ارزیابی و تحلیلی بر موانع طبیعی و انسانی توسعه فیزیکی شهر سنندج
مجید گودرزی
1
(
دانشیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید چمران اهواز
)
زهرا سلطانی
2
(
استادیار جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
)
علی اشکبوس
3
(
گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه چمران، اهواز، ایران
)
کلید واژه: توسعه فیزیکی, AHP, سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS), شهر سنندج,
چکیده مقاله :
یکی از مسائل تمام شهرها، رشـد شهرنـشینی و به‌تبع آن گسترش شاخک‌های خزنده شهری بـر اراضـی پیـرا شـهری اسـت کـه پیامـدهایی چـون حاشیه‌نشینی، نابودی اراضی کشاورزی، افزایش جمعیـت شـهرها، عـدم امکـان پاسـخگویی برخـی از خدمات و کاربری‌ها در شهر، گسستگی بافـت‌هـای فیزیکـی، مـشکلات زیست‌محیطی خـصوصاً آلودگی و نابسامانی سیمای شهری را داشته است. به همین منظور، پژوهش حاضر باهدف ارزیابی موانع طبیعی و انسانی توسعه فیزیکی شهر سنندج انجام شده است. این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و ازنظر نوع، توصیفی- تحلیلی میباشد. در ابتدا با مطالعات کتابخانه‌ای، بررسی‌های میدانی و ابزار پرسشنامه، موانع دخیل در توسعه فیزیکی شهر (معیارها) یعنی توپوگرافی، اراضی زراعی، رودخانه، صنایع، تأسیسات نظامی و گورستان این شهر شناسایی و گزینش‌شده است. کار تحلیل پرسشنامه‌ها در نرمافزار SPSS. 26 انجام و از معیارها میانگین استفاده شد؛ سپس با توجه به میانگین تأثیر آنها از دیدگاه مردم در قالب مدل تحلیل سلسله مراتبی (AHP) به هرکدام وزنی داده شد. در جهت فرآیند محاسباتی مدل AHP از نرمافزار Expert Choice استفاده شد. با استفاده از این نرمافزار وزن مذکور مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت و وزن نهایی معیارها مؤثر مشخص شد. با توجه به وزن نهایی معیارها مؤثر، در محیط نرمافزار ArcG1S لایه‌های اطلاعاتی موانع تهیه و از آنها پهنه‌بندی گردیده است. سپس با استفاده از وزن هر لایه در محیط نرمافزار ArcGIS و با مدل همپوشانی وزنی، این لایه‌ها باهم ترکیب‌شده است؛ و درنتیجه، خروجی حاصل نمایانگر تأثیر معیارهای موردنظر به‌منظور انتخاب مکان بهینه برای استقرار آتی شهر میباشد. نتایج به‌دست‌آمده از تجزیه‌وتحلیل بیانگر آن است که بهترین جهات برای رشد آتی شهر در قسمت شمال و جنوب شهر و به‌طور متوسط جنوب شرقی میباشد در مقابل در جهت شرق و جنوب شرق صنایع، گورستان، اراضی کشاورزی مانع توسعه، در قسمت شمال غرب پادگان نظامی، در غرب و جنوب غرب نیز توپوگرافی تنگناهایی را به وجود آورده‌اند.
چکیده انگلیسی :
Urbanization growth, and consequently the spread of urban creeping tentacles in the peri-urban areas, is a problem for all cities. They have consequences such as marginalization, agricultural land use destruction, an increase in the population of cities, the impossibility of responding to some services and land uses in the city, the disintegration of physical structures, and environmental problems, especially pollution and disorder of the urban image. The present study aimed to evaluate the natural and human obstacles to the physical development of Sanandaj city. The applied study employed a descriptive-analytical research method. At first, via library and field study (questionnaire) techniques, the obstacles involved in the physical development of the city (criteria) i.e. topography, agricultural land use, rivers, industries, military facilities, and cemeteries of the city were identified and selected. Analyzing the questionnaires was done in SPSS v.26 software. Among the measurement criteria, the mean was chosen. Then, according to the mean of their effect from the citizens’ viewpoints, a weight was given to each of them in the form of the Analytic Hierarchy Model (AHP). Expert Choice decision-making software was employed for the AHP model calculation process. The mentioned weight was analyzed and the final weight of the effective criteria was determined using Expert Choice software. According to the final weight of the effective criteria, in the ArcGIS software, the information layers of the obstacles were prepared and zoned from them. Next, using the weight of each layer in the ArcGIS software and with the Overlap weighting method, the layers were combined. As a result, the output demonstrated the effect of the desired criteria to choose the optimal location for the future establishment of the city. The results indicated that the best directions for the future growth of Sanandaj city are in the north and south, and on average in the southeast of the city. Nevertheless, industries, cemeteries, and agricultural land use hinder development, and in the east and southeast direction in the northwest part of the military barracks, in the west and southwest, the topography has created bottlenecks.
_||_
|
Journal of Research and Urban Planning Autumn 2023. Vol 14. Issue 54 ISSN (Print): 2228-5229 ISSN (Online): 2476-3845 https://jupm.marvdasht.iau.ir/
|
|
Research Paper
Evaluating Natural and Human Obstacles to the Urban Physical Development of Sanandaj City
Abstract | ARTICL EINFO |
Urbanization growth, and consequently the spread of urban creeping tentacles in the peri-urban areas, is a problem for all cities. They have consequences such as marginalization, agricultural land use destruction, an increase in the population of cities, the impossibility of responding to some services and land uses in the city, the disintegration of physical structures, and environmental problems, especially pollution and disorder of the urban image. The present study aimed to evaluate the natural and human obstacles to the physical development of Sanandaj city. The applied study employed a descriptive-analytical research method. At first, via library and field study (questionnaire) techniques, the obstacles involved in the physical development of the city (criteria) i.e. topography, agricultural land use, rivers, industries, military facilities, and cemeteries of the city were identified and selected. Analyzing the questionnaires was done in SPSS v.26 software. Among the measurement criteria, the mean was chosen. Then, according to the mean of their effect from the citizens’ viewpoints, a weight was given to each of them in the form of the Analytic Hierarchy Model (AHP). Expert Choice decision-making software was employed for the AHP model calculation process. The mentioned weight was analyzed and the final weight of the effective criteria was determined using Expert Choice software. According to the final weight of the effective criteria, in the ArcGIS software, the information layers of the obstacles were prepared and zoned from them. Next, using the weight of each layer in the ArcGIS software and with the Overlap weighting method, the layers were combined. As a result, the output demonstrated the effect of the desired criteria to choose the optimal location for the future establishment of the city. The results indicated that the best directions for the future growth of Sanandaj city are in the north and south, and on average in the southeast of the city. Nevertheless, industries, cemeteries, and agricultural land use hinder development, and in the east and southeast direction in the northwest part of the military barracks, in the west and southwest, the topography has created bottlenecks.
| Received:2023/05/31 Accepted:2024/09/09 PP: 33-46
Use your device to scan and read the article online
Keywords: Physical development, Sanandaj city, AHP, GIS. |
Citation: (2024). Evaluating Natural and Human Obstacles to the Urban Physical Development of Sanandaj City. Journal of Research and Urban Planning, Vol 14, No 54, PP:33-46. DOI: 10.30495/JUPM.2022.30535.4203 DOR: |
Extended Abstract
Introduction
Excessive population growth, industrialization of cities, economic development, implementation of particular economic policies by governments, and the migration of rural people to cities have caused the rapid expansion of urban areas. The excessive expansion of cities is a global problem, as currently, more than half of the world’s population lives in cities, and it is predicted that more than 65% of the world’s population will live in cities by 2025 while the rapid increase in urban sprawl has become a big concern in many countries because this rapid sprawl has harmful effects on the environment. Therefore, urban development’s most important issue is its future development location.
The physical development of cities is a continuous and dynamic process during which the physical limits of the city and its physical spaces are expanded in vertical directions quantitatively and qualitatively. Like most cities, Sanandaj has faced issues and problems with its physical development. Sanandaj has gone through a logical growing process until 1961. Soon after the transformations and the affectedness of urban and rural communities from land reforms, and consequently, rural migrations, the economic growth of the early 1970s, the rise of urban incomes, and the developments after the revolution accelerated uneven physical development which continued so that for 35 years (1961-1996), it had a physical development equivalent to 350 years of its history. As a result, the city faces many natural and human bottlenecks and obstacles in its physical development. Paying attention to this issue is necessary to prevent Sanandaj’s irregular and abnormal sprawl and enjoy proper physical development. In this regard, the present research seeks to answer the following questions:
1. What are the most important natural and human obstacles to the physical development of Sanandaj city?
2. What areas of Sanandaj face natural and human obstacles to physical development?
3. What area of Sanandaj is the most suitable place for the urban physical development?
Methodology
The present applied study employed a descriptive-analytical research method. First, via library studies and field studies (questionnaire), the obstacles to the urban physical development (criteria), i.e., topography, agricultural lands, rivers, industries, military facilities, and cemeteries of this city, were identified and selected. The questionnaires were analyzed in SPSS software, and the average was taken from the criteria. Then, according to their average effect from people’s point of view, each one was weighted via the AHP model. Expert Choice software was used for the calculation process of the AHP model. This weight was analyzed, and the final weight of the effective criteria was determined using Expert Choice software. According to the final weight of the effective criteria, in the ArcG1S software environment, information layers of obstacles have been prepared and zoned from them. Then, using each layer’s weight in ArcGIS and the weighted overlay method, these layers are combined; the obtained output represents the effect of the desired criteria to choose the optimal zoning for the future establishment of the city.
