ارزیابی گسترش افقی شهر و تأثیر آن بر دسترسی به خدمات شهری مطالعه موردی: ارومیه

ایوب منوچهری میاندوآب ¹ ( دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه ارومیه )
مجید رمضانی ² ( پژوهشکده سمت )
جواد جهانگیرزاده ³ ( هیات علمی دانشگاه ارومیه )

تاریخ ارسال : 1402/02/10 تاریخ تایید : 1402/03/07

کلید واژه: گسترش افقی, ارومیه, خدمات شهری, دسترسی,

چکیده مقاله :

دسترسی برابر به خدمات شهری از مهمترین جنبه های عدالت اجتماعی در شهرها می باشد. در چند دهه گذسته توزیع نامناسب و دسترسی نابرابر به دلیل گسترش افقی سریع شهرها در ایران باعث جاماندن برنامه ریزی شهری از رشد شهر شده است که نتیجه آن دسترسی نابرابر شهروندان به خدمات شهری شده است. هدف این پژوهش ارزیابی اثر گسترش افقی شهر ارومیه بر دسترسی به خدمات شهری می باشد. این پژوهش بررسی می کند که وضعیت دسترسی به خدمات شهری در دوره های مختلف توسعه شهری در طول صد سال اخیر به چه صورت می باشد. در این راستا، روش‌های مختلفی برای تحلیل اثر گسترش شهری به دسترسی به خدمات و تهیه اطلاعات مکانی مورد نیاز برای تصمیم‌گیری بهتر آمیخته شده است. در مرحله اول 5 شاخص آموزشی، درمانی، مذهبی، ورزشی و پارک و فضای سبز در مقیاس محله انتخاب شده است. سپس برای ارزیابی دسترسی به خدمات شهری از ظرفیت خدمات شهری(فضاهای سبز، آموزشی، مذهبی، درمانی و ورزشی)، تراکم جمعیت، فاصله از خدمات و همپوشانی نواحی خدمات شهری استفاده شده است. در نهایت گسترش شهر از سال 1311 تا 1401 در 8 دوره توسعه استخراج شده است و وضعیت دسترسی به خدمات شهری در هر دوره توسعه مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج نشان می هد که با گسترش شهر بر میزان دسترسی به خدمات شهری کاهش یافته است. بیشترین مطلوبیت دسترسی مربوط به دوره 1329-1312 با مقدار 80 درصد و کمترین مطلوبیت دسترسی مربوط به دوره 1401- 1383 با مقدار 21 درصد می باشد. نتایح رگرسیون خطی نشان می دهد که گسترش شهری بر دسترسی نامطلوب شهری با ضریب شیب خط 12/2 تأثیر گذار بوده است. دسترسی به پارک و فضای سبز کمترین و دسترسی به خدمات آموزشی بیشترین تأثیر پذیری را از گسترش شهر داشته اند.

چکیده انگلیسی :

Equal access to urban services is one of the most important aspects of social justice in urban areas. In the past few decades, the improper distribution of urban services due to the rapid expansion of cities in Iran has caused administrative inefficiencies, which have resulted in unequal access of citizens to urban services. This research aims to evaluate the effect of the horizontal expansion of Urmia city on the accessibility to urban services. Therefore, the state of access to urban services in different periods of urban development during the last hundred years is investigated. In this regard, various methods have been combined to analyze the impact of urban expansion on the accessibility to services and to provide the information needed for better decision-making. In the process of evaluating the accessibility of urban services (educational, religious, and healthcare services, parks, and sports facilities), indicators of urban service capacity, population density, distance from services is used, and the overlap of urban service areas is considered. In the last stage, the expansion of the city from 1932 to 2022 has been determined in 8 development periods and the status of the accessibility to urban services has been evaluated in each development period. The results show that with the expansion of the city, the accessibility to urban services has decreased. The highest level of accessibility to services is assigned to the period of 1932-1950 with a value of 80% and the lowest level of accessibility is related to the period of 2004-2022 with a value of 21%. The results of the linear regression show that urban expansion has had a negative impact on accessibility (with a slope coefficient of 2.12). The expansion of the city has had the least negative impact on the accessibility of the park and the greatest negative impact on the accessibility of educational services.

متن کامل:



ارزیابی گسترش  افقی شهر و تأثیر آن بر دسترسی به خدمات شهری

مطالعه موردی: ارومیه

چکیده:

دسترسی برابر به خدمات شهری از مهمترین جنبه های عدالت اجتماعی در شهرها می باشد. در چند دهه گذسته توزیع نامناسب و دسترسی نابرابر به دلیل گسترش افقی سریع شهرها در ایران باعث جاماندن برنامه ریزی شهری از رشد شهر شده است که نتیجه آن دسترسی نابرابر شهروندان به خدمات شهری شده است. هدف این پژوهش ارزیابی اثر گسترش افقی شهر ارومیه بر دسترسی به خدمات شهری می باشد. این پژوهش بررسی می کند که وضعیت دسترسی به خدمات شهری در دوره های مختلف توسعه شهری در طول صد سال اخیر به چه صورت می باشد. در این راستا، روش‌های مختلفی برای تحلیل اثر گسترش شهری به دسترسی به  خدمات  و تهیه اطلاعات مکانی مورد نیاز برای تصمیم‌گیری بهتر آمیخته شده است. در مرحله اول 5 شاخص آموزشی، درمانی، مذهبی، ورزشی و پارک و فضای سبز در مقیاس محله انتخاب شده است. سپس برای ارزیابی دسترسی به خدمات شهری از ظرفیت خدمات شهری(فضاهای سبز، آموزشی، مذهبی، درمانی و ورزشی)، تراکم جمعیت، فاصله از خدمات و همپوشانی نواحی خدمات شهری استفاده شده است. در نهایت گسترش شهر از سال 1311 تا 1401 در 8 دوره توسعه استخراج شده است. وضعیت دسترسی به خدمات شهری در هر دوره توسعه مورد ارزیابی قرار گرفته است.  نتایج نشان می هد که با گسترش شهر بر میزان دسترسی به خدمات شهری کاهش یافته است. بیشترین مطلوبیت دسترسی مربوط به دوره 1329-1312 با مقدار 80 درصد و کمترین مطلوبیت دسترسی مربوط به دوره 1401- 1383 با مقدار 21 درصد می باشد. نتایح رگرسیون خطی نشان می دهد که  گسترش شهری بر دسترسی نامطلوب شهری با  ضریب شیب خط 12/2  تأثیر گذار بوده است. دسترسی به پارک و فضای سبز کمترین و دسترسی به خدمات آموزشی بیشترین تأثیر پذیری را از گسترش شهر داشته اند.

