شهرداری، به ایجاد حس تعلق و خاطره­انگیزی مکان کمک شایانی کرده­است. اما گستردگی و وسعت میدان، اگرچه در مناسبات خاص از جمله رویدادهای آیینی و مذهبی بسیار قابل استفاده بوده و محل مناسبی برای تجمع است اما در سایر اوقات، عملکرد مناسبی نداشته­است چرا که تعریف و تفکیک فعالیت­ها نیز به درستی صورت نگرفته است. با توجه به ترافیک موجود در منطقه، ایمنی حاصل از تفکیک مناسب سواره و پیاده تنها در محدوده داخلی فضای میدان به عنوان محل گذر پیاده وجود دارد در حالیکه فضای پیرامونی میدان هنوز ایمنی لازم را کسب نکرده­است. این نتایج، چالش­های کیفیت میدان را با سه مسئله قابل توجه مواجه کرده­است:

1.       عدم تصمیم گیری مناسب در زمینه­های معماری شامل ویژگی­های فیزیکی و کالبدی

2.       توجه اندک به ویژگی­های هویتی مذهبی، تاریخی و اجتماعی

3.       عدم نظارت مناسب بر قابلیت­های موجود میدان و عملکردهای نقاط مختلف آن

عواملی همچون فضاهای سبز، کاربرد آب در فضاها، هوای مطبوع، نور و روشنایی و سایر عوامل کیفی موثر بر کیفیت محیط، در فضای میدان بسیار ضعیف عمل کرده و یا فقدان و فقر آنها احساس می­شود. همچنین ویژگیهای فیزیکی معماری ایرانی- اسلامی مثل تناسبات انسانی، خودکفایی در طراحی و ساخت، سادگی، تقارن و تعادل، درونگرایی و ... که در ارتباط با فضاها واجد اهمیت هستند نیز نادیده گرفته شده و تاثیر قابل ملاحظه ای بر زنده بودن این فضاها نداشته­اند. در شهر مشهد، فضاهایی همچون میدان شهدا، که با برنامه­ریزی طراحان و مسئولان شهری، تغییرات ساختاری مکانیستی را شاهد بوده­است، تبدیل به فضایی باز و وسیع و تهی از انسان شده است و هیچ‌گونه برنامه­ریزی جهت فعالیت­های منسجم، مداوم و جذاب صورت نگرفته ­است. در حالیکه باید نگرشی را در نظر گرفت که تمامی طیف­های نیازهای انسانی، یعنی نیازهای جسمانی، ابعاد ذهنی و روحی و معنایی مورد توجه قرارگرفته­ باشد. در این حالت مشارکت مردم در شکل­دهی به فضا حائز اهمیت بوده و کیفیت محیط بر مبنای کیفیت زندگی جمعی استوار خواهد بود. در این رویکرد شکل و فرم فضای مصنوع، متأثر از زمینه­های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی و خواست­های انسانی است به گونه­ای که محیطی قابل زندگی و پویا خلق خواهد نمود.

 

ملاحظات اخلاقی:

پیروی از اصول اخلاق پژوهش: در مطالعه حاضر فرم­های رضایت نامه آگاهانه توسط تمامی آزمودنی­ها تکمیل شد.

حامی مالی: هزینه­های مطالعه حاضر توسط نویسندگان تامین شد. 

تعارض منافع: بنابر اظهار نویسندگان مقاله حاضر فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است.

 

References

 

 

1.       Arendt, H. (1990). On Revolution. 1963. et seq, 183

2.       Aronson, J., (1995). A pragmatic view of thematic analysis. The qualitative report, 2(1), pp.1-3. DOI:10.46743/2160-3715/1995.2069

3.       Beck, H., (2009). Linking the quality of public spaces to quality of life. Journal of Place Management and Development. DOI:10.1108/17538330911013933

4.       Borsay, Peter. The English urban renaissance: culture and society in the provincial town, 1660-1770. Oxford: Clarendon Press, 1989.