Results and discussion
In its development process, Sanandaj has experienced rapid and unplanned growth in the last few decades, resulting in problems such as the creation and expansion of marginalization, lack of attention to the capabilities and environmental bottlenecks, land use change, and environmental destruction. Therefore, many natural obstacles such as topography, agricultural lands, rivers, and human factors such as barracks and industries, workshops, and cemeteries have created bottlenecks for the urban physical development of Sanandaj and have caused discrete and increasing physical growth.
Conclusion
The results showed that the best directions for the city’s future growth are in the north and south and, on average, in the southeast. Moreover, in the east and southeast directions, industries, cemeteries, and agricultural lands hinder development; in the northwest part of the military barracks, the topography has created bottlenecks in the west and southwest. Considering the above factors, the city development plans should be seriously revised. Also, the urban planning engineers should allocate the abandoned and barren land use of the region to priority uses based on the criteria and pay attention to the vertical expansion of the city as much as possible by observing the technical criteria so that a significant balance between housing supply and demand is established and the sustainable development of the city is provided.
مقاله پژوهشی
ارزيابي موانع طبيعي و انساني توسعه فيزيکي شهر سنندج
اطلاعات مقاله | چکیده |
تاریخ دریافت:10/03/1401 تاریخ پذیرش:18/06/1401 شماره صفحات:46-33
از دستگاه خود برای اسکن و خواندن
واژه‌های کلیدی: توسعه فيزيکي، AHP، سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS)، شهر سنندج. | يكي از مسائل تمام شهرها، رشـد شهرنـشيني و به‌تبع آن گسترش شاخكهاي خزنده شهري بـر اراضـي پيـرا شـهري اسـت كـه پيامـدهايي چـون حاشيهنشيني، نابودي اراضي كشاورزي، افزايش جمعيـت شـهرها، عـدم امكـان پاسـخگويي برخـي از خدمات و كاربريها در شهر، گسستگي بافـتهـاي فيزيكـي، مـشكلات زیست‌محیطی خـصوصاً آلودگي و نابساماني سيماي شهري را داشته است. به همین منظور، پژوهش حاضر باهدف ارزيابي موانع طبيعي و انساني توسعه فيزيکي شهر سنندج انجام شده است. این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و ازنظر نوع، توصیفی- تحلیلی میباشد. در ابتدا با مطالعات کتابخانه‌اي، بررسي‌هاي ميداني و ابزار پرسشنامه، موانع دخيل در توسعه فيزيکي شهر (معيارها) يعني توپوگرافي، اراضي زراعي، رودخانه، صنايع، تأسيسات نظامي و گورستان اين شهر شناسايي و گزينش‌شده است. کار تحليل پرسشنامه‌ها در نرمافزار SPSS. 26 انجام و از معيارها ميانگين استفاده شد؛ سپس با توجه به ميانگين تأثير آنها از ديدگاه مردم در قالب مدل تحليل سلسله مراتبي (AHP) به هرکدام وزني داده شد. در جهت فرآيند محاسباتي مدل AHP از نرمافزار Expert Choice استفاده شد. با استفاده از اين نرمافزار وزن مذکور مورد تجزيه‌وتحليل قرار گرفت و وزن نهايي معيارها مؤثر مشخص شد. با توجه به وزن نهايي معيارها مؤثر، در محيط نرمافزار ArcG1S لايه‌هاي اطلاعاتي موانع تهيه و از آنها پهنه‌بندي گرديده است. سپس با استفاده از وزن هر لايه در محيط نرمافزار ArcGIS و با مدل همپوشاني وزني، اين لايه‌ها باهم ترکيب‌شده است؛ و درنتيجه، خروجي حاصل نمايانگر تأثير معيارهاي موردنظر به‌منظور انتخاب مکان بهينه براي استقرار آتي شهر مي‌باشد. نتايج به‌دست‌آمده از تجزیه‌وتحلیل بيانگر آن است که بهترين جهات براي رشد آتي شهر در قسمت شمال و جنوب شهر و به‌طور متوسط جنوب شرقي مي‌باشد در مقابل در جهت شرق و جنوب شرق صنايع، گورستان، اراضي کشاورزي مانع توسعه، در قسمت شمال غرب پادگان نظامي، در غرب و جنوب غرب نيز توپوگرافي تنگناهايي را به وجود آورده‌اند.
|
استناد: (1402). ارزيابي موانع طبيعي و انساني توسعه فيزيکي شهر سنندج. فصلنامه پژوهش و برنامهریزی شهری، سال 14، شماره 54، مرودشت: صص 33-46. DOI: 10.30495/JUPM.2022.30535.4203 DOR: |
مقدمه
امروزه اکثر جمعیت جهان شهرنشین شدهاند. یونسکو پیش‌بینی کرده است که: «برای 40 سال آینده با رشد جمعیت فعلی باید هزار شهر با جمعیت 3 میلیونی ساخته شود»(خلفی و همکاران، 1402: 4). در حال حاضر، رشد جمعیت شهری جهان سریع‌تر از جمعیت کل جهان است (سازمان ملل، ۲۰۱۰). به‌طوری‌که در سال ۱۹۵۰، ۳۰% جمعیت جهان شهرنشین بود ولی در سال ۲۰۱۴ به ۵۴% رسید (سازمان ملل، ۲۰۱۴: ۷). طبق گزارش سازمان ملل بیش از نیمی از جمعیت جهان یعنی حدود 5/3 میلیارد نفر در شهرها زندگی می‌کنند که این رخداد به ۶۵% در سال ۲۰۳۰ و به حدود ۷۰٪ در سال ۲۰۵۰ خواهد رسید (امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل، ۲۰۰۷). گسترش بي‌رويه شهرها يك مشكل جهاني است، به‌گونه‌اي كه در حال حاضر بيش از نيمي از جمعيت جهان در شهرها زندگي مي‌کنند و پيش‌بيني مي‌گردد تا سال ۲۰۲۵ افزون بر ۶۵ درصد جمعيت جهان در شهرها زندگي كنند (Kaya, 2006: 19). اين در حالي است كه افزايش سريع پراكندگي شهري در بسياري از كشورهاي دنيا يك نگراني بزرگ شده است؛ زيرا اين پراكندگي سريع اثرات زيان باري در محيط بر جاي مي‌گذارد(Jaeger et al., 2010: 397)؛ لذا مهم‌ترين مسئله‌اي كه در برابر توسعه شهري قرار ميگيرد، مكان توسعه آتي آنها است(Merlin, 2000: 235).