کلمات کلیدی: گسترش افقی، دسترسی، خدمات شهری، ارومیه

مقدمه

در کشورهای در حال توسعه، به ویژه در مناطق کلانشهری رشد سریع شهرها بسیار فراتر از ظرفیت های شهرداری ها برای ارائه زیر ساختها و خدمات اولیه برای شهروندان است(Cohen,2005 ; Taleai,2014). در نتیجه مناطقی از شهر وجود دارند خدمات شهری به صورت مناسب توزیع نشده است که باعث نابرابری دسترسی خدماتی در سطح فضا شده اند؛ به همین دلیل ارزیابی عدالت فضایی خدمات شهری برای برنامه ریزان شهری و سیاستگذاران در جهت شناسایی مناطق کم برخوردار  ضروری می باشد ، همچنین ارزیابی اثر بخشی سیاست های ارائه خدمات شهری موجود و مشاوره درمورد نحوه تخصیص آن می تواند مفید باشد(;Smoyer-Tomic, Hewko, & Hodgson, 2004;Taleai, 2014 ; Dadashpoor, Rostami&Alizadeh,2016). در ایران  به دلیل رشد طبیعی جمعیت مناطق شهر نشین و مهاجرت های روستا-شهری، مشکلات عدیده ای برای شهرهای بزرگ و کلانشهرهای کشور به وجود آورده است، به گونه ای که می توان گفت، جمعیت شهرها افزایش یافته است، ولی خدماتی که پاسخ گوی نیازهای مختلف آنها باشد، به گونه ای مناسب، پاسخگوی شهروندان نیست(محمدی و همکاران، 100:1400) این امر زمینه ساز نابرابری اجتماعی شهروندان در برخورداری از خدمات شهری شده است. از همین روست که شهرهای ایران در حال حاضر با موجی از نابرابری های اجتماعی و اقتصادی دست به گریبان­ند؛ نابرابری در دسترسی به خدمات شهری یک از این نابرابری ها است. از آنجا که در توزیع خدمات شهری که بیشتر در قالب طرح های کاربری اراضی و معیار سرانه انجام می شود، به معیار قابلیت دسترسی ساکنان به خدمات شهری کمتر اهمیت داده شده است(زند مقدم و الماسی مفیدی،101:1400) چنین فرایندی در یک چرخه بازخوردی، تضادهای فضایی را تشدید کرده و به تعمیق نابرابری های فضایی موجود منجر می گردد که خود زمینه ساز جداگزینی گروه های اجتماعی و عمیق تر شدن شکاف موجود بین سطح توسعه یافتگی مناطق شهری خواهد شد(کوشانه و همکاران،1398:207). در نتیجه، دسترسی ضعیف فضایی به امکانات شهری می تواند کیفیت زندگی ساکنان محله های آسیب دیده را تشدید کندLee &Miller, 2018:47)). این فرایند باعث افزایش شکاف بین گروه های اجتماعی-اقتصادی در محلات شهر خواهد شد. باتوجه به مطالب ذکر شده، رشد افقی شهر اگر به صورت برنامه ریزی شده نباشد و کنترل آن از دست مدیرت شهر خارج شده باشد، بر میزان نابرابری در دسترسی به خدمات شهری افزوده خواهد شد.

رشد افقی شهرها در ایران به ویژه شهرهای بزرگ همزمان با موج شهرنشینی از اوایل 1340 در ایران شروع شد،  که علاوه بر افزایش جمعیت شهری، باعث گسترش افقی شهرها و افت کارکردهای شهر ها شده است، به گونه ای که این جمعیت مازاد، باعث سریه شدن رشد فیزیکی شهرها شد. شهرها عمدتاً توان پاسخگویی به نیازهای آنها را نداشتند. مدیریت شهری به دلایلی از جمله کمبود منابع مالی، ظرفیت پایین نهادی شهرداری، قادر به تأمین خدمات عمومی برای شهروندان نبوده است، لذا کمبود خدمات در مناطق توسعه یافته بیشتر شد،  نتیجه آن عدم تعادل در دسترسی به خدمات شهری بود (رهنما و ذبیحی،6:1390) با توجه به اینکه، دسترسی عامل مهمی است که به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر همه خدمات و استفاده از آنها تأثیر می گذارد(Lotfi& Koohsari, 2009). در نتیجه دسترسی به خدمات شهری و استفاده از آن ها مسائلی هستند که تحت تأثیر منفی رشد سریع شهری قرار گرفتند(لطفی و همکاران،117:1390) با توجه به اینکه توزیع نابرابر خدمات شهری منجر به تغییر در فواصل دسترسی به یک تسهیلات برای ساکنان می شود، به ویژه زمانی که فاصله به حدی می باشد که دسترسی غیرعملی شود،  در نتیجه منجر به نابرابری در استفاده از خدمات شهری می شود.( Dadashpoor et al., 2016) استفاده از خدمات شهری با دسترسی به آنها مرتبط است، در نتیجه نزدیکی ساکنان به امکانات و خدمات می تواند از راه های مختلف در سلامتی و راحتی آنها کمک کند، علاوه بر آن برای دسترسی ساده تر و مستقیم تر به مکان هایی از جمله مغازه، ورزشگاه، محل کار و درمانگاه باعث کاهش زمان و هزینه های مالی می شود، که به نوبه خود منابع شخصی و خانوار در جاهای دیگر مصرف می شود (لطفی و همکاران،117:1390).

  با توجه به اهمیت دسترسی به خدمات، این پژوهش به تاثیر گسترش شهر بر میزان دسترسی شهروندان می پردازد.

 در رابطه با دسترسی به خدمات شهری پژوهش های زیادی در مطالعات داخلی(فصیحی و همکاران،1398؛ گروسی و همکاران،1392؛ لطفی و همکاران،1391؛ رهنما و ذبیحی،1390؛ زارعی،1397) و خارجی(Lindsey, Maraj, & Kuan, 2001; Nicholls, & Shafer, 2001; Cho, 2003; Tsou et al., 2005; Omer, 2006; Lucas & Jones, 2012; Smoyer-Tomic et al., 2004; Lotfi& Koohsari, 2009; Chang & Liao, 2011; Taleai et al., 2014; Sabokbar et al,2021, Ashik et al,2020) انجام شده است که هر کدام از آنها با روش های مختلف به ارزیابی دسترسی به خدمات شهری پرداخته اند و اما نکته ای که کمتر به آن پرداخته شده است، اثر گسترش شهر بر دسترسی به خدمات شهری می باشد. این پژوهش اثر گسترش شهری را بر میزان دسترسی به خدمات شهری ارزیابی خواهد کرد. برای سنجش دسترسی 5 شاخص فضاهای سبز، آموزشی، درمانگاهی، مذهبی و ورزشی در سطح محله انتخاب شده است، و برای ارزیابی گسترش شهر از سال 1311 تا 1401 در 8 دوره محدوده های توسعه شهر ارومیه استخراج شده است. در نهایت میزان تأثیر گذاری دوره های رشد شهری بر میزان نامطلوبیت دسترسی به خدمات تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.  

 

مبانی نظری

دسترسی به خدمات شهری

دسترسی یک شاخص کلیدی از کارایی عملکردی و برابری فضایی یک ساختار فضایی شهری است. این مفهومی است که به طور گسترده در زمینه های توسعه شهری و برنامه ریزی حمل و نقل استفاده می شود. (Gonzalezfeliu et al., 2014; Kelobonye et al., 2019) دسترسی دارای یک مفهوم گسترده و انعطاف پذیر می باشد. تعریف ساده از دسترسی این است که چگونه با کمترین زمان با فاصله معینی به یک مکان معین برسیم. و این رابطه فضایی بین مبدأ و مقصد را نشان می دهد، یا درجه ای از ارتباط بین یک مکان و سایر را در یک منطقه نشان می دهد، اما آن اغلب به عنوان نزدیکی نسبی یا نزدیکی یک مکان با سایر تعریف می شود. (Ko-Wan Tsou et al, 2005). سؤالاتی که از یک نقطه معین به چه چیزی می توان رسید و چگونه، یک چارچوب مفید برای ادغام کاربری زمین و برنامه ریزی حمل و نقل فراهم می کند (Bertolini et al., 2005). این هدف بر اهداف اصلی دستیابی به نتایج پایدارتر استفاده از زمین و حمل و نقل استوار است. در نتیجه، بهبود دسترسی و/یا برابری آن اغلب به عنوان یک هدف سیاست برنامه ریزی و به عنوان یکی از کانال های بهبود پایداری شهرها مورد توجه قرار می گیرد.( Kelobonye et al., 2020)  دسترسی کافی به امکانات خدمات عمومی را می توان به عنوان یک شاخص مهم برای بهبود کیفیت زندگی در شهرهای در حال توسعه در نظر گرفت که یکی از مهمترین سنگ بنای سیاست های عدالت محور می باشد و به ارضای نیازهای اساسی ساکنان شهری کمک می کند، زیرا تأثیر عمیقی بر مشارکت ساکنان شهری در فعالیت های فیزیکی دارد(Ashik et al,2020) دسترسی خوب به ساکنان این امکان را می دهد که به امکانات عمومی حیاتی مانند مدارس ، بیمارستان و پارک دسترسی داشته باشند و در خدمات و تعاملات اجتماعی شرکت کنند، در حالی که دسترسی ضعیف می تواند منجر به اثرات ضعیف اجتماعی-اقتصادی و نابرابری شود یا ان را تشدید کند(Kelobonye et al., 2019; Lee & Miller, 2018; Li et all., 2021) در نتیجه، دسترسی ضعیف فضایی به امکانات شهری می تواند کیفیت زندگی ساکنان محله های آسیب دیده را تشدید کند(Lee &Miller, 2018)). بنابراین، بررسی دسترسی به امکانات عمومی شهری برای رسیدن به برابری در توسعه پایدار شهری و کیفیت زندگی ضرروی است.  مفهوم دسترسی  در سال های اخیر در نتیجه تغییر پارادایم تحرک  تغییر کرده است، آن تمرکز را از امکان سفر آسان به همه مکان‌ها، عمدتاً با خودرو، به ارتقای دسترسی از طریق نزدیکی و همچنین سیستم‌های حمل‌ونقل کارآمد معطوف کرد( Curtis and Scheurer, 2010).  دسترسی به خدمات شهری در سطح محله و به صورت پیاده یکی از مهمترین شاخص های توسعه پایدار می باشد. در نتیجه دسترسی سبز به خدمات شهری، کلید افزایش کیفیت زندگی در شهرها می باشد.

گسترش شهر و خدمات شهری

با افزایش جمعیت و افزایش فعالیت های اقتصادی، تقاضا برای توسعة زمین افزایش یافته است و به دنبال آن رشد بی رویه  باعث گسترش شهری می شود(Su et al., 2012:30) در عصر حاضر، جهان در حال گسترش قابل توجه شهری است (Wu,2010:2) به گونه ای که میزان گسترش شهری بیش از میزان رشد جمعیت است (Gret-Regamey et al.,1017:207) با توجه به این روند پیش بینی می شود تا سال 2030 رشد فیزیکی شهر سه برابر جمعیت شهری باشد (Sun et al.,2018:976) و هر شهری به طور طبیعی گسترش فیزیکی خواهد داشت. اما بحث اینجاست که آیا این توسعه اصولی  بوده و بر اساس نیاز شهر  خواهد بود؟ آیا شهرهای ایران در فرایند توسعه در سال های اخیر به صورت اصولی رشد کرده اند؟  در این میان نگاهی به وضعیت شهرنشینی ایران در نیم قرن اخیر نشان می دهد که از اوایل دهه 40 شمسی وضعیت شهرنشینی دچار تحول شده است. هر چند این تحول به یک باره نبود، اما بروز اصلی خود یعنی افزایش درصد شهرنشینی، افزایش اندازه جمعیتی شهرها، افزایش تعداد شهرها و رشد و گسترش فیزیکی فضایی سریع را این دوره نمایان ساخت. تا زمانیکه الگوي رشد شهرها ارگانیک و تعیین کننده رشد شهري، عوامل درونزا و محلی بوده اند، زمین شهري نیز کفایت کاربريهاي سنتی را می داده است. لیکن از زمانیکه مبناي توسعه و گسترش شهرها ماهیتی برونزا به خود گرفت و درآمدهاي حاصل از نفت در اقتصاد شهري تزریق گردید، تشدید سرمایه گذاري در زمین شهري، باعث نابسامانی بازار زمین شهري و مخصوصاً بلااستفاده ماندن بخش وسیعی از شهرها و عارضه منفی گسترش افقی شهرها شده است(حاج علیزاده،1397:20) این عوامل به همراه طرح هاي توسعه شهري، اصلاحات ارضی و پیامد آن مهاجرت از روستا به شهر منجر به گسترش افقی شهرها شد که نتیجه آن برنامه ریزی شهری از شهرنشینی عقب افتاد. در واقع رشد و توسعه بی تناسب شهرها و تراکم های خارج از اندازه ی آنها ازجمله مشکلات و مسائل شهرهای امروز است که منجر به پدیده هایی همچون: حاشیه نشینی، گسترش بی حد و حصر و... شده است. بدین ترتیب نابسامانی های کالبدی، نابسامانی های تأسیساتی، آسیب های اقتصادی و آلودگی های زیست محیطی مهم ترین مسائلی هستند که رشد بی رویه شهرها به وجود آورده اند.  با وجود چنین کاستی هایی، فضاهای شهری در پاسخگویی صحیح به نیازهای شهرنشینی سریع و شتاب آلود ناتوان مانده اند(میرکتولی و همکاران،1390). با گسترش بی رویه شهرها ارائه زیرساخت های خدمات شهر دچار نقصان شده و شهرها عملاً نتوانستند خود را با شرایط پیش آمده وفق دهند در نتیجه یکی از اثرات مهم گسترش سریع شهرها بر میزان دسترسی شهروندان به خدمات شهری بوده است. با توجه به اینکه خدمات شهری ساختار دهنده شکل و ماهیت کالبدی، اجتماعی و فضایی شهر است، بنابراین نابرابری در دسترسی به آنها، تأثیر جبران ناپذیری بر ساختار، ماهیت شهر و جدایی گزینی طبقات محله های شهر دارد . همچنین باید توجه کرد که توزیع خدمات در مناطق و محله های شهری به منظور تسهیل امر خدمات رسانی و دسترسی مناسب و بهینه شهروندان به آن صورت می گیرد؛ بنابراین، اگر توزیع خدمات شهری براساس معیارهای صحیح و اصولی نباشد، دسترسی به این خدمات برای همه شهروندان میسر نخواهد بود(عبداللهی و قاسمی،1397:698).