5.       Braun V., Clarke V., Hayfield N., Terry G. (2019) Thematic Analysis. In: Liamputtong P. (eds) Handbook of Research Methods in Health Social Sciences. Springer, Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-10-5251-4_103

6.       Carmona, M. (2010). Contemporary public space, part two: classification. Journal of urban design, 15(2), 157-173. DOI: 10.1080/13574801003638111

7.       Carmona, M. (2014). The place-shaping continuum: A theory of urban design process. Journal of urban design, 19(1), 2-36. DOI: 10.1080/13574809.2013.854695

8.       Carmona, M., de Magalhães, C., & Hammond, L. (2008). Public space: the management dimension: Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203927229

9.       Carr, S., Stephen, C., Francis, M., Rivlin, L. G., & Stone, A. M. (1992). Public space: Cambridge University Press. https://doi.org/10.3828/tpr.2024.39

10.       Cohen, Y. S., & Shinar, A. (1985). Neighborhoods and friendship networks: a study of three residential neighborhoods in Jerusalem (Vol. 215): Univ of Chicago Committee on.

11.       Engel, B. (2006). Public space in the Blue Cities in Russia. Progress in planning, 3(66), 147-239. https://doi.org/10.1016/j.progress.2006.08.004

12.       Fagan, G. G. (2002). Bathing in public in the Roman world. University of Michigan Press. https://doi.org/10.2307/1192497

13.       Fassihi, Allah, H., Prizadi, Taher, Karami, & Al-Din, T. (2020). Investigating the role of sidewalks in the vitality of public spaces Case study: Pedestrian sanctuary sidewalks. Sustainable City Quarterly, 2 (4), 1-15. DOI: 10.22034/jsc.2020.189423.1040[In Persian]

14.       Fidler, D., Olson, R., & Bezold, C. (2011). Evaluating a long-term livable communities strategy in the US. Futures, 43(7), 690-696. DOI: 10.1016/j.futures.2011.05.010

15.       Franck, K. A., & Paxson, L. (1989). Women and urban public space. In Public places and spaces (pp. 121-146). Springer, Boston, MA. https://doi.org/10.1007/978-1-4684-5601-1_6

16.       Gehl, J. (1987). Life between Buildings: Using Public Space,(trans by Jo Koch, Van Nostrand) Reinhold: New York. https://doi.org/10.3368/lj.8.1.54

17.       Golkar, K. (2001). Components of urban design quality. [In Persian]

18.       Hagerty, M. R., Cummins, R., Ferriss, A. L., Land, K., Michalos, A. C., Peterson, M., . . . Vogel, J. (2001). Quality of life indexes for national policy: Review and agenda for research. Bulletin of Sociological Methodology/Bulletin de Méthodologie Sociologique, 71(1), 58-78. DOI: 10.1023/A:1010811312332

19.       Işiklar, S. (2017). Vitality of The Cities. International Journal, 4, 19. DOI: 10.15377/2409-9821.2017.04.3.

20.       Jacobs, J. (1992). The death and life of great American cities. 1961. New York: Vintage.

21.       Kashef, M. (2016). Urban livability across disciplinary and professional boundaries. Frontiers of Architectural Research, 5(2), 239-253. https://doi.org/10.1016/j.foar.2016.03.003. [In Persian]

22.       Kaviani E, Afzalian Kh, Sahaf M, Seyedolhosseini SM. (2021) Evaluation of the Factors Affecting the liveliness of Mashhad’s Public Spaces Relying on Image Perception and Analysis. Geographical Researches. 36(1):63-73. [In Persian]

23.       Kazemian, G, Barari, E, Sharifzadeh, F, Ghorbanizadeh, V. (1400). Proportional model of good urban governance for the country's metropolises and integrated analysis of the current situation (Case study: Mashhad). Journal of Urban Research and Planning. DOI: 20.1001.1.22285229.1400.12.44.4.6. . [In Persian]

24.       Khastoo, M. Saeedi rezvani, N., (2010). Factors Affecting the Livelihoods of Urban Spaces, creating a Lively Urban Space Relying on Concept (Shopping Mall). Journal of city identity, 4(6), 63-74. DOI: 20.1001.1.17359562.1389.4.6.6.9. . [In Persian]

25.       Landry, C. (2000). Urban vitality: A new source of urban competitiveness. Archis(12), 8-13.

26.       Leby, J. L., & Hashim, A. H. (2010). Liveability dimensions and attributes: Their relative importance in the eyes of neighbourhood residents. Journal of construction in developing countries, 15(1), 67-91.

27.       Lynch, K. (1995). City sense and city design: writings and projects of Kevin Lynch: MIT press.

28.       Madanipour, A. (1999). Why are the design and development of public spaces significant for cities? Environment and planning B: Planning and Design, 26(6), 879-891. http://dx.doi.org/10.1068/b260879

29.       Madanipour, A. (2003). Public and private spaces of the city: Routledge. DOI: 10.4324/9780203402856

30.       Mahmoudi, M., Ahmad, F., & Abbasi, B. (2015). Livable streets: The effects of physical problems on the quality and livability of Kuala Lumpur streets. Cities, 43, 104-114. DOI: 10.1016/j.cities.2014.11.016

31.       Mehta, V. (2007). A toolkit for performance measures of public space. Paper presented at the 43rd Isocarp Congress.

32.       Mehta, V. (2013). The street: a quintessential social public space: Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203067635

33.       Montgomery, J. (1998). Making a city: Urbanity, vitality and urban design. Journal of urban design, 3(1), 93-116. https://doi.org/10.1080/13574809808724418

34.       Mumford, L. (1961). The city in history: Its origins, its transformations, and its prospects (Vol. 67): Houghton Mifflin Harcourt. https://doi.org/10.2307/1846267

35.       Najafi, M, Shakoori, R. (1399). Understanding the "field" based on its semantic elements. DOI:20.1001.1.1683870.1399.30.3.7.2. [In Persian]

36.       Newalkar, R. V. (2017). Architecture of care in the urban public space: A philosophical inquiry in ‘Ethics of care’to inform the nature of the urban public space. https://doi.org/10.31274/etd-180810-5207.

37.       Praliya, S., & Garg, P. (2019). Public space quality evaluation: prerequisite for public space management. The Journal of Public Space, 4(1), 93-126. DOI: 10.32891/jps.v4i1.667

38.       Rubenstein, H. M. (1992). Pedestrian malls, streetscapes, and urban spaces. John Wiley & Sons. DOI: 10.4236/jdaip.2016.44015

39.       Xing, N., & Siu, K. W. M. (2010). Historic Definitions of Public Space: Inspiration for High Quality Public Space. International Journal of the Humanities, 7(11). https://doi.org/10.18848/1447-9508/cgp/v07i11/42775.

40.       Zahedi Mahboub, Ameneh and Malekabadi, Iman, Winter 2013, Analysis of the Experience of Improving and Organizing Martyrs' Square in Mashhad, Haftshahr Magazine, No. 43-44, pp: 121-134. DOI: 10.47176/mjiri.35.45. . [In Persian]

41.       Zakerhaghighi, K. (2019). Urban Vitality Evaluation in Vali Asr Crossroad on the Basis of Activity Patterns. DOI: 10.22034/bagh.2019.86867. . [In Persian]

42.       Zalki, Y, Shams, M, Malek Hosseini, A. (1400). Assessing the effects of urban furniture elements on the appearance and landscape of the city (Case study: District 4 of the municipality - Ahvaz metropolis). Journal of Urban Research and Planning. DOI: 20.1001.1.22285229.1400.12.47.2.0. . [In Persian]

43.       Zhou, B., Liu, L., Oliva, A., & Torralba, A. (2014). Recognizing city identity via attribute analysis of geo-tagged images. Paper presented at the European conference on computer vision. DOI: 10.1007/978-3-319-10578-9_34.


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1403-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]