شهرها اصولاً تمايل به توسعه دارند و در مسير رشد به عناوين خاص جغرافيايي دست مي‌يابند که هريک براي خود مفاهيمي را در بردارد. روند توسعه شهري در شهرهايي که رشد طبيعي دارند و يا در شهرهايي که با رشد ضعيف روبرو هستند به‌طورکلي به توسعه فيزيکي نتيجه مي‌دهد که شکل توسعه شهري خوانده مي‌شود (Permana et al., 2008: 4287). همان‌گونه که در توسعه کالبدي -فيزيکي شهرها عوامل متعددي مؤثر هستند، محدوديت‌ها و موانع متعددي نيز وجود دارند که مي‌توانند مانع توسعه يک شهر در جهات مختلف شود. در يک تقسيم‌بندي کلي ميتوان محدوديت‌ها و موانع توسعه فيزيکي شهرها را به دودسته کلي، محدوديت‌ها و موانع طبيعي و موانع انساني تقسيم کرد. توسعه فيزيکي و رشد جمعيتي شهرهاي ايران تا چند دهه‌ي پيش روند افزايشي هماهنگ و متعادلي داشته است. تحولاتي که در حوزه‌هاي اقتصادي و اجتماعي صورت گرفته، رشد و توسعه فضايي شهرها را به‌شدت تحت تأثير قرار داده است(حسين اف، 1382: 92). از طرفي توسعه فيزيکي ناموزون شهرها بيشتر به سياست‌هاي اداري روستا-شهر وابسته بوده و روند بورس‌بازي، معاملات اقماري زمين نيز از عوامل اصلي در توسعه فيزيکي ناموزون شهرها محسوب مي‌شود(شکويي، 1374: 86). گرچه مناطق شهري چهار درصد از سطح خشکي‌هاي زمين را تشکيل مي‌دهند ولي توسعه نامنظم شهري مي‌تواند سبب تغييرات گسترده‌اي در شرايط محيطي کاربري‌هاي ديگر شود. توسعه نامنظم شهري اثرات مخربي بر شهرها و محيط اطراف آنها مي‌گذارد که ازجمله ميتوان به ناهمگوني چشم‌اندازهاي طبيعي و از دست رفتن زمين‌هاي کشاورزي اشاره کرد. علي‌رغم اين يافته‌هاي علمي اثبات کرده‌اند که اين الگو براي توسعه شهري مؤثر نيست اما همچنان الگوي غالب توسعه شهري است(Batisani and Yarnal, 2008: 2)؛ توجه به توسعهي فيزيكي شهري پايدار، به‌عنوان يك ضرورت اساسـي در برنامـههـاي توسـعهي شهري، حاكي از اهميت اين موضوع در تقويت جبهههاي فرهنگي، اجتماعي و كالبدي شـهر دارد. در ايران يكي از موارد مهم فرايند شهرنشيني، گـسترش سـريع فيزيكـي شـهرهاسـت. افـزايش بی‌رویه‌ی شهرها و رشد ناموزون آنها بـه دليـل مهـاجرتهـاي بـيرويه و افـزايش جمعيـت، يكـي از مشكلات اساسي شبكهي شهري كشور است. اكنون هم يكي از مسائل تمام شهرها، رشـد شهرنـشيني و به‌تبع آن گسترش شاخكهاي خزنده شهري بـر اراضـي پيـرا شـهري اسـت، كـه پيامـدهايي چـون: حاشيهنشيني نابودي اراضي كشاورزي، افزايش جمعيـت شـهرها، عـدم امكـان پاسـخگويي برخـي از خدمات و کاربری‌ها در شهر، گسستگي بافـتهـاي فيزيكـي، مـشكلات زیست‌محیطی، خـصوصاً آلودگي و نابساماني سيماي شهري داشته است(حسین زاده دلیر و هوشیار، 1385: 213). بنابراين با توجه به اشکالات مذکور ضروري است که توسعه شهري براي جلوگيري از بين رفتن کاربري‌هاي مناسب، منظم شود که يکي از راه‌حل‌ها براي از دست نرفتن کاربري‌هاي مناسب، مکان‌يابي بهينه‌ي توسعه شهري است. در مکان‌يابي تلاش بر آن است تا پارامترهاي مختلف در ارتباط با يکديگر قرار گيرند(Zhao, 2010: 246). توسعه فيزيکي شهرها فرآيندي مداوم و پوياست که طي آن محدوده‌هاي فيزيکي شهر و فضاهاي کالبدي آن در جهات عمودي و از حيث کمي و کيفي گسترش مي‌يابد (فردوسي، 1384: 18). شهر سنندج- همانند اکثر شهرها- براي توسعه فيزيکي خود با مسائل و مشکلاتي روبه‌رو شده است. رشد فیزیکی شهر سنندج همچون دیگر شهرهای ایران در طول دهههای اخیر دستخوش تغییرات بسیاری شده است. این تغییرات هم در میـزان افـزایش کـه در طول چهار دهه اخیر از 397 هکتار به 4066 رسیده اسـت و هـم در جهـتهـای پـراکنش افقـی، بـدون برنامـهریـزی و غیر هدفمند بوده است (عبدی و همکاران، 1394: 432). درنتیجه هم‌اکنون شهر با تنگناها و موانع متعدد طبيعي و انساني در توسعه فيزيکي خود روبه‌رو شده است و ضرورت دارد که به اين مسئله براي جلوگيري از گسترش نامنظم و نابهنجار شهر توجه لازم شود تا شهر سنندج از توسعه فيزيکي مناسبي در آينده خود برخوردار گردد.
در همين راستا، پژوهش حاضر به دنبال پاسخگويي به سؤالات ذيل است:
1. مهم‌ترين موانع طبيعي و انساني در توسعه فيزيکي شهر سنندج کدامند؟
2. چه قسمت‌هاي از شهر سنندج براي توسعه فيزيکي با موانع طبيعي و انساني روبروست؟
3. مناسب‌ترين مکان براي توسعه فيزيکي شهر سنندج در چه قسمتي از شهر قرار دارد؟
مبانی نظری و پشینه تحقیق
شهر و شهرنشینی در تاریخ پرفرازونشیب بشری، پدیده‌ای تازه نیست. تمدن‌های کهن در بخش‌های مختلف جهان، یعنی مصر، بین‌النهرین، هند و چین از هزاران سال پیش شهرهای بسیاری را در دامن خود پرورانده و نظاره‌گر رشد، عظمت، افول و اضمحلال آنها بوده‌اند (کاویانی پویا، 1396: 74). بااین‌وجود رشد و توسعه شهرها براثر حوادث مختلف، در تمام ادوار تاریخ دارای افول و صعود بوده است؛ اما آنچه اساس شهرنشینی و توسعه شهرهای امروزی را بنیاد گذارد، به قرن هجدهم میلادی بازمی‌گردد. انقلاب صنعتی و به دنبال آن تحولاتی که به انقلاب در امر شهرنشینی در نیمه قرن دوم نوزده انجامید، استقرار انسان را در شهرها را به‌گونه‌ای دیگر جلوه‌گر ساخت. (صفری و عزیزی، 1399: 227). شهرها پس از انقلاب صنعتی به‌یک‌باره شروع به رشد و توسعه کردند و این رشد و توسعه به همراه نسبت روزافزون شهرنشینی پیامدهای زیانباری برای شهرها به ارمغان آورده است. تداوم این‌گونه رشد شهرنشینی با مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیست پذیری، بحرانآفرین و هشداری بر ناپایداری شهرها است(تقوی زیروانی و همکاران، 1402: 5). این آثار، انسان نیمه دوم قرن بیستم را به فکر و چاره‌ای وا‌داشت که از آن توسعه پایدار تبلور یافت چون غالب زیان‌های محیطی از شهرها نشئت می‌گیرند، توسعه پایدار شهری بیش از همه موردتوجه قرار گرفت(Azizi, 2002: 147).
استقرار و پیدایش یک شهر بیش از هر چیز تابع شرایط و موقعیت جغرافیایی است؛ زیرا عوارض و پدیدههای طبیعی در مکان گزینی، حوزه نفوذ، توسعه فیزیکی و ژئومورفولوژیک شهری اثر قاطعی دارند. پدیدههای طبیعی گاه به‌عنوان عوامل مثبت و گاه به‌عنوان عوامل منفی و بازدارنده عمل می‌کنند (نگارش، 1382: 134). عوارض و پدیدههای طبیعی و انسانی در مکانگزینی، پراکندگی، حوزه نفوذ، توسعه فیزیکی و مورفولوژی شهری تأثیر بسزایی دارند. روند رشد شهرنشینی در ایران در پی تحولات اجتماعی و اقتصادی دهههای قبل، بدون تناسب با ظرفیتها و امکانات طبیعی، پیامدهای ناخوشایندی را در فضای کالبدی- زیستی درون‌شهری به وجود آورده است(حسین زاده، 1393: 19).
ازجمله تحقيقات داخلي و خارجي که مرتبط با موضوع پژوهش صورت گرفته است، ميتوان به موارد زير اشاره کرد:
خادم نژاد و همکاران (1399) در تحقیق خود به آینده‌نگاری روند توسعه فیزیکی شهرها با رویکرد سناریونویسی (نمونه موردی: شهر ماکو) پرداختند. نتایج تحقیق توسعه فیزیکی شهری ماکو بیانگر دو قالب سناریو قوی و محتمل بوده است. سناریو قوی شامل سه سناریو(سناریو اول وضعیت مطلوب، سناریو دوم و سوم بحرانی) بوده که فاقد وضعیت ایستا در میان سناریوها بوده است. درمجموع 21 سناریو محتمل برای وضعیت آینده روند توسعه فیزیکی شهر ماکو در افق سال 1404 به دست آمد که وضعیت سناریوهای محتمل بیانگر چهار سناریو مطلوب و 17 سناریو بحرانی بوده است. در این میان سناریوهای 1، 2 و 3 احتمال تحقق بیشتری داشتهاند.
صفري و عزيزي (1399) در تحقيق خود به پتانسيل‌ها و موانع توسعه فيزيکي شهر رودبار با رويکرد دورسنجي و GIS پرداختند. با توجه به يافته‌هاي به‌دست‌آمده از روش تلفيقي AHP-FUZZY و سنجش از درو و روي‌هم گذاري اين يافته‌ها به اين نتيجه رسيديم که اکثر ساخت‌وسازهاي شهر رودبار در نقاط غير مستعد ساخته‌شده است و اين شهر تحت تأثير عوامل طبيعي و اجتناب‌ناپذير ازجمله شيب تند، گسل فراوان، رودخانه دائمي سفيدرود و کاربري اراضي که بيشتر آن باغ و جنگل و زمين‌هاي کشاورزي مي‌باشد، قرارگرفته و مانع توسعه فيزيکي آن شده است.
قهرمانی و همکاران (1399) در تحقیق خود به توسعه مدل آنتروپی شانون-وینر بر مبنای پارادایم‌های توسعه شهری مبتنی بر اختلاط کاربری زمین شهری پرداختند. نتایج درنهایت «مدل تنوع مکان» شامل 4 دسته و 12 شاخص در قالب دیاگرام 6 استخراج شد. دسته «الف» با میانگین وزن دسته (310/0) شامل شاخص درجه اختلاط کاربری زمین، دسته «ب» با میانگین وزن دسته (270/0) شامل شاخصهای دسترسی به کاربری محلهای، میزان تولید سفر و تراکم تقاطع، دسته «ج» با میانگین وزن دسته (240/0) شامل شاخصهای سرانه کاربری زمین، تراکم مسکونی، درجه اختلاط مسکن و مساحت پلاک و دسته «د» با میانگین وزن دسته (180/0) شامل شاخصهای تراکم جمعیتی، مالکیت، ترکیب جنسی و ترکیب سنی میباشد؛ درواقع دسته الف با میانگین وزن دسته (310/0) بیشترین اهمیت و دسته «د» با میانگین وزن دسته (180/0) کمترین اهمیت را دارا میباشد.
خمر و بلوچ (1400) در تحقيق خود به ارزيابي و تحليل پهنه‌هاي بلافصل شهر نيک شهر به‌منظور تعيين جهات مناسب توسعه فيزيکي پرداختند. نتايج تحقيق حاکي از آن است که عمده‌ترين عارضه طبيعي شهر نيک شهر را ارتفاعات و رودخانه‌ها و شاخه‌هاي منشعب از آن تشکيل مي‌دهد که اين عوامل باعث شده شهر، شکلي خطي به خود گرفته و در امتداد جنوب غرب به شمال شرق گسترش يابد و از طرف ديگر ارتفاعات موجود در شمال و بخش‌هايي از جنوب شهر و نيز در محدوده‌اي از بدنه‌ي غربي شهر موجب گرديده تا شهر در جهت شمال-جنوبي امکان توسعه و گسترش نداشته باشد. در پايان نيز بايد اشاره کرد که رشد بي‌برنامه شهر نيک شهر مي‌تواند باعث بروز مشکلات عديده‌اي شود و در نقطه مقابل، تلاش براي رشد عمودي و هوشمند مي‌تواند به توسعه پايدار بيانجامد.
حکمت نيا و همکاران (1400) در پژوهش خود به شناسايي و تحليل عوامل کليدي مؤثر در سياست‌گذاري توسعه فيزيکي شهر اروميه پرداختند. نتايج تحقيقات بر اساس محاسبات مدل هلدرن نشان داد که حدود 8/25 درصد رشد شهر اروميه در فاصله سال‌هاي 1355 تا 1395، براثر رشد افقي بدقواره (اسپرال) شهر و حدود 2/74 درصد مابقي توسعه شهر ناشي از رشد جمعيت شهر بوده است که منجر به افزايش تراکم جمعيت و کاهش سرانه زمين شهري شده است. براي تحليل و ارزيابي سياست‌گذاري توسعه فيزيکي شهر اروميه از 31 عامل استفاده شده است که با استفاده از نرمافزار ميک ميک، 8 پيشران کليدي در سياست‌گذاري استخراج و 5 بازيگر کليدي جهت پيشبرد اين سياست‌ها شناخته‌شده‌اند که مديران شهري و بنگاه‌هاي شهري به ترتيب بيشترين قدرت رقابت‌پذيري، صلاحيت، تأثيرگذاري را داشتهاند. درنهايت بيشترين توافق بازيگران در رابطه با گمانه‌هاي توسعه فيزيکي بر احتمال تبديل‌شدن شهر به جولانگاه بورس‌بازي زمين و مسکن و سياست آمرانه و متمرکز بوده است.
اجتماعی و همکاران در سال 1402 در تحقیق خود به بررسی قابلیت‌ها و تنگناهای محیطی توسعۀ فیزیکی شهر اقلید با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای پرداختند. نتایج حاصل از تفسیر تصاویر ماهواره‌ای طی 30 سال اخیر نشانگر خزیدگی و گسترش شهر در یک راستای شمال شرقی - جنوب غربی بوده است. تحلیل همپوشانی در قالب نقشه نهایی تناسب اراضی برای توسعۀ فیزیکی شهر نشان داد که شهر اقلید از جهات شمال و شرق و تا حدودی جنوب، با تنگناهای جدی برای توسعۀ فیزیکی خود روبرو بود، به‌طوری‌که 40 درصد از اراضی محدوده موردمطالعه به لحاظ توسعۀ فیزیکی شهر در وضعیت نامساعدی قرار داشت. در مقابل، 25 درصد از مساحت محدوده اقلید از شرایط مناسبی برای توسعه فیزیکی برخوردار بود که عمدتاً جهات مختلف غربی (شمال غرب، غرب و جنوب غرب) را در بر داشت. در بین عوامل موردبررسی، عامل ناهمواری و ژئومورفیک نقش مهم و آشکاری در گذشته و حال شهرنشینی اقلید داشته و در آینده نیز تعیین‌کننده سمت‌وسوی توسعه آن خواهند بود.
ابراهیمی و ملکی (1402) در تحقیق خود به ارزیابی روند توسعۀ فیزیکی نواحی سکونتگاهی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای مطالعۀ موردی: شهر هندیجان پرداختند. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داده است وسعت نواحی سکونتگاهی شهر هندیجان در طی دورۀ زمانی 30 ساله حدود 6/1 کیلومترمربع افزایش داشته است. نتایج ارزیابی تغییرات کاربری‌‌های اراضی در منطقه نشان داده است که در طی دورۀ زمانی 30 ساله، 15/1 کیلومترمربع از اراضی بایر، 4/0 کیلومترمربع از اراضی کشاورزی و 05/0 کیلومترمربع از باغات به سکونتگاه تبدیل شده است. همچنین نتایج ارزیابی روند مکانی تغییرات نشان داده است که بیشترین میزان توسعۀ نواحی سکونتگاهی مربوط به مناطق شمالی محدودۀ شهری هندیجان بوده است.
در حوزه پژوهشهای خارجی نيز ميتوان به مطالعات انجام‌شده زير اشاره نمود:
گتو و بات (2021) در تحقيق خود به تجزيه‌وتحليل پويايي مکاني-زماني الگوي رشد و پراکندگي شهري با استفاده از فناوري‌هاي جغرافيايي و معيارهاي منظر در باهير دار، شمال غربي اتيوپي پرداختند. نتايج اين مطالعه نشان مي‌دهد؛ گسترش سريع شهري که به‌نوبه خود منجر به گسترش شهري مي‌شود، درصورتي‌که سياست‌هاي برنامه‌ريزي و مديريت شهري پايدار به‌درستي تهيه و مورداستفاده قرار نگيرد، پيامدهاي اجتماعي- اقتصادي و زيست‌محيطي مختلفي دارد. اين مطالعه مي‌تواند با کنترل اعمال نامناسب کاربري زمين، سياست‌ها و راهبردهاي مناسبي را براي استفاده مؤثر از منابع و تخصيص زيرساخت‌ها طراحي کند.
تيان و مائو (2022) در تحقيق خود به تأثير ادغام منطقه‌اي بر پراکندگي شهري در مناطق تراکم شهري: مطالعه موردي دلتاي رودخانه يانگ تسه، چين پرداختند. نتايج اين مطالعه موارد زير را نشان داد: (1) از سال 2005 تا 2020، زمين شهري در منطقه YRD به ميزان 9348.99 کيلومترمربع افزايش يافت که 68.73٪ از زمين‌هاي افزايش‌يافته را اشغال کرد. (2) بر اساس رابطه جامع بين گسترش شهري، توسعه اجتماعي-اقتصادي و عملکرد شهري، پراکندگي شهري در منطقه YRD شناسايي شد و مشخص شد که عمدتاً از سال 2015 تا 2020 رخ داده است. (3) ادغام منطقه‌اي تأثير مثبت قابل‌توجهي بر ترويج گسترش شهري در منطقه YRD داشت؛ و (4) استراتژي‌هاي کنترل فضايي براي مناطق پراکنده شهري مبتني بر درون‌زا، برون‌زا محور و نظارت بر توسعه بر اساس ويژگي‌هاي پراکندگي شهري و تحليل پويا ارائه شد.
پورطاهريان و جاگر (2022) در پژوهش خود به بررسي اينکه کمربند سبز چقدر در کاهش پراکندگي شهري مؤثر است؟ مطالعه تطبيقي 60 شهر اروپايي پرداختند. نتايج نشان مي‌دهد که (1) کمربند سبز تا حد زيادي در کاهش سرعت پراکندگي شهري مؤثر بوده است؛ و در بيشتر موارد، آنها به کاهش پراکندگي کمک کرده‌اند. (2) درحالي‌که پراکندگي شهري در برخي از شهرهاي بدون کمربند سبز نيز کاهش يافت، ميانگين کاهش نسبي پراکندگي در شهرهاي داراي کمربند سبز بسيار قوي‌تر بود. (3) کمربند سبز تا حدودي در محدود کردن پراکندگي شهري در شهرهايي با اندازه جمعيت بيشتر سودمند بود. (4) اثربخشي کمربند سبز عمدتاً به دليل کاهش جذب زمين به ازاي هر نفر بود، يعني از طريق تراکم مناطق ساخته‌شده. اين يافته‌ها براي اطلاع‌رساني استراتژي‌هاي پراکنده آينده در برنامه‌ريزي شهري و منطقه‌اي و همچنين تدوين سناريوهاي جديد و اهداف و محدوديت‌هاي پراکندگي شهري در حمايت از اشکال پايدارتر توسعه شهري مفيد هستند.
سیتول1 و همکاران (2024) در تحقیق خود به مشخص کردن تغییرات پوشش زمین و پراکندگی شهری با استفاده از تکنیک‌های جغرافیایی و معیارهای منظر در بولاوایو، زیمبابوه (1984-2022) پرداختند. ارزیابی تغییر کاربری زمین نشان داد که شهر بولاوایو چهار نوع منطقه پراکندگی شهری را نشان میدهد: جهشی، نوار/روبان، تراکم کم و پرکننده. گسترش شهری به شهرنشینی و سیاست کاربری زمین در حال تحول نسبت داده میشود. گسترش شهری پیامدهای برنامهریزی شهری متعددی بر مدیریت حمل‌ونقل، از بین رفتن زیستگاه و جنگلزدایی، کاهش و آلودگی منابع آب شیرین و بسیاری موارد دیگر دارد. این مطالعه برای برنامه ریزان، محققان و تصمیم‌گیرندگان/سیاست‌گذاران استراتژیک است زیرا اطلاعات مرتبط، به‌روز و دقیق را برای برنامهریزی شهری پایدار ارائه میدهد.
مواد و روش تحقیق
تحقیق حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و ازنظر روش، توصیفی – تحلیلی میباشد. جهت گردآوری اطلاعات از دو روش اسنادی و میدانی استفاده‌شده است. جامعه آماری پژوهش حاضر را کارشناسان و خبرگان علمی و اجرایی حوزه موردمطالعه تشکیل دادند که تعداد آنها 30 نفر بوده و با توجه به محدود بودن جامعه، همه افراد به‌عنوان نمونه انتخاب شدند. جهت تجزیه‌وتحلیل داده‌های پژوهش از تکنیک فرایند تحلیل سلسله مراتبی در محیط نرمافزار Expert Choice استفاده شد.
محدوده مورد مطالعه
منطقه موردمطالعه، محدوده شهر سنندج در سال 1381 و شعاع 5 کيلومتري آن را در بر ميگيرد که با موقعيت جغرافيايي 46 درجه و 55 دقيقه تا 47 درجه و 5 دقيقه طول شرقي از نصف‌النهار گرينويچ و 35 درجه و 12 دقيقه و 27 ثانيه تا 35 درجه و 23 دقيقه و 18 ثانيه عرض شمالي از استوا، در غرب ايران قرار گرفته است. ازنظر مورفولوژي، چشم‌انداز منطقه را واحد کوهستان در برگرفته و متشکل از کوه‌ها و تپه‌هايي است که در محدوده فعلي و يا در محدوده توسعه آتي شهر قرار دارند(گومز و همکاران، 2000: 127). ازنظر وضعيت توپوگرافي متوسط ارتفاع از سطح دريا معادل 1535 متر مي‌باشد که در پست‌ترين نقطه 600 متر و در آبيدر بلندترين نقطه 2550 متر است(طرح جامع سنندج،1384). هسته اوليه شهر در سال 1005 توسط سليمان خان اردلان به انگيزه‌هاي نظامي و ايجاد مرکزيت سياسي براي حکومت به‌صورت قلعه‌اي بر فراز تپه طبيعي به ارتفاع 20 متر که به اطراف شهر احاطه داشته بنا شد اين قلعه که به قلعه فردوسي و باشگاه افسران نيز معروف مي‌باشد و در مراحل توسعه خود ابتدا تا سال 1300ه.ق به سمت شمال و شمال شرقي و تا سال 1357 باز تمايل به‌طرف شمال بوده مضافاً اندک تمايل توسعه به‌طرف جنوب غرب و تا حدودي جنوب ديده مي‌شود و تنها بعد از سال 1357 است که توسعه شهر جمعيت قطعي خود را به‌طرف جنوب و جنوب غرب پيدا و انتخاب مي‌کند که اين امر بيانگر وجود تنگناهايي در ديگر جهات بوده است (فردوسي،1364) توسعه مذکور موجب تخريب باغ‌ها و زمين‌هاي کشاورزي شده است. (شکل شماره 1).
شکل (1). موقعيت فضايي محدوده موردمطالعه (یافتههای تحقیق، 1402).
[1] . Sithole
بحث و یافتههای تحقیق
فرايند تحليل سلسله مراتبي براي اولين بار در سال 1980 توسط توماس ال ساعتي، براي بيان تصميم‌گيري‌هاي چند معياره پيشنهاد شد ساعتي معتقد است كه فرآيند تحليل سلسله مراتبي يك فن براي تصميم‌گيري‌هاي پيچيده مي‌باشد بنابراين AHP به برنامه‌ريز كمك مي‌کند تا يكي از مناسب‌ترين گزينه‌ها را براي رفع مشكلات انتخاب نمايد((Saaty, 2008: 108. فرآيند تحليل سلسله مراتبي(AHP)، يکي از روش‌هاي تصميم‌گيري چندمعياري است که در آن بر مبناي يک هدف معين و با استفاده از معيارها يا سنجه‌هاي مختلف و وزن دهي به هر يک از آنها ميتوان از ميان گزينه‌ها يا آلترناتيوها، گزينه‌ي مرجع و با اولويت را براي هدفي خاص برگزيد و ساير گزينه‌ها را نيز رتبه‌بندي نمود(کرم و محمدی، 1388: 63). اولين قدم در فرآيند تحليل سلسله مراتبي ايجاد يک ساختار سلسله مراتبي از موضوع موردبررسي مي‌باشد(زبردست، 1380: 15). اولين گام در مدل سلسله مراتبي ساخت نمودار سلسله مراتبي است. نمودار سلسله مراتبي اين تحقيق در شکل (2) نشان داده شده است. در این نمودار هدف پژوهش که موانع توسعه فیزیکی شهر سنندج میباشد و معیارهای موردبررسی توپوگرافي، زمين زراعي، رودخانه، صنايع، کاربری نظامي و گورستان میباشند.
موانع توسعه فيزيکي شهر سنندج |
هدف |
معيارها |
شکل(2). فرآيند سلسله مراتبي (یافتههای تحقیق، 1402).
پس‌ازاینکه موانع توسعه فيزيکي شهر سنندج از طريق ابزار پرسشنامه در نرمافزار SPSS مورد شناسايي و تحليل قرار گرفتند. با توجه به ميانگين تأثير آنها از ديدگاه جامعه نمونه براي تحليل آماري در قالب مدل سلسله مراتبي((AHP پس از ساخت نمودار سلسله مراتبي ابتدا به معيارها مذکور بر اساس شکل 3 کميتي ساعتي وزني داده شد. سپس مقايسه زوجي از آنها به عمل آمد و درنهايت وزن نهايي معيارها مذکور مشخص شد. بعد از تجزیه‌وتحلیل آماري با استفاده از نرمافزار Expert Choice و تعيين وزن نهايي اين نتيجه حاصل شد که معيار توپوگرافي با وزن 0.388 مؤثرترين مانع در توسعه فيزيکي شهر سنندج مي‌باشد و مانع تأسيسات و اماکن نظامي با وزن 0.249 ازلحاظ تأثير در توسعه فيزيکي شهر در رتبه دوم قرار دارد و موانع صنايع با وزن 0.159 در جايگاه سوم، مانع رودخانه با وزن 0.100 در جايگاه چهارم و مانع گورستان با وزن 0.064 در جايگاه پنجم و در آخر مانع کشاورزي با وزن 0.041 قرار دارد. در ادامه پس از تحليل توصيفي موانع طبيعي و انساني به‌صورت جداگانه و نمايش نقشه‌هاي موقعيت و ممانعت آنها در توسعه فيزيکي شهر، پهنه‌بندي موانع و ميزان تأثير آنها با استفاده از نرمافزار ArcGIS بر روي نقشه شهر نمايش داده شد و پهنه مناسب براي توسعه آتي شهر سنندج تعيين گشت.
شکل (3). تعيين وزن نهايي معيارها (یافتههای تحقیق، 1402).
تحليل موانع طبيعي
توپوگرافي
ايجاد و توسعه شهر سنندج به تبعيت از توپوگرافي دشت و ارتفاعات و خواست فئودال‌ها بوده چشم‌انداز شهر سنندج را کوه‌ها و تپه‌ها فراگرفته‌اند. کوه آبيدر (آوير) بزرگ در غرب شهر با 2546 متر ارتفاع از سطح دريا و کوه کوچکرش در شمال شرق شهر با 1762 متر ارتفاع مهم‌ترين ارتفاعات شهرند. تپه‌هاي متعددي نيز در داخل محدوده فعلي شهر قرار دارند از قبيل روسي، تپه شوبو، تپه شيخ حمه باقر و تپه توس نوذر. اين تپه‌ها به‌گونه‌اي استقراريافته‌اند که روند و جهت توسعه فيزيکي شهر را محدود کرده‌اند درجاهايي که توسعه کالبدي شکل گرفته است، سکونتگاه‌ها به‌صورت پلکاني و با صرف هزينه‌هاي مضاعفي احداث‌شده‌اند. نتايج مطالعات حاکي از آن است که ارتفاعات به‌عنوان مانعي در توسعه شهر سنندج به شمار مي‌آيند؛ و شهر حالت کاسه‌اي داشته و محدوديت‌هاي حاصل از وجود ارتفاعات در شهر سنندج را ميتوان چنين برشمرد:
1. ارتفاعات، عامل مهمي در ممانعت از توسعه فيزيکي شهر محسوب مي‌شوند.
2. ارتفاعات، موجب هدر رفتن انرژي، هزينه‌هاي مضاعف و اختلال در امر خدمات‌رساني مي‌شوند.
3. ارتفاعات موجب کاهش زمان و تمرکز آب و درنتيجه آب‌گرفتگي سطح معابر و خيابان‌هاي شهر مي‌شوند(شکل شماره 4).
شکل (4). توپوگرافي شهر سنندج (یافتههای تحقیق، 1402).
رودخانه
رودخانه‌هاي قشلاق و گراياشان که از عناصر مهم طبيعي شهر موردپژوهش مي‌باشند به ترتيب با جهت شمالي- جنوبي و شمال غرب- جنوب شرقي در محدوده شهر واقع‌شده‌اند و رودخانه گراياشان حوزه آبريز کوه‌هاي ضلع شمال غرب بوده که عرض شهر را طي نموده و به رودخانه قشلاق منتهي مي‌گردد. از موانع طبيعي در توسعه کالبدي شهر سنندج به شمار مي‌آيند(شکل 5).
شکل (5). رودخانه‌هاي شهر سنندج (یافتههای تحقیق، 1402).
اراضي کشاورزي
وجود اراضي کشاورزي در شرق و جنوب شهر سنندج به دلايلي ازجمله:
1. ارزش غذايي 2. توسعه اقتصادي منطقه 3. داشتن حريم 4. نفوذ آب‌هاي زيرزميني و تغذيه سفره‌هاي آن مانع توسعه در اين قسمت از شهر شده است. اراضي زراعي براثر برنامه‌هاي طرح اراضي مرغوب کشاورزي و يا واجد ارزش‌هاي زيست‌محيطي مورد تعرض واقع‌شده و به شهر الحاق شده است در جنوب و جنوب شرقي بخصوص در محدوده نائي سر در شرق و شمال شرقي و در محدوده يا واسطه شمال اراضي زيادي زير توسعه و گسترش شهر تخريب شده است(شکل 6).
شکل (6). اراضي زراعي شهر سنندج (یافتههای تحقیق، 1402).
تحليل موانع انساني
پادگان‌ها و تأسيسات نظامي و انتظامي داخل شهر
استقرار پادگان‌ها و واحدهاي نظامي در محدوده شهرها ازجمله مشکلات و معضلات اغلب شهرهاي ايران ازجمله سنندج محسوب مي‌شود. به دليل ناهماهنگي و عدم سنخيت عملکرد و فعاليت واحدهاي نظامي پادگان‌ها با عملکردهاي شهري استقرار آنها در محيط شهر تداخل عملکردي و ايجاد مزاحمت براي ساير کاربري‌هاي شهري را موجب مي‌گردد. در شمال و جنوب شرق شهر سنندج پادگان‌ها و واحدهاي آموزشي نظامي سطوح بسياري از محدوده و حريم شهر را در اختيار گرفته‌اند که بر عملکرد صحيح شهر تأثير نامطلوب گذاشته و حتي توسعه صحيح شهر را منتفي و موجب توسعه نامطلوب شهر در آينده مي‌شوند. يکي از مهم‌ترين مشکلات عدم وجود برنامه‌اي جهت ساماندهي پادگان‌ها و مراکز نظامي مي‌باشد که روزبه‌روز هم براثر تثبيت آنها در گسترش ساخت‌وساز در داخل آنها، امکان اجرايي کردن برنامه انتقال به بيرون از شهر دشوارتر مي‌گردد. سرانه کاربري نظامي در شهر سنندج(05/1 مترمربع) در مقايسه با کاربري‌هاي ضروري ديگر مانند فرهنگي(55%)، ورزشي(61% مترمربع)، بهداشتي(02% مترمربع) و مذهبي(31%) به‌خوبي مشخص مي‌شود که شهر سنندج دچار کمبودهاي فراوان در زمينه‌هاي مختلف است که کاربري نظامي با اشتغال سطح قابل‌توجهي از مساحت شهر بر دامنه مشکلات آن افزوده است(شکل 7).
شکل (7). پهنه نظامي شهر سنندج (یافتههای تحقیق، 1402).
صنايع
با توجه به مسائل زيست‌محيطي و آلودگي‌هاي مختلفي که کارگاه‌هاي صنايع مزاحم شهري در محيط شهر ايجاد مي‌کنند ضرورت ساماندهي اين‌گونه مشاغل بسيار روشن است. در بسياري از نواحي شهري ايران واحدهاي کارگاهي موجود به‌تدريج به ناحيه کارگاهي جديد شهر انتقال داده مي‌شوند اين امر در شهر سنندج هم ازنظر اجتماعي و زيست‌محيطي و هم ازنظر اقتصادي(اشتغال، توسعه اقتصادي ناحيه) داري توجيه است. صنایع شهر سنندج بیشتر در جهت شرقی شهر پراکنده میباشند(شکل 8).
شکل (8). صنايع شهر سنندج (یافتههای تحقیق، 1402).
گورستان
شهر سنندج گورستان‌هاي زيادي در داخل و حريم شهر دارد، مساحت اين گورستان‌ها 1/17 هکتار مي‌باشد و برابر ضوابط محيط‌زيست بايد به فضاي سبز تبديل شود که به‌عنوان يکي ديگر از موانع توسعه فيزيکي شهر سنندج است گورستان اصلي شهر، گورستان بهشت محمدي است که در شرق کمربندي بهشت محمدي قرار دارد حدود 11 هکتار اراضي مجاور آن براي توسعه گورستان در نظر گرفته‌شده است(شکل 9).
شکل (9). گورستان شهر سنندج (یافتههای تحقیق، 1402).
بافت‌هاي مسکوني نامتعارف
به‌طور عمده اين بافت‌ها در دهه 65-55 شکل‌گرفته و گسترش‌يافته‌اند. در شهر سنندج به‌طورکلي دو پهنه بزرگ از بافت‌هاي نامتعارف ديده مي‌شود که يکي در شمال و ديگري در شرق شهر گرفته است؛ که عمدتاً محل اسکان اقشار فقير شهري و مهاجرين روستايي است(شکل 10)
روستاهايي که به شهرک‌هاي اقماري تبديل‌شده‌اند
در برخي از روستاها بر اساس طرح آماده‌سازي و به‌صورت برنامه‌ريزي‌شده از زمين واگذارشده ولي در برخي ديگر اين کار بدون برنامه‌ريزي و با تغيير کالبدي اراضي کشاورزي انجام‌شده که در هر دو صورت روستاها در جريان توسعه فيزيکي شهر سنندج تبديل به شهرک‌هاي اقماري شدهاند. (شکل 10)
شکل (10). موقعيت بافت‌هاي مسکوني نامتعارف و روستاهاي اقماري (یافتههای تحقیق، 1402).
شکل شماره (11) پهنه‌بندي موانع توسعه فيزيکي شهر سنندج را نشان میدهد. در این نقشه میزان تأثیرگذاری هرکدام از موانع نشان داده شده است. دراین‌بین موانع توپوگرافی تأثیرگذاری خیلی زیاد بر توسعه فیزیکی شهر سنندج داشته است. تأسیسات نظام تأثیرگذاری زیاد، کاربری صنایع تأثیرگذاری متوسط، کاربری رودخانه تا حدودی تأثیرگذاری داشته، کاربری اراضی زراعی تأثیرگذاری کم و درنهایت کاربری گورستان تأثیرگذاری خیلی کمی داشته است.
شکل (11). پهنه‌بندي موانع توسعه فيزيکي شهر سنندج (یافتههای تحقیق، 1402).
شکل شماره (12) مکان پيشنهادي مناسب براي توسعه آتي شهر سنندج را نشان میدهد. دراین‌بین بهترین جهت برای توسعه آینده شهر سنندج شمال شهر میباشد که زمینه توسعه فیزیکی شهر در این جهت بهترین پیشنهاد میباشد. جهت جنوب غربی شهر سنندج در مرحله دوم اهمیت و زمینه رشد فیزیکی شهر را نشان میدهد و در رتبههای بعد جهت غرب و شمال شرقی در اهمیت توسعه فیزیکی شهر سنندج مؤثر است.
شکل (12). مکان پيشنهادي مناسب براي توسعه آتي شهر سنندج، (یافتههای تحقیق، 1402).
نتیجهگیری و ارائه پیشنهادها
شهر سنندج در فرآيند توسعه خود در چند دهه اخير رشد سريع و بي‌برنامه‌اي را پشت سر گذاشته که نتيجه آن ايجاد و گسترش حاشيهنشيني، عدم توجه به توانايي‌ها و تنگناهاي محيطي، تغيير کاربري اراضي، تخريب محيط‌زيست و نظاير اين‌ها بوده است.
در پاسخ به فرضیات ارائه‌شده در مقاله می‌توان بیان کرد که در جواب فرضیه اول موانع مختلف طبيعي و انساني در توسعه فيزيکي شهر سنندج مؤثرند. موانع طبيعي متعددي همچون توپوگرافي، اراضي کشاورزي، رودخانه و عوامل انساني ازجمله، پادگان‌ها و صنايع، کارگاه‌ها و گورستان تنگناهايي را براي توسعه شهر به وجود آورده‌اند و سبب رشد کالبدي گسسته و فزاينده‌اي شده است. در جواب فرضیه دوم قسمت‌هاي شمال شرقی، جنوب، جنوب شرقی و غرب شهر سنندج براي توسعه فيزيکي با موانع طبيعي و انساني روبرو است؛ که در شکل شماره 11 به‌خوبی نشان داده‌شده است. در جواب فرضیه سوم مناسب‌ترين مکان براي توسعه فيزيکي شهر سنندج در شمال و جنوب غربی قرار دارد. شکل شماره 12 به‌خوبی نشان میدهد جهات توسعه آتی شهر سنندج در بهترین شرایط در جهت شمال و جنوب غربی قرار دارد.
نتايج به‌دست‌آمده از تجزیه‌وتحلیل بيانگر آن است که بهترين جهات براي رشد آتي شهر در قسمت شمال و جنوب شهر و به‌طور متوسط جنوب شرقي مي‌باشد در مقابل در جهت شرق و جنوب شرق صنايع، گورستان، اراضي کشاورزي مانع توسعه، در قسمت شمال غرب پادگان نظامي، در غرب و جنوب غرب نيز توپوگرافي تنگناهايي را به وجود آورده‌اند. با توجه به عوامل فوق بايد در طرح‌هاي توسعه شهر بازنگري جدي صورت بگيرد و همچنين مهندسان شهرسازي بايد فضاهاي متروک و باير منطقه را بر اساس ضوابط به کاربري‌هاي اولويت‌دار اختصاص دهند و تا حد امکان با رعايت ضوابط فني به گسترش عمودي شهر توجه کنند تا بين عرضه و تقاضاي مسکن توان معناداري برقرار گردد و زمينه توسعه پايدار شهر فراهم آيد.
نتایج تطبیقی با نتایج دیگر تحقیقات نشان میدهد که با تحقیق خمر و بلوچ (1400) در بعد توپوگرافی همسو میباشد. نتايج هر دو تحقيق حاکي از آن است که عمده‌ترين عارضه مانع توسعه فیزیکی توپوگرافی میباشد. همچنین با تحقیقات گتو و بات (2021) همسو میباشد و درصورتي‌که سياست‌هاي برنامه‌ريزي و مديريت شهري پايدار به‌درستي تهيه و مورداستفاده قرار نگيرد، پيامدهاي اجتماعي-اقتصادي و زيست‌محيطي مختلفي دارد. و باید کنترل اعمال نامناسب کاربري زمين، سياست‌ها و راهبردهاي مناسبي را براي استفاده مؤثر از منابع و تخصيص زيرساخت‌ها طراحي شود.
پيشنهادهای لازم برای این پژوهش به‌صورت ذیل ارائه میشود:
- شناخت موانع توسعه فيزيکي و جهت دادن توسعه شهر در مسير مناسب؛
- جلوگيري از ساخت‌وسازهاي غيرمجاز مسکن در اطراف شهر و اعمال نظارت مداوم بر محيط فيزيکي پيرامون شهر؛
- برنامه‌ريزي مناسب براي مسکن شهري و جلوگيري از معاملات قماري و بورس‌بازي زمين؛
- توصيه مي‌شود براي تأمين اراضي موردنياز توسعه آتي شهر در مرحله اول از اراضي باير و متروکه داخل محدوده شهر استفاده به عمل آيد؛
- ساماندهي اراضي خالي داخل محدوده شهر با ترغيب مالکيت به استفاده بهينه از اين اراضي با اجراي پيش‌بيني طرح‌هاي تفصيلي و ساير طرح‌هاي موضوعي و موضعي؛
- مطالعه استعداد زمين‌هاي کشاورزي: اگر ورود زمين‌هاي کشاورزي به داخل محدوده‌اي شهر اجتناب‌ناپذير گردد ضروري است زمين‌هايي که داراي ارزش کشاورزي کمتري هستند به محدوده شهر اضافه شود؛
- دور کردن کاربري‌هاي نظامي از کاربري‌هاي مسکوني؛
- ايجاد مديريت شهري متناسب طرح‌هاي توسعه شهر؛
- استفاده از مشاوران برتر شهرسازي و معماري توسعه؛
- توانمندسازي و نظم دادن به اسکان غيررسمي؛
- جلوگيري از توسعه فيزيکي نامنظم شهر و ايجاد کاربري‌هاي استراتژيک در محدوده جنوب و جنوب شرق.
ملاحظات اخلاقی:
پیروی از اصول اخلاق پژوهش: در مطالعه حاضر فرمهای رضایت نامه آگاهانه توسط تمامی آزمودنیها تکمیل شد.
حامی مالی: هزینههای مطالعه حاضر توسط دانشگاه شهید چمران اهواز تامین شد.
تعارض منافع: بنابر اظهار نویسندگان مقاله حاضر فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است.
فهرست منابع
1. ابراهیمی، اعظم، و ملکی، سعید (1402). ارزیابی روند توسعۀ فیزیکی نواحی سکونتگاهی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای مطالعۀ موردی: شهر هندیجان. جغرافیا و توسعه، 21(72)، 177- 169.
2. اجتماعی، بابک، خلج، علی، و مقتدری، قاسمعلی (1402). بررسی قابلیت‌ها و تنگناهای محیطی توسعۀ فیزیکی شهر اقلید با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای. جغرافیا و آمایش شهری - منطقه‌ای، 13(49)، 200- 171.
3. آ.ز وکيل‌اوا، ف.م حسين‌اف، و آ.آ. حسن‌اوا (1382). برنامه‌ريزي و ساخت شهرهاي کوچک. ترجمه غلامرضا خسرويان. نشر فروزنش، چاپ اول، تبريز.
4. تقوی زیروانی، اسماعیل، نظم فر، حسین، و منصوریان، حسین (1402). سنجش ابعاد و شاخصهای زیست پذیری شهری (موردمطالعه: شهر ساری). فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامهریزی شهر، 14(54)، 14-1.
5. حسینزاده، محمدمهدی، ثروتی، محمدرضا، صرافی، مظفر، اسماعیلی، رضا، و پناهی، رویا (1393). بررسی محدودیت‌های ژئومورفولوژیک برای توسعه فیزیکی شهر کرمانشاه. آمایش محیط، 7(26)، 38-19.
6. حسينزاده دلير، كريم، و هوشيار، حسن (1385). ديدگاهها، عوامل و عناصر مؤثر در توسعهي فيزيكي شهرهاي ايران. مجلهي جغرافيا و توسعهي ناحيهاي، 4(6)، 14- 1.
7. حکمت نيا، حسن، موسوي، میر نجف، رسولي، محمد، و سعيدپور، شراره (1400). شناسايي و تحليل عوامل کليدي مؤثر در سياست‌گذاري توسعه فيزيکي شهر اروميه. پژوهش و برنامه‌ريزي شهري، 12(45)، 70-55.
8. خادم نژاد، علی، عزت پناه، بختیار، و شمس‌الدینی، علی (1399). آینده‌نگاری روند توسعه فیزیکی شهرها با رویکرد سناریونویسی (نمونه موردی: شهرماکو). پژوهش و برنامهریزی شهری، 11(43)، 100-85.
9. خلفی، محبوبه، براتی، ناصر، و بیات، روح اله (1402). بررسی تأثیر آینده‌نگاری راهبردی بر برنامهریزی شهری (موردمطالعه: شهر اصفهان). پژوهش و برنامهریزی شهری، 14(53)، 16-1.
10. خمر، غلامعلي، و بلوچ، ناهيد (1400). ارزيابي و تحليل پهنه‌هاي بلافصل شهر نيک شهر به‌منظور تعيين جهات مناسب توسعه فيزيکي. نشريه آمايش محيط، 14(55)، 169-189.
11. زبردست، اسفنديار (1380). كاربرد فرآيند تحليل سلسله مراتبي در برنامه‌ريزي شهري و منطقه‌اي. مجله هنرهاي زيبا، 10(992)، 22-13.
12. شکویی، حسین (۱۳۷۴). دیدگاههای نو در جغرافیای شهری. انتشارات سمت تهران.
13. صفري، احمد، و عزيزي، زهرا (1399). پتانسيل‌ها و موانع توسعه فيزيکي شهر رودبار با رويکرد دورسنجي و GIS. نشريه علوم و تکنولوژي محيط‌زيست، 22(10)، 225-235.
14. عابديني، موسي (1391). مکان بهينه توسعه فيزيکي آتي شهر نمين با استفاده از روش تحليل سلسله مراتبي(AHP). کنفرانس برنامه‌ريزي و مديريت شهر، مشهد.
15. عبدی، ناصح، زنگنه شهرکی، سعید، مرصوصی، نفیسه، و رستمی، شاهبخت (1394). ارزیابی و پیش‌بینی مسیر بهینه گسترش شهری سنندج با استفاده از سلول‌های خودکار- مارکوف. پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری، 3(4)، 446-431.