مورد مطالعه

شهرستان ارومیه با وسعتی در حدود 68 کیلومتر مربع مرکز استان آذربایجان غربی است و بین طول جغرافیایی 44 درجه و 58 دقیقه و 45 درجه و 7 دقیقه و عرض جغرافیایی 37 درجه و 28 دقیقه و 37 درجه و 35 دقیقه واقع شده است (شکل 1). ارومیه دومین شهر پرجمعیت شمال ایران و یکی از ده شهر پرجمعیت ایران است. در چند دهه اخیر این شهر رشد سریعی را طی کرده است. در کنار رشد سریع جمعیت، مساحت شهر به سرعت گسترش یافته است و مسائل اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی را به وجود آورده است. جمعیت این شهر بین سالهای 1336 تا 1396 از 67605 نفر به 736224 نفر افزایش یافته است (مرکز آمار ایران 1355). در نتیجه افزایش جمعیت، وسعت جغرافیایی شهر در همان دوره تقریباً 19 برابر شد. 

 

شکل1. محدوده مورد مطالعه

روش تحقیق

پژوهش حاضر از لحاظ روش توصیفی- تحلیلی و هدف کاربردی است. اطلاعات موردنیاز به روش کتابخانه ای و اسنادی جمع آوری شد.سپس داده ها برای ورود به نرم افزار جی.آی.اس آماده شدند. برای تحلیل داده ها از نرم افزار جی.آی.اس و ژئودا استفاده شده است. در مرحله اول وضعیت دسترسی خدمات شهری در سطح بلوک های آماری با استفاده از روش پیشنهادی تحقیق محاسبه شده که در ادامه روش ارزیابی دسترسی توضیح داده می شود و در ادامه مراحل رشد شهر ارومیه با استفاده داده های و نقشه های موجود در طرح های شهر ارومیه استخراج و در 8 دوره توسعه تقسیم شد. درنهایت میزان نامطلوبیت دسترسی به خدمات شهری در هر دوره توسعه محاسبه شد و از رگرسیون خطی برای ارزیابی اثر گسترش شهری بر میزان دسترسی به خدمات شهری استفاده شد.

- ارزیابی دسترسی

برنامه ریزی شهری اغلب از مفهوم دسترسی برای ارزیابی برابری امکانات شهری و درک اثرات طرح های کاربری زمین استفاده می کنند. در اصل، دسترسی را می توان به عنوان اندازه گیری فاصله بین مبدأ و مقصد توصیف کرد (Ashik, Mim, & Neema,2019)  با این حال، این تعریف اساسی می تواند با توجه به ویژگی های مبدا، شبکه دسترسی و مقصد بسیار پیچیده تر شود. در این تحقیق عواملی که در ارزیابی دسترسی به خدمات شهری در نظر گرفته شده اند عبارتند از: 1) اندازه خدمات شهری(فضاهای سبز، آموزشی، مذهبی، درمانی و ورزشی)، 2) تراکم جمعیت، 3) فاصله از خدمات و 4) همپوشانی نواحی خدمات شهری. به منظور در نظر گرفتن این عوامل، ما دسترسی به خدمات شهری را با استفاده از نسخه اصلاح شده روش پیشنهاد شده توسط (Ashik, Mim, & Neema, 2019) محاسبه می کنیم.

در مرحله اول نسبت عرضه به تقاضا (SD) برای هر خدمات شهری محاسبه می شود. برای خدمات i، محدوده خدمات بر اساس فاصله آستانه (do=900) متر در شبکه دسترسی تعریف شده است. در محدوده خدمات، جمعیت هر نقطه تقاضا با فاصله آن (در شبکه دسترسی) از خدمات شهری تنظیم می شود. نسبت عرضه به تقاضای هر خدمات شهری با تقسیم مساحت خدمات شهری به تعداد جمعیت های تعدیل شده نقاط تقاضا واقع در محدوده سرویس دهی آن خدمات تعیین می شود (رابطه 1).

                                                                             (رابطه 1)

SDpi نسبت عرضه به تقاضای خدمات i است، Api  مساحت خدمات i و DPj جمعیت نقطه تقاضا j است.

 

                                                                                                       (رابطه 2)

پس از تعیین نسبت SD برای همه خدمات، دسترسی به خدمات هر نقطه تقاضا، بخشی از نسبت SD  خدماتی است که در فاصله آستانه آن نقطه تقاضا قرار دارند (معادل 3). در نهایت، مقادیر دسترسی به خدمات برای نقاط تقاضا در مقیاس 0 تا 10 استاندارد شده است.

 

                                                                                          (رابطه 3) 

در اینجا PAj دسترسی به خدمات نقطه تقاضا j است.

 

بحث و یافته ها

-ترسیم دسترسی

شکل(2) تنوع جغرافیایی دسترسی به خدمات شهری در شهر ارومیه را نشان می دهد. رنگ قرمز نمایانگر مناطقی از شهر است که در فاصله 900 متری از آنها در هر جهتی در شبکه دسترسی خدمات شهری وجود ندارد. امتیاز بالای دسترسی به خدمات شهری (رنگ سبز) با در نظر گرفتن فاصله نقطه تقاضا از خدمات شهری اطراف، سرانه خدمات شهری نسبتاً بالایی را در شعاع 900 متر نشان می دهد. الگوی دسترسی به هر یک از خدمات در شهر ارومیه متفاوت می باشد. دسترسی به خدمات ورزشی نسبت به خدمات دیگر در وضعیت نامطلوبی قرار دارد و بیشتر مناطق شهری دسترسی نامناسبی به فضاهای ورزشی دارند. دسترسی به خدمات درمانی نیز به نسبت خدمات دیگر وضعیت نامطلوبی دارد. در مقابل، دسترسی به خدمات آموزشی نسبت به خدمات دیگر وضعیت مطلوب تری دارد. به طور کلی در تمام شاخص ها محلات مرکزی نسبت به محلات پیرامونی دسترسی مطلوب تری به خدمات شهر دارند، در مجموع دسترسی به خدمات شهری این الگو کاملا مشهود است.

 

 

شکل2. وضعیت دسترسی خدمات شهری

برای درک بهتر دسترسی به خدمات شهری  و شناسایی نقاط داغ آن در شهر ارومیه ، از موران محلی استفاده شده است که نتایج نشان می دهد می دهد که در تمام شاخص ها و مجموع شاخص ها دسترسی به خدمات شهری خوشه ای می باشد. با این حال، الگوی خوشه ای خدمات نسبت به یکدیگر متفاوت می باشد.

شکل 3. دسترسی به  خدمات شهری، مقادیر موران محلی 

نتایج چارک ها نشان می دهد(جدول2) که درصد بلوک های چارک بالا- بالا و پایین- پایین به نسبت چارک های بالا-پایین و پایین-بالا بیشتر می باشد. با توجه به این که دو چارک بیانگر ارتباط مکانی مثبت هستند که کل خدمات شهری با مقدار 69 درصد از بلوک های مسکونی دارای ارتباط مکانی مثبت بودند. بیشترین مقدار مربوط به دسترسی به خدمات درمانی با مقدار 73 درصد می باشد، بدین معنی که 27 درصد بلوک های مسکونی دسترسی بالایی به خدمات درمانی دارند و در مقابل، 46 درصد از بلوک های مسکونی دسترسی پایینی به خدمات درمانی دارند. این نتایج نشان می دهد که نابرابری در دسترسی به خدمات شهری در شهر ارومیه وجود دارد و درصد بالایی از ساکنان دسترسی نابرابر به خدمات شهری دارند. همچنین مقدار موران نیز نشان می دهد که دسترسی به خدمات شهری در شهر ارومیه کاملاً خوشه ای می باشد.

جدول2. توزیع بلوکهای شهر ارومیه در نمودار پراکندگی موران

	HH		HL		LL		LH		No Sig		مقدار موران
شاخص	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
ورزشی	1166	21	9	2/0	2628	48	117	2	1523	28	73/0
مذهبی	1477	27	21	4/0	1835	34	54	1	2056	38	85/0
آموزشی	1794	33	7	1/0	2126	39	23	4/0	1493	27	87/0
درمانی	1492	27	17	3/0	2504	46	56	1	1374	25	86/0
پارک	1554	29	33	6/0	1899	35	33	1	1924	35	83/0
کل	1796	33	19	3/0	1951	36	28	1	1649	30	88/0

 

 

ترسیم گسترش شهری

سرعت گسترش افقی شهر ارومیه در طی صد سال اخیر دارای نوسان زیادی بوده است. همانطور که در جدول (3) مشاهده می شود، مساحت شهر در سال 1311 برابر با 283 هکتار بوده است که در سال 1401 به حدود 8 هزار هکتار رسیده است. در طی 90 سال، مساحت شهر 28 برابر شده است که درصد توسعه هر مقطع محاسبه شده است. نتایج نشان می دهد که بیشترین درصد توسعه با مقدار 1/37 مربوط به دوره 1373 تا 1383 و کمترین درصد توسعه با مقدار 2/0 مربوط به دوره 1312 تا 1329 می باشد. به طور کلی تا سال 1354 روند رشد افقی شهر آهسته بوده است که از سال 1355 روند رشد افقی شهر سرعت بیشتری داشته است. بر خلاف روند رشد افقی شهر، کاربری مسکونی رو به کاهش بوده است و در سال 1401 به 21 درصد رسیده است. این نتایج نشان می دهد که سهم کاربری های دیگر در شهر ارومیه بیشتر شده است.

جدول3. دوره و میزان توسعه شهر ارومیه

دوره توسعه	مساحت شهر	میزان توسعه	درصد توسعه	وسعت کاربری مسکونی (متر مربع)	درصد کاربری مسکونی
محدوده شهر در سال 1311	2830801	0	0	1891900	83/66
توسعه شهری از 1312 تا 1329	2998781	167980	2/0	42375	22/25
توسعه شهری از 1329 تا 1344	5561058	2562277	2/3	1599675	43/62
توسعه شهری از 1344 تا 1354	8587709	3026651	8/3	2040525	41/67
توسعه شهری از 13354 تا 1366	20124038	11536329	5/14	7419000	30/64
توسعه شهری از 1366 تا 1373	26241949	6117912	7/7	3728750	94/60
توسعه شهری از 1373 تا 1383	55704182	29462232	1/37	16143100	79/54
توسعه شهری از 1383تا 1400	79343441	23639259	8/29	4964150	99/20

 

شکل شماره 4 روند و جهت گسترش شهر ارومیه را نشان می دهد که جهت رشد شهر ارومیه بیشتر به سمت غرب بوده است و در مرتبه های بعدی جنوب غربی و شمال غرب بوده است.

 

شکل4. نقشه توسعه شهر ارومیه

 

گسترش شهری و دسترسی به خدمات شهری

 بعد از اینکه گسترش افقی شهر و دسترسی به خدمات شهری شهر ارومیه مورد ارزیابی قرار گرفت در مرحله بعد میزان دسترسی نامطلوب هر کدام از خدمات در هر دوره توسعه مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان می دهد که با گسترش شهر میزان دستیابی به خدمات شهری کاهش یافته است؛ البته تفاوت های بین خدمات شهری وجود دارد؛ به طور مثال، در محدوده توسعه دوره 1311 میزان دسترسی نامطلوب کاربری های آموزشی و مذهبی صفر درصد بوده است. کاربری درمانی با 2 درصد و پارک و فضای سبز با 17 درصد در مرتبه بعدی قرار داشتند. بیشترین دسترسی نامطلوب با مقدار 96 درصد مربوط به کاربری ورزشی می باشد. در محدوده توسعه 1312 تا 1329 میزان دسترسی نامطلوب به پارک و فضای سبز با مقدار 100 درصد بوده است، اما در کاربری های دیگر دسترسی نامطلوبی وجود نداشته است. از دوره 1329 میزان دسترسی نامطلوب کاربری ها افزایش پیدا می کند و به غیر از کاربری آموزشی در همه کاربری ها دسترسی نامطلوب به خدمات شهری وجود دارد؛ این روند افزایش دسترسی به خدمات شهری همزمان با افزایش رشد شهر همراه است. در دوره 1344تا 1355 میزان دسترسی نامطلوب تمام کاربری ها نسبت به دوره قبل بیشتر شده است، قبل از این دوره دسترسی به کاربری آموزشی در سطح مطلوبی قرار داشته است؛ در این دوره میزان دسترسی نامطلوبی به 12 درصد می رسد. روند دسترسی نامطلوب درمحدوده رشد شهری دوره 1354تا 1366 نیز نسبت به دوره قبل افزایش یافته است. از سال 1366 تا 1401 دسترسی نامطلوب به خدمات شهری به شدت بیشتر افزایش یافته است؛ به طور مثال میزان دسترسی نامطلوب به کاربری آموزشی در محدوده توسعه 1366 تا 1377، 36 درصد ، در دوره 1373 تا 1383، 47 درصد و در دوره 1383تا 1401، 79 درصد بوده است که این روند برای کاربری های دیگر نیز وجود داشته است.

جدول 4. دسترسی نامطلوب خدمات شهری در دوره های توسعه شهر ارومیه

دوره توسعه	دسترسی نامطلوب آموزشی		دسترسی نامطلوب درمانی		دسترسی نامطلوب مذهبی		دسترسی نامطلوب پارک		دسترسی نامطلوب ورزشی		دسترسی نامطلوب کل خدمات
	هکتار	درصد	هکتار	درصد	هکتار	درصد	هکتار	درصد	هکتار	درصد	هکتار	درصد
محدوده شهر در سال 1311	0	0	5	2	0	0	33	17	182	96	0	0
1312 تا 1329	0	0	0	0	0	0	4	100	0	0	0	0
1329 تا 1344	0	0	28	18	19	12	45	28	97	61	5	3
1344 تا 1354	25	12	76	37	48	24	56	28	132	65	47	23
13354 تا 1366	141	19	379	51	293	39	69	9	561	76	249	34
1366 تا 1373	133	36	240	64	181	48	107	29	282	76	172	46
1373 تا 1383	760	47	950	59	1023	63	404	25	1350	84	923	57
1383تا 1401	393	79	420	85	390	79	305	61	441	89	425	86
مجموع	1451	4/38	2098	55	1953	52	1023	27	3045	81	1821	48

 

همانطور که در شکل (5) مشاهده می شود،  نمودار خط رگرسیونی هر یک از خدمات آورده شده است. در همه شاخص ها به مقدار R2 مثبت بوده است، این بدان معناست که با افزایش گسترش شهر بر میزان دسترسی به خدمات شهری کاسته می شود و میزان دسترسی نامطلوب افزایش می باید. بیشترین ضریب شیب خط با مقدار 12/2 مربوط به کل خدمات شهری می باشد و در مرتبه بعد خدمات آموزشی با ضریب شیب 98/1 قرار دارد. این نتایج نشان می دهد که با گسترش شهر میزان دسترسی به خدمات شهری کاهش می یابد. بیشترین مقدار همبستگی مربوط به خدمات آموزشی می باشد که گسترش شهری 96 درصد از دسترسی نامطلوب به خدمات اموزشی را تبیین می کند و کمترین شاخص مربوط به خدمات ورزشی می باشد که رابطه بین گسترش شهری و دسترسی نامطلوب به خدمات ورزشی وجود ندارد.

