مقوله «مرکز» و «حاشیه»، تبیین انگارۀ مفهومی از مواجهۀ «خود» و «دیگری» در حیات شهر با تأکید بر رویکرد توسعه درون‌زا

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

ویدا نوروز برازجانی ^{1 *} , سیده صدیقه میرگذار لنگرودی ² , بهروز منصوری ³ , محمد ضیمران ⁴

1 - استادیار و عضو هیأت علمی گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی
2 - پژوهشگر دکتری تخصصی معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی
3 - استادیار و عضو هیأت علمی گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی
4 - دکتری معرفت شناسی و آموزش فلسفه، دانشیار مدعو، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی

تاریخ دریافت : 1398/04/05 تاریخ پذیرش : 1398/06/10 تاریخ انتشار : 1398/08/01

کلید واژه: شهر, حاشیه, خود, دیگری, مرکز,

چکیده مقاله :

یکی از مفاهیم عمده در نگاه مدرن و پست‌مدرن به پدیده‌ها، دوگانۀ «خود» و «دیگری» است. در علوم اجتماعی، هنگامی‌که صحبت از دیگری می‌شود، بحث این است که اقلیت و اکثریت جامعه چگونه شکل می‌گیرد؛ بنابراین در اندیشۀ جامعه‌شناختی، اقلیت‌ها معمولاً دیگری را تشکیل می‌دهند. چراکه «اکثریت» در چارچوب جامعه، واجد قدرت می‌شوند و همین قدرت، زمینه‌ساز معنای «دیگری» در چارچوب «بازنمایی» خواهد شد. در شهرهای ایران، حاشیه‌نشینی و یا به تعبیری دیگر کانون‌های خودانگیخته بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی شهری را شکل می‌دهند. پرسشی که مطرح می‌شود آن است که چگونه حاشیه به‌عنوان «دیگری» می‌تواند توسعه یافته، در خود ریشه کند و در جامعه تبدیل به نیروی «مولد» شود؟ بدین منظور مقاله حاضر، بر آن است تا با بررسی نحوۀ مواجهه و تعامل «خود» و «دیگری»، زمینه‌ای مناسب را برای طرح دکترین معتقدین به توسعه درون‌زا فراهم آورد. این تحقیق به لحاظ «ماهیت» پژوهش، از گونۀ تحقیقات «کیفی» از نوع «بنیادی» و به لحاظ «قصد» از پژوهش، «تحلیلی» است که به درک شیوۀ مواجهۀ خود و دیگری در حیات شهر می‌پردازد. منطق پژوهش، «قیاسی» است. در پایان، این مطالعه نشان می‌دهد که اصلاح در نحوه توزیع خدمات به حاشیه جهت مولد نمودن دو حوزه صنعت و کشاورزی و متعاقب آن کوچک نمودن بخش مصرف، تقویت نهادهای محلی در فرایند توانمندسازی حاشیه، بازنگری قلمروی مالکیت، تقویت بنیان‌های اقتصاد درونی با مشارکت مردم و عدم تزریق امکانات از بیرون، ازجمله عواملی هستند که می‌تواند در مولد نمودن حاشیه، تأثیرگذار باشند.

چکیده انگلیسی:

One of the crucial concepts in modern and postmodern views to phenomena is the dichotomy of “I” and “the other”. When talking about the other, in social sciences, the issue is about how the majority and minority are formed in a society. Thus, in sociological thought, minorities usully form the other because the “majority” rises to power which entails the concept of “the other” in a framework of “representation”. In Iranian cities, periphery-dwelling or spontaneous centers constitute an indispensable part of urban life. Now, the question is how the periphery can develop as the other, take root and turn into a generative force? The present article intends to provide a ground for the exponents of the endogenous development doctrine through examining the encounter and interaction of “self” and “the other”. In terms of the “nature” of research, the present research is “qualitative” and regarding the “purpose” it is “analytical” and is concerned with understanding the way self and the other encounter and face each other in the life of the city. The logic of the research is “deductive”. Finally, the results illustrate that modifying distribution of services to the periphery in order to activate industry and agriculture and consequently minimize consumption, reinforcing local institutions to empower the periphery, reconsidering ownership territory, strengthening domestic economic foundations via people’s contribution without any external provision of supplies, are all significant factors that can potentially help to making the periphery become generative.

منابع و مأخذ:

1. آیینی، محمد و زهره‌السادات اردستانی (۱۳۸۸): «هرم بازآفرینی و مشارکت مردم، معیار ارزیابی برنامه‌های توسعه درون‌زای شهری»، نشریه هویت شهر، سال سوم، شماره ۵، ص‌ص ۵۸-۴۷.


2. پریموزیک، دنیل تامس (۱۳۸۷): مرلو ـ پونتی: فلسفه و معنا، ت: محمدرضا ابوالقاسمی، مرکز، تهران.


3. جهانبگلو، رامین (۱۳۸۴): «امانوئل لویناس: از اندیشۀ دیگری تا دیگر اندیشیدن»در: بین گذشته و آینده. نشر نی، تهران، ص‌ص ۱۳۹-۱۳۳.


4. حسامیان، فرخ، اعتماد، گیتی، حائری، محمدرضا (۱۳۷۷): شهرنشینی در ایران، چاپ دوم، انتشارات آگاه، تهران.


5. شاهمیری، آزاده (۱۳۸۹): نظریه و نقد پسااستعماری، علم، تهران.


6. صرافی، مظفر (۱۳۸۱): «به‌سوی تدوین راهبرد ملی ساماندهی اسکان غیررسمی، از پراکنده‌کاری گزینشی تا همسویی فراگیر»، مجله هفت شهر، شماره ۹ و ۱۰، ص‌ص ۶-۳.