16. فرجي سبکبار، حسنعلي (1384). مکان‌يابي واحدهاي خدمات بازرگاني با استفاده از روش تحليل سلسله مراتبي(AHP). مجله پژوهش‌هاي جغرافيايي، 37(51)، 137- 125.
17. فردوسي، بهرام (1384). امکان‌سنجي و کاربرد سيستم پشتيباني تصميم‌گيري در توسعه فيزيکي شهر: نمونه موردي شهر سنندج. پايان‌نامه کارشناسي ارشد، استاد راهنما، دانشگاه تربيت مدرس.
18. قهرمانی، مریم، پورجعفر، محمدرضا، و سعیدی رضوانی، نوید (1399). توسعه مدل آنتروپی شانون- وینر بر مبنای پارادایم‌های توسعه شهری مبتنی بر اختلاط کاربری زمین شهری. پژوهش و برنامهریزی شهری. 11(43)، 192-179.
19. کاویانی پویا، حمید (1396). بررسی عوامل تاریخی بنیاد شهرها با رویکرد به شهرهای ایران و میانرودان. پژوهشهای تاریخی، 9(4)، 73-90.
20. کرم، امير، و محمدي، اعظم (1388). ارزيابي و پهنه‌بندي تناسب زمين براي توسعه فيزيکي شهر کرج بر پايه فاکتورهاي طبيعي با روش AHP. فصلنامه جغرافياي طبيعي، 1(4)، 74-59
21. مهندسان مشاور تدبير شهر (1384). مطالعات طرح توسعه و عمران (جامع) شهر سنندج. مرحله اول، جلد اول.
22. نگارش، حسین (1382). کاربرد ژئومورفولوژی در مکانگزینی شهرها و پیامدهای آن. جغرافیا و توسعه، 1(1)، 150-133.
References
1. A.Z Vakilova, A.A. Hassanova, F.M. Hosseinov. 2020. Planning and construction of small cities. Translated by Gholamreza Khosrovian. Faruzanesh publication, first edition, Tabriz. [In Persian]
2. Abedini, M. (2013). Optimum location of the future physical development of Namin city using the Analytical Hierarchy (AHP) method. City Planning and Management Conference, 20-21. [In Persian]
3. Batisani, N., & Yamal, B. (2008). Urban expansion in Centre Country, Pennsylvania: Spatial dynamics and Landscapes, tansformation. Applied Geografhy, doi: 10. 1016/j- apgeog. 2008. 08. 007.
4. Consequences of urban sprawl for mobility on the urban fringe of Beijing, Habitat International, Vole 34, Issue 2, April.
5. Ebrahimi, A., & Maleki, S. (2023). Evaluating the Process of Physical Development of Residential Areas using Satellite Images (Case study: Hendijan city). Geography and Development, 21(72), 166-177. doi: 10.22111/gdij.2023.44445.3483[In Persian]
6. Ejtemaei, B., Khalaj, A., & Moghtaderi, G. A. (2023). Investigating the Capabilities and Environmental Bottlenecks of the Physical Development of Euclid City using Satellite Images. Geography and Territorial Spatial Arrangement, 13(49), 165-200. doi: 10.22111/gaij.2023.46962.3151[In Persian]
7. ESA-UN. (2007) World Urbanization Prospects: The 2005 Revision.2
8. Faraji Sabokbar, H.A. (2014). Locating commercial service units using the Analytical Hierarchy (AHP) method. Journal of Geographical Research, 37(51), 125-137. [In Persian]
9. Ferdowsi, B. (2014). Feasibility and application of decision support system in the physical development of the city: a case study of Sanandaj city. Master's thesis, supervisor, Tarbiat Modares University, page 182. [In Persian]
10. Getu, K., & Bhat, H. G. (2021). Analysis of spatio-temporal dynamics of urban sprawl and growth pattern using geospatial technologies and landscape metrics in Bahir Dar, Northwest Ethiopia. Land Use Policy. Volume 109, October 2021, 105676.
11. Ghahremani, M., Pourjafar, M., & saeidi rezvani, N. (2021). Development of Shannon-Weaner Entropy Model Based on Urban Development Paradigm Based on Urban Mixed Land Use. Journal of Urban Research and Planning, 11(43), 179-192. [In Persian]
12. Hekmat Nia, H., Mousavi, M., Rasouli, M., & Saidpur, Sh. (2022). Identification and analysis of key factors effective in the physical development policy of Urmia city. Publication. Research and urban planning, 12(45), 55-70. [In Persian]
13. Hoseinzadeh, K., & Houshyaar, H. (2006). The effective elements and viewpoints on the physical development of cities in Iran. Journal of Geography and Regional Development, 4(6), 1-14. doi: 10.22067/geography.v4i6.3113[In Persian]
14. Hosseinzadeh, M.M., Servati, M.R., Sarafi, M., Ismaili, R., & Panahi, R. (2013). Investigation of geomorphological limitations for the physical development of Kermanshah city. Environmental Research, 7(26), 19-38. [In Persian]
15. Karam, A., & Mohammadi, A. (2018). Assessment and zoning of land suitability for physical development of Karaj city based on natural factors with AHP method. Natural Geography Quarterly, first year, fourth issue, 1-4, 59-74. [In Persian]
16. Kavyani pooya, H. (2017). The Study of the Historical Factors of the Foundation of Cities with the Approach to the Cities of Iran and Mesopotamia. Historical Researches, 9(4), 73-90. doi: 10.22108/jhr.2017.22087 [In Persian]
17. Kaya. S,, & Curran, P.J. (2006). Monitoring urban growth on the European side of the Istanbul metropolitan area. International journal of applied earth observation and geoinformation, 8(12), 18-25.
18. Khadem Nezhad, A., ezatpanah, B., & shamsoddini, A. (2021). Foresight the Process of Physical Development of Cities with Scenario-Based Approach (Case Study of Maku City). , 11(43), 85-100. [In Persian]
19. Khalafi, M., Barati, N., & bayat, R. (2023). Investigating the Impact of Strategic Foresight on Urban Planning (Case Study: Isfahan). Journal of Urban Research and Planning, 14(53), 1-16. doi: 10.30495/jupm.2021.26739.3716[In Persian]
20. Khmer, GH. A. (2018). Principles and basics of urban geography. Qoms Publishing House, Tehran. [In Persian]
21. Khmer, GH. A., and Baloch, N. (2022). Evaluation and analysis of immediate areas of Nikshahr city in order to determine the appropriate directions of physical development. Environmental-based Territorial Planning (JETP), 14(55), 169-189. [In Persian]
22. Merlin, P. (2000). Methodes Quantitative and Space Urban Publisher. University of Paris.
23. Negharesh, H. (2003). Geopolitical Developments and Kosovo Crisis. Geography and Development, 1(1), 133-150. doi: 10.22111/gdij.2003.3646 [In Persian]
24. Permana A, S, R., Perera., & kumar, S. (2008). Understanding energy consumption pattern of households in different urban development forms: A comparative study. homepage: www. Elsevier.com/locate/enpol.
25. Pourtaherian, P., Jaeger, Jochen, & A.G. (2022). How effective are greenbelts at mitigating urban sprawl? A comparative study of 60 European cities. Landscape and Urban Planning, Volume 227, November 2022, 104532.
26. Saaty, T. L. (2008). Relative Measurement and its Generalization in Decision Making: Why Factors, the Analytic Hierarchy/Network Process. Estadística e Investigación Operativa / Statistics and Operations Research, 102 (2), 251–318.
27. Safari, A., and Azizi, Z. (2019). Potentials and obstacles of physical development of Rudbar city with remote sensing and GIS approach. Environmental Science and Technology, 22(10), 225-235. [In Persian]
28. Sithole, S, M., Musakwa, W., Magidi, J,, Kibangou, & Alain, Y. (2024). Characterising landcover changes and urban sprawl using geospatial techniques and landscape metrics in Bulawayo, Zimbabwe (1984–2022). Heliyon, Volume 10, Issue 6, 30 March 2024, e27275.
29. Tadbir Shahr Consulting Engineers. (2014). Development and construction plan studies (comprehensive) of Sanandaj city, first stage, first volume. [In Persian]
30. Taghavizirvani, E., Nazmfar, H., & Mansourian, H. (2023). Dimensions and indices of urban livability, case study, Sari. Journal of Urban Research and Planning, 14(54), 1-14. doi: 10.30495/jupm.2021.27915.3874[In Persian]
31. Tian, Y., & Mao, Q. (2022). The effect of regional integration on urban sprawl in urban agglomeration areas: A case study of the Yangtze River Delta. China. Habitat International. Volume 130, December 2022, 102695.
32. United Nations, Department of economic and social affairs. (2010). World urbanization prospects: The 2010 revision, New York, United nation publication.
33. United Nations, Department of economic and social affairs. (2014). World urbanization prospects: The 2014 revision, New York, United nation publication.
34. Zebardast, E. (2002). Application of hierarchical analysis process in urban and regional planning. Fine Arts Magazine, No. 10, 13-22. [In Persian]
35. Zhao, P. (2010). Sustainable urban expansion and transportation in a growing megacity: Consequences of urban sprawl for mobility on the urban fringe of Beijing. Habitat International. Volume 34, Issue 2, April 2010, Pages 236-243.