 

شکل5. نمودار خط رگرسیونی گسترش شهر و خدمات شهری

 

وضعیت توزیع فضایی دسترسی نامطلوب هر یک از کاربری ها در شکل6 آورده شده است. بیشترین پراکندگی در دسترسی نامطلوب مربوط به خدمات ورزشی می شد که در هر دوره توسعه دسترسی نامطلوب به خدمات ورزشی وجود داشته است و کمترین پراکنش فضایی دسترسی نامطلوب مربوط به خدمات  پارک و  فضای سبز می باشد. به طور کلی الگوی پراکنش فضایی دسترسی به خدمات شهری در شهر ارومیه متفاوت می باشد . هر یک از خدمات با توجه ماهیت خدمات رسانی و نیاز شهروندان در طول زمان شکل گرفته اند و الگوی متفاوتی از دسترسی را دارند.

شکل 6. وضعیت فضایی دسترسی نامطلوب خدمات شهری در دوره های توسعه شهر

 

دسترسی نامطلوب به خدمات شهری در فرایند گسترش شهری دلایل متفاوت دارد،  که مهمترین آن مربوط به ماهیت شکل گیری خدمات شهری و ویژگی های مناطق شهری می باشد. مراکز مذهبی به دلیل ماهیت شکل گیری آن همزمان با شکل گیری شهر در دوره توسعه اول و دوم یعنی تا سال 1329 دسترس نامطلوبی نداشته است؛ در مقابل فضاهای ورزشی و پارک و فضای سبز به علت ماهیت مدرنی که دارند، در شهرسازی معاصر مطرح شده اند، از دوره های اول دارای دسترسی نامطلوب می باشد که نشان دهنده برنامه ریزی نامناسب در دوره مدرن می باشد. البته با توجه به سرعت گسترش شهر میزان دسترسی نامطلوب همه خدمات شهری بیشتر می شود و در دوره توسعه آخر یعنی طی سال های 1383 تا 1401 کمترین دسترسی مطلوب را دارند.  

نتیجه گیری

طی چند دهه اخیر شهرهای کشور تحت تأثیر مهاجرت های روستایی بودند که نتیجه آن گسترش شهرها به ویژه شهرهای بزرگ کشور بوده است،نتیجه گسترش شهرها که بی برنامه بودند باعث نارسایی هایی زیادی در شهرها شد. از مهمترین اثرات گسترش بی رویه و بدون برنامه به هم خوردن تعادل توزیع خدمات شهری بوده است. نتیجه این بی تعادلی دسترسی نابرابر شهروندان به خدمات شهری می باشد.  این پژوهش با هدف بررسی اثر گسترش شهری بر دسترسی به خدمات شهری در شهر ارومیه انجام شده است. نتایج نشان می دهد  که گسترش شهر در طی 90 سال اخیر 28 برابر شده است و این گسترش شهر باعث شده است که فرایند شهرنشینی از شهرسازی جلو افتد و اثرات زیادی بر ابعاد مختلف شهر داشته باشد که یکی از مهمترین تأثیرات این گسترش بر توسعه خدمات شهری بوده است. با توجه به سرعت گسترش شهری، خدمات شهری همزمان با رشد شهری توسعه نیافته اند و در نتیجه دسترسی به خدمات شهری در سطح مناطق شهر کاهش یافته است. این کاهش دسترسی با گسترش افقی شهر روند افزایشی داشته است، به طوری که در دوره توسعه بین 1401-1383 دسترسی نامطلوب کل خدمات شهری بالای 60 درصد بوده است . خدمات ورزشی با مقدار 89 درصد بیشترین و خدمات پارک و فضای سبز با 61 درصد کمترین دسترسی نامطلوب داشته است. در مجموع کل دوره ها خدمات ورزشی با مقدار 81 درصد بیشترین و پارک با مقدار 27 درصد کمترین دسترسی را داشته اند. همچنین رگرسیون خطی نشان می دهد که گسترش شهری 91 درصد از نامطلوبیت دسترسی به خدمات شهری را پیش بینی می کند، این مقدار در شاخص های خدمات شهری متفاوت می باشد و از 96 درصد در دسترسی به خدمات آموزشی به صفر درصد در دسترسی به خدمات ورزشی می رسد. این نتایج نشان می دهد که گسترش شهری بر دسترسی به خدمات شهری در شهر ارومیه تأثیرگذار بوده است. با افزایش شهر ارومیه بر میزان دسترسی به خدمات شهری کمتر شده است.

پیامد مطالعه ما این است که برنامه ریزی شهری باید توجه ویژه بر اثرات گسترش شهر و تأثیر آن برخدمات شهری داشته باشد. برای این منظور پیشنهاد می شود که اولاً توجه ویژه ای بر بخش های از شهر شود که در این پژوهش ایمن مناطق استخراج شدند. دوما در توسعه آتی شهر به ویژه مناطق حاشیه ای شهر که محدوده های پیشنهادی برای توسعه آینده هستند، توجه شود که خدمات شهری برای این مناطق به صورت برنامه ریزی شده و استاندارد پیشنهاد شود و ضمانت های اجرایی برای ایجاد تسهیلات شهری در نظر گرفته شود.

   منابع

حاج علیزاده، احمد(1397) ارزیابی تغییرات کاربری و گسترش افقی شهری با تاکید بر نقش اقتصاد شهری، نمونه موردی شهر اردبیل، نشریه جغرافیا، سال شانزدهم،شماره57.صص 29-19.

رهنما محمدرحیم ، ذبیحی جواد (1390)تحلیل توزیع تسهیلات عمومی شهری در راستای عدالت فضایی با مدل یکپارچه دسترسی در مشهد، نشریه جغرافیا و توسعه ، دوره9، شماره23،صص26-5.

عبداللهی، علی اصغر؛ قاسمی، مسلم(1397)تحلیل توزیع فضایی خدمات عمومی شهری با استفاده از تکنیک های تصمیم گیری Vikor و WasPas (مطالعه موردی: کرمان)، پژوهش های جغرافیای برنامه ریزی شهری، دوره6،شماره4،صص715-695.