7. ضیمران، محمد (۱۳۸۹): فلسفه میان حال و آینده: جستاری در باب اندیشه‌های فلسفی معاصر. نشر پایان، تهران.


8. عریضی، فروغ؛ ربانی، رسول؛ کریمی، فاطمه (۱۳۸۲): «بررسی مسائل حاشیه‌نشینی با تأکید بر جنبه‌های اجتماعی فرهنگی (مطالعۀ موردی: مناطق ارزنان و دارک اصفهان)»، فصلنامه علوم اجتماعی، دوره ۱۰، شماره ۲۴، ص­ص ۱۲۸-۱۰۱.


9. لطفی، حیدر، میرزایی، مینو، عدالت‌خواه، فرداد و وزیرپور، شب بو (۱۳۸۹): «بحران حاشیه‌نشینی و سکونت‌گاه‌های غیررسمی در مدیریت کلان‌شهرها و رهیافت‌های جهانی»، فصلنامه علمی و پژوهشی جغرافیای انسانی، سال دوم، شماره دوم، ص‌ص ۱۴۵-۱۳۵.


10. لطیفی، غلامرضا (۱۳۸۸): «دیدگاه‌هایی از توسعه»، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره ۲۰، ص­ص ۷۴-۸۵.


11. مقدوری خوبنما، سارا، مصطفوی، شمس الملوک (۱۳۹۴): «مفهوم دیگری در فلسفه یاسپرس»، مجله جستارهای فلسفی، شماره ۲۷، تهران، صص ۱۵۴-۱۲۹.


12. مک آفی، نوئل (۱۳۹۲): ژولیا کریستوا، ت: مهرداد پارسا، چاپ دوم، مرکز، تهران.


13. هال، دیتر و اولریخ فایفر (۱۳۸۸): آینده شهری قرن ۲۱، ت: اسماعیل صادقی، ناهید صفایی، جامعه مهندسان مشاور ایران، تهران.


14. هگل، گ (۱۳۸۷): خدایگان و بنده، ت: حمید عنایت، خوارزمی، تهران.


15. هوسرل، ادموند (۱۳۸۶): تأملات دکارتی: مقدمه‌ای بر پدیده‌شناسی، ت: عبدالکریم رشیدیان، نی، تهران.


16. یاسپرس، کارل (۱۳۸۳): درآمدی به فهم فلسفه ورزی نیچه، ت: سیاوش جمادی، نشر ققنوس، تهران.

2. اسلامی، غلامرضا (۱۳۸۰): «فرایند توسعه و تولید درون‌زا»، نشریه هنرهای زیبا، شماره ۱۰، ص‌ص ۴۴-۵۱.


3. اسلامی، غلامرضا (۱۳۸۲): «الگوی فراموش‌شده: اصل مشارکت مردم در فرایند طراحی و توسعه درون‌زا»، نشریه بین‌المللی مهندسی صنایع و مدیریت تولید (فارسی) (نشریه بین‌المللی علوم مهندسی)، دوره ۱۶، شماره ۱، ص‌ص ۱۳-۱.


4. اسلامی، غلامرضا (۱۳۹۲): درس گفتار مبانی نظری معماری: عینکمان را خودمان بسازیم، علم معمار، تهران.


5. اسلامی، غلامرضا (۱۳۹۸): دوره دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، کلاس درس روش‌های علوم تجربی در فرایند طراحی و نقد فضا، ۱۳۹۸/۱/۲۷.


6. اسماعیلی، رضا و مهدی امیدی (۱۳۹۱): «بررسی تجربه حاشیه‌نشینی از دیدگاه حاشیه‌نشینان: یک مطالعه پدیدارشناسانه»، مطالعات جامعه‌شناختی شهری (مطالعات شهری)، دوره ۲، شماره ۳، ص‌ص ۱۷۹-۲۰۸.


7. انصاری، عبدالمعبود (۱۳۶۹): ایرانیان مهاجر در ایالت متحده: پژوهشی در حاشیه‌نشینی دوگانه. ت: ابوالقاسم سری، آگه، تهران.


8. بیات، بهرام (۱۳۹۴): «تحلیل آسیب ها و جرایم مناطق حاشیه نشینی شهر تهران»، مطالعات امنیت اجتماعی، دوره ۲، شماره ۴۳، تهران، صص ۱-۲۰.

11. حاتمی نژاد، حسین، مهدی، علی، مهدیان بهنمیری، معصومه (۱۳۹۳): «نگرشی بر جرم خیزی و زمینه های ارتکاب به جرم در محلات حاشیه نشین، مورد پژوهش: محله شادقلی خان شهر قم»، تحقیقات جغرافیایی، شماره ۱۱۲، ص‌ص ۲۲۱-۲۴۰.

13. حسین اوغلی، جواد (۱۳۸۶): «بررسی اسکان غیررسمی در منطقه کلان‌شهر تهران (نمونه مـوردی: حصـار امیر و شهرک انقلاب)»، پایان‌نامه دوره دکتری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران.


14. داداش پور، هاشم و بهرام علیزاده (۱۳۹۰): اسکان غیررسمی و امنیت تصـرف زمـین، انتشـارات آذرخـش، تهران.


15. دانشجو، خسرو و غلامرضا اسلامی (۱۳۹۲)، «اسکان غیررسمی و راهبرد توانمندسازی درونی (توسعه درون‌زا)»، هویت شهر، دوره ۷، شماره ۱۳، ص‌ص ۵-۱۰.


16.  ربانی، رسول و جواد افشار کهن (۱۳۸۱)، «حاشیه‌نشینی، مشارکت و مسائل اجتماعی شهری»، نشریه فرهنگ اصفