نقش عوامل محیطی در امکان سنجی توسعه فیزیکی بهینه شهر ملکان

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

هوشنگ سرور ¹ , منصور خیری‌زاده آروق ² , منیژه لاله‌پور ³

1 - مراغه
2 - تبریز
3 - مراغه

تاریخ دریافت : 1393/02/07 تاریخ پذیرش : 1395/08/29 تاریخ انتشار : 1393/08/01

کلید واژه: توسعه فیزیکی, مکان‌یابی, سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS), مدل AHP- فازی, شهر ملکان,

چکیده مقاله :

    بررسی و شناخت ویژگی­های طبیعی هر منطقه می­تواند نقش عمده­ای را در امر برنامه­ریزی و مکان­یابی مناسب جهت توسعه و استقرار ساختمان­ها و تاسیسات شهری ایفا ­کند و از طرفی می­تواند مخاطرات محیطی را به حداقل برساند. در این تحقیق، مناسب­ترین مناطق برای توسعه فیزیکی آتی شهر ملکان (واقع در جنوب استان آذربایجان­شرقی) با توجه به ویژگی­های طبیعی منطقه مورد بررسی قرار گرفت. مهمترین عوامل طبیعی شامل: واحدهای ژئومورفولوژیک، زمین­شناسی، شیب، ارتفاع، قابلیت کشاورزی اراضی پیرامون شهر، نوع خاک، سطح ایستابی و کیفیت آب­های زیرزمینی هستند. برای وزن­دهی و همپوشانی لایه­ها از مدل AHP- فازی استفاده شد. در این زمینه، برای تهیه لایه­ها، وزن­دهی، فازی­سازی و همپوشانی فازی لایه­ها از نرم­افزارهای Expert Choice، Arc GIS، ENVI، و IDRISI selva بهره گرفته شد. مدل AHP برای بدست آوردن میزان اهمیت نسبی هر یک از متغیرها و منطق فازی برای تلفیق و همپوشانی لایه­ها مورد استفاده قرار گرفت. بدین منظور، پس از محاسبه مقادیر عضویت فازی هر یک از کلاس­های لایه­های موضوعی، با استفاده از پنج عملگر مرسوم فازی یعنی «و» فازی، «یا» فازی، جمع جبری فازی، ضرب جبری فازی و گامای فازی نسبت به همپوشانی لایه­ها اقدام گردید که در نهایت گامای 8/0 فازی به عنوان بهترین ترکیب انتخاب شد. مطابق این ترکیب،  محدوده اطراف شهر بر اساس قابلیت توسعه فیزیکی به پنج پهنه با قابلیت بسیار زیاد، زیاد، متوسط، کم و بسیار کم طبقه­بندی شد. نتایج نشان می­دهد که ویژگی‌های طبیعی منطقه، فرصت­های زیادی را برای توسعه فیزیکی شهر فراهم نموده است اما در عین حال، توسعه فیزیکی شهر به سمت شمال و بویژه احداث برخی واحدهای مسکونی و خدماتی در محدوده تاریخی تالاب باعث ایجاد مسائلی مانند برخورد با واحد­های ژئومورفولوژیکی نامناسب از نظر توسعه شهری، برخورد با شیب­های تند و سازندهای با استحکام پایین، بالا بودن سطح ایستابی آب­های زیرزمینی و همچنین در معرض قرارگیری برخی واحدها در مقابل سیلاب­های محلی شده است. بهترین جهت برای توسعه فیزیکی شهر ملکان، قطاعی با روند شرقی- غربی یعنی شمال­غرب هسته اصلی شهر و جنوب شهرک ولی­عصر است.

منابع و مأخذ:

احمدی، طیبه؛ زنگنه اسدی، محمدعلی؛ رامشت، محمدحسین؛ مقصودی، اکبر، 1392، محدودیت­ها و قابلیت­های فرآیندهای ژئومورفیک در توسعه و برنامه­ریزی شهر خرم­آباد، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال سوم، شماره یازدهم، صص 34- 19.

امانپور، سعید؛ علیزاده، هادی؛ قراری، حسن، 1392، تحلیلی بر مکانیابی جهات بهینه توسعه فیزیکی شهر اردبیل با استفاده از مدل AHP، فصلنامه برنامه­ریزی منطقه­ای، سال سوم، شماره 10، صص 96-83.

رجائی، عبدالحمید، 1387، کاربرد ژئومورفولوژی در آمایش سرزمین و مدیریت محیط، نشر قومس، چاپ سوم، 344ص.

روستایی، شهرام و ایرج جباری، 1390، ژئومورفولوژی مناطق شهری، سمت، چاپ سوم، 229ص.

سازمان زمین­شناسی کشور، نقشه زمین شناسی مراغه با مقیاس 1:100000 و نقشه زمین شناسی اورمیه با مقیاس 1:250000 به همراه گزارش.

سازمان نقشه­برداری کشور، نقشه­های توپوگرافی شهرستان ملکان با مقیاس 1:25000.

سرور، رحیم، 1387، جغرافیای کاربردی و آمایش سرزمین، سمت، چاپ سوم، 241ص.

فردوسی، بهرام، 1384، امکان­سنجی و کاربرد سیستم پشتیبانی تصمیم­گیری در توسعه فیزیکی شهر، نمونه موردی شهر سنندج، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.

قرخلو، مهدی؛ داودی، محمود؛ زندوی، سیدمجدالدین؛ جرجانی، حسن علی، 1390، مکان­یابی مناطق بهینه توسعه فیزیکی شهر بابلسر بر مبنای شاخص­های طبیعی، جغرافیا و توسعه، شماره 23، صص 122-99.

موسسه تحقیقات خاک و آب، نقشه قابلیت اراضی شهرستان ملکان.

مومنی، منصور و علیرضا شریفی سلیم، 1390، مدل ها و نرم افزارهای تصمیم گیری چند شاخصه، نشرمولفین، تهران، چاپ اول، 218ص.

نگارش، حسین، 1382، کاربرد ژئومورفولوژی در مکن­گزینی شهرها و پیامدهای آن، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 1، صص 150-133.

Amoateng, P., Cobbinah, P.B., Adade, K.O. 2013. Managing physical development in peri-urban areas of Kumasi, Ghana: A case of Abuakwa. Journal of Urban and Environmental Engineering, V.7, n.1, pp: 96-109.

Bagan H and Yamagata Y. 2012. Landsat analysis of urban growth: How Tokyo became the world's largest megacity during the last 40 years. Remote Sensing of Environment 127. pp: 210–222.

Chung, C.F. and Fabbri, A.G. 2001. Prediction models for landslide hazard zonation using a fuzzy set approach. Geomorphology & Environmental Impact Assessment, Balkema Publishers, pp: 31-47.

Jiang, L., Deng, X., Seto, K.C. 2013. The  impact  of  urban  expansion  on  agricultural  land  use intensity  in  China. Land Use Policy 35, pp: 33–39.

Lee S. 2007. Application and verification of fuzzy algebraic operators to landslide susceptibility mapping. Environ Geol 52, pp: 615–623.

Murgante, B., Borruso, G., Lapucci, A. 2009. Geocomputation and Urban Planning. Springer. 280 p.

Netzband, M., Stefanov, W.L., Redman, C. 2007. Applied Remote Sensing for Urban Planning, Governance and Sustainability. Springer. Berlin. 278 p.

Openshaw, S & Abrahart, R. J. 2000. Geocomputation. Taylor & Francis. 428 p.

Pareta K and Prasad S. 2012. Geomorphic effects on urban expansion: a case study of small town in central India. 14^th annual international conference and exhibition on geospatial information technology and applications. pp: 1-9.

Portage County (Wis). Planning Dept. 2007. Stevens Point Urban Area Sewer Service Plan, 1983-2003. Stevens Point Urban Area Sewer Service Advisory Committee. 206 p.

Regmi, N.R., Giardino, J.R., Vitek, J.D. 2010. Assessing susceptibility to landslides: Using models to understand observed changes in slopes. Geomorphology 122, pp: 25–38.

Sanders M. H and Clark P. D. 2010.Geomorphology: Processes, Taxonomy and Applications. Nova Science Publishers, Inc. 216 P.

Shen, Z. 2012. Geospatial Techniques in Urban Planning. Springer. 393 p.

Szabo, J., David, L., Loczy, D. 2010. Anthropogenic Geomorphology: A Guide to Man-Made Landforms. Springer. 298p.

Tayyebi, A., Pijanowski, B.C., Tayyebi, A.H. 2011. An urban growth boundary model using neural networks, GIS and radial parameterization: An application to Tehran, Iran. Landscape and Urban Planning, 100. pp: 35–44.

Timmermans, H. 2005. Decision Support Systems in Urban Planning. Taylor & Francis. 252 p.