فصیحی حبیب اله ، پری زادی طاهر ، حمیدی محسن(1398) تحلیل دسترسی به بوستان های شهری با رویکرد عدالت محیطی (مورد مطالعه: اسلامشهر) ، نشریه مطالعات ساختار و کارکرد شهری، دوره6، شماره21،صص58-39.

گروسی، سعیده؛ شمس الدینی مطلق محمدحسن(1392) ادراک عدالت اجتماعی بر حسب میزان دسترسی شهروندان به خدمات شهری (موردشناسی: شهر کرمان)، مطالعات جامعه شناختی شهری (مطالعات شهری)، دوره3، شماره9،صص66-41.

لطفی، صدیقه؛ منوچهری میاندوآب، ایوب؛آهار، حسن؛ سالکی، محمد علی(1390) سنحش میزان دسترسی به تسهیلات با استفاده از منطق فازی؛ نمونه موردی: شهر تبریز، مدیرست شهری، شماره 30،صص 130-113.

محمدی، علیرضا؛ هاشمی معصوم اباد، رضا؛ محمدی،چنور(1400) تحلیل فضایی توزیع و دسترسی به خدمات شهری در سطح محلات شهری با تجاری با رویکرد عدالت فضایی(مطالعه موردی: کاربری های تجاری شهر اردبیل)، نشریه تحقیقات علوم جغرافیایی، سال21، شماره 63،صص117-99.

میر کتولی، جعفر؛ قدمی مهدیان، مصطفی؛ بهنمیری، معصومه؛ محمدی، سحر(1391) مطالعه و بررسی روند و گسترش کالبدی -فضایی شهر بابلسر با استفاده از مدلهای آنتروپی شانون و هلدرن، چشم انداز جغرافیایی (مطالعات انسانی)، سال ششم، شماره 16، صص133-115.

زارعی، یعقوب (1397) تبیین وضعیت برخورداری محلات شهری در دسترسی به کاربری های خدماتی (مورد مطالعه: محلات شهر خورموج)، مطالعات توسعه اجتماعی - فرهنگی ، دوره 7، شماره 2،صص 180-147.

زندمقدم، محمد رضا(1400) پراکنش فضایی رضایت از دسترسی به خدمات شهری در شهرهای میان­اندام(مطالعه موردی: شهر بومهن)، آمایش محیط، شماره54، صص122-99.

کوشانه، روشن؛ عزت پناه، بختیار؛ موسوی میرنجف(1398) تحلیل پراکنش فضایی کاربری های خدمات عمومی شهری با استفاده از روش شاخص ویلیامسون(مطالعه موردی: کلانشهر تبریز)، نگرش های نو در جغرافیای انسانی، سال 11، شماره4، 221-206.

 

Abdullahi, A. A., Ghasemi, M. (2017) Analysis of urban public services spatial distribution using Vikor and WasPas decision-making techniques (case study: Kerman), Journal of Geographical Urban Planning Research, 6(4), 695-715. (In Persian)

Ashik, F. R., Mim, S. A., & Neema, M. N. (2020) Towards vertical spatial equity of urban facilities: An integration of spatial and aspatial accessibility. Journal of Urban Management, 9(1), 77–92.

Ashik, F. R., Mim, S. A., & Neema, M. N. (2020). Towards vertical spatial equiy of urban facilities: An integration of spatial and aspatial accessibility. Journal of Urban Management, 9(1), 77-92.

Bertolini, L., le Clercq, F., Kapoen, L. (2005) Sustainable accessibility: A conceptual framework to integrate transport and land use plan-making. Two test-applications in the Netherlands and a reflection on the way forward. Transp. Policy 12 (3), 207–220.

Chang, H. S., & Liao, C. H. (2011) Exploring an integrated method for measuring the relative spatial equity in public facilities in the context of urban parks. Cities, 28(5), 361–371.

Cho, C. M. (2003) Study on effects of resident-perceived neighborhood boundaries on public services: Accessibility & its relation to utilization: Using Geographic Information System focusing on the case of public parks in Austin. Texas: Texas A & M University.

Cohen, B. 2006. Urbanization in developing countries: Current trends, future projections, and key challenges for sustainability. Technology in Society, 28, 63–80.

Curtis, C., Scheurer, J. (2010) Planning for sustainable accessibility: Developing tools to aid discussion and decision-making. Prog. Plan. 74 (2), 53–106.

Dadashpoor, H., Rostami, F. and Alizadeh, B. (2016) Is inequality in the distribution of urban facilities inequitable? Exploring a method for identifying spatial inequity in an Iranian city. Cities, 52, pp.159-172.

Fasihi, H. E., Parizadi, T., Hamidi, M. (2018) Analysis of access to urban parks with an environmental justice approach (case study: Islamshahr), Journal of Urban Structure and Function Studies, 6(21), 58-39. (In Persian)

Gonzalez-Feliu, J., Salanova Grau, J.-M., Beziat, A. (2014) A location-based accessibility analysis to estimate the suitability of urban consolidation facilities. Int. J. Urban Sci. 18 (2), 166–185..

Grêt-Regamey, A., Altwegg, J., Sirén, E., & van Strien, M. (2017). “Integrating ecosystem services into spatial planning—A spatial decision support tool”, Landscape and Urban Planning, 165, pp. 206-219.

Grossi, S., Shams al-Dini, M. H. (2012) Perception of social justice according to citizens' access to urban services (Case study: Kerman city), Journal of Urban Sociological Studies (Urban Studies), 3(9), 41-66. (In Persian)

Haj Alizadeh, A. (2017) evaluation of land use changes and urban horizontal expansion with emphasis on the role of urban economy, a case study of Ardabil city, Journal of Geography, 16(57), 19-29. (In Persian)

Kelobonyea, K., McCarneya, G., Xia, J., Swapan, M. S. H., Mao, F., & Zhoua, H. (2019) Relative accessibility analysis for key land uses: A spatial equity perspective. Journal of Transport Geography, 75, 82–93.

Lee, J., Miller, H.J. (2018) Measuring the impacts of new public transit services on spacetime accessibility: An analysis of transit system redesign and new bus rapid transit in Columbus, Ohio, USA. Appl. Geogr. 93, 47–63.

Li M, Kwan M-P, Chen J, Wang J, Yin J, Yu D (2021) Measuring emergency medical service (EMS) accessibility with the effect of city dynamics in a 100-year pluvial flood scenario, Cities, 117:103314

Lindsey, G., Maraj, M., & Kuan, S. C. (2001). Access, equity, and urban greenways: An exploratory investigation. The Professional Geographer, 53(5), 332–346.

Lotfi, S. and Koohsari, M.J. (2009) Measuring objective accessibility to neighborhood facilities in the city (A case study: Zone 6 in Tehran, Iran). Cities, 26(3), pp.133-140.

Lotfi, S., Manochehri, M. A., Aahar,H., Saleki, M. A.(2018) Measuring the accessibility of facilities using fuzzy logic; Case study: Tabriz city, Journal of Urban Management, 30, 113-130. (In Persian)

Lucas, K., & Jones, P. (2012) Social impacts and equity issues in transport: An introduction. Journal of Transport Geography, 21, 1–3.

Mir Katuli, J., Gadami, M. M., Behnmiri, M., Mohammadi, S. (2012) Studying and investigating the process and physical-spatial expansion of Babolsar city using Shannon and Heldren entropy models, Journal of Geographical Perspective (Human Studies), 6(16), 115-133. (In Persian)

Mohammadi, A; Hashemi M. A. Reza., Mohammadi, Ch. (1400) Spatial analysis of distribution and access to urban services at the level of commercial urban areas with a spatial justice approach (case study: commercial uses in Ardabil city), Journal of Geographical Sciences Research, 21(63), 117-99. (In Persian)

Nicholls, S., & Shafer, C. S. (2001) Measuring accessibility and equity in a local park system: The utility of geospatial technologies to park and recreation professionals. Managing Leisure,6(4),201-219.

Omer, I. (2006) Evaluating accessibility using house-level data: A spatial equity perspective. Computers, Environment and Urban Systems, 30(3), 254–274.

Rahmana, M. R., Zabihi, J. (2011) Analysis of the distribution of urban public facilities in line with spatial justice with an integrated access model in Mashhad, Journal of Geography and Development, 9(23), 5-26. (In Persian)

Sabokbar, H.F., Mohammadi, H., Tahmasbi, S., Rafii, Y. and Hosseini, A., 2021. Measuring spatial accessibility and equity to healthcare services using fuzzy inference system. Applied Geography, 136, p.102584.

Smoyer Tomic, K.E., Hewko, J N H M J, 2004. Spatial accessibility and equity of playgrounds in Edmonton, The Canadian Geographer, 48(3), 287-302.

Su, S., Li, D., Zhang, Q., Xiao, R., Huang, F., & Wu, J. (2011). “Temporal trend and source apportionment of water pollution in different functional zones of Qiantang River, China”, Water Research, 45, pp. 1781-1795.

Sun, X., Crittenden, J. C., Li, F., Lu, Z., & Dou, X. (2018). “Urban expansion simulation and the spatio-temporal changes of ecosystem services, a case study in Atlanta Metropolitan area, USA”, Science of the Total Environment, 622–623, pp. 974–987.

Taleai, M., Sliuzas, R., & Flacke, J. 2014. An integrated framework to evaluate the equity of urban public facilities using spatial multi-criteria analysis. Cities, 40, 56–69.

Tsou, K. W., Hung, Y. T., & Chang, Y. L. (2005) An accessibility-based integrated measure of relative spatial equity in urban public facilities. Cities, 22(6), 424–435.

Tsou,K.W.,Hung,Y.T., Chang,Y.L. (2005)An accessibility-based integrated measure of relative spatial equity in urban public facilities, Cities, 22,424-435.

Wu, J. G. (2010). “Urban sustainability: an inevitable goal of landscape research”, Landscape Ecology, 25 (1), pp. 1-4.

Wu, J. G. (2010). “Urban sustainability: an inevitable goal of landscape research”, Landscape Ecology, 25 (1), pp. 1-4.

Zarei, Y (2017) Explaining the status of urban neighborhoods in terms of access to service uses (case study: Khormouj city neighborhoods), Journal of Socio-Cultural Development Studies, 7(2), 147-180. (In Persian)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Evaluating the horizontal expansion of the city and its impact on access to urban services

Case study: Urmia

Introduction

In developing countries, especially in metropolitan areas, the capacity of municipalities to provide basic infrastructure and services for citizens is not sufficient to respond to the needs arising from the rapid growth of cities. As a result, there are areas of cities where urban services may not be properly distributed and causing inequality. For this reason, the assessment of spatial justice is useful for urban planners and policymakers to identify deprived areas and evaluate the effectiveness of resource allocation policies. In Iran, the rapid population growth and rural-urban migrations have created many problems for urban areas. In many Iranian cities, it seems that the distribution of urban services does not match the distribution of the population. Many studies have evaluated the accessibility of urban services in Iranian cities with different methods, but the point that has not been addressed is the impact of city expansion on the accessibility of urban services. Therefore, considering the importance of the accessibility to urban services, this research aims to evaluate the effect of urban expansion on the accessibility of urban services.

Method

The research method is descriptive-analytical and practical in terms of purpose. The required data has been collected by reviewing sources and analyzed in GIS and Geoda soft wares. In the first stage, the accessibility to urban services in the statistical blocks was calculated using the proposed research method, and then the growth periods of Urmia city were extracted using the data and maps available in Urmia municipality and divided into 8 development periods. In the final stage, the accessibility of urban services was calculated in different periods of development, and linear regression was used to evaluate the effect of urban expansion on the accessibility of urban services.

Results

After evaluating the horizontal expansion of the city and the accessibility to urban services in Urmia city, the areas with unfavorable accessibility to various types of services in the development periods were evaluated. The results show that with the expansion of the city, the accessibility to urban services has decreased; however, there are differences between urban services; for example, in the central part of the city (Urban area of ​​the 1932), there is zero percent of areas with unfavorable accessibility to educational and religious uses. In this area of ​​the city, medical services with 2% and parks with 17% are next. 96% of the central part of the city also has unfavorable accessibility to sports facilities. In the development zone from 1932 to 1950, 100% of the area has unfavorable access to the park. But in other services, there are no areas with unfavorable accessibility in this zone. Since 1950, the percentage of areas with unfavorable accessibility to urban services has increased noticeably, and apart from educational services, there are areas with unfavorable accessibility to urban services in all services; this increasing trend of areas with unfavorable accessibility to urban services coincides with the expansion of the city. In the development zone of 1965 to 1975, the percentage of areas with unfavorable accessibility to all services increased compared to the previous period, until this period, accessibility to educational services was at a suitable level, in this period, the areas with unfavorable accessibility reaches 12%. The increasing trend of the percentage of areas with unfavorable accessibility to services in the urban growth period of 1975 to 1987 has also continued. From 1987 to 2022, the percentage of areas with unfavorable accessibility to urban services increased more intensively; For example, the areas with unfavorable accessibility to educational services in the development zone of 1987 to 1994 was 36 %, in the development zone of 1994 to 2004, 47 %, and in the development zone of 2004 to 2022, 79 %, and this trend is the same for other services as well.

Conclusion

This research has been conducted with the aim of investigating the effect of urban expansion on the accessibility of urban services. The results show that the size of the city has increased 27 times in the last 90 years, and this expansion of the city has caused the process of urbanization to overtake urban development. It has many effects on different dimensions of the city. One of the most important effects of this expansion has been on the accessibility of urban services. Due to the rapid growth of the city, urban services have not been well developed and as a result, the accessibility to urban services has decreased in the outskirts of the city. This decrease in accessibility has been raised with the urban expansion so that in the development period of 2004-2022, the percentage of areas with unfavorable accessibility in all services was above 60. Linear regression shows that urban expansion predicts 91% of the unsuitable accessibility to urban services. This value is different in urban service indicators and reaches from 96% in access to educational services to 0% in access to sports services. These results show that access to urban services in Urmia is not in a good condition. The consequence of our study is that urban planning should pay special attention to the effects of city expansion and its impact on urban services. For this purpose, there must be a fair planning approach to ensure access to urban services for residents.

Keywords: horizontal expansion, accessibility, urban services, Urmia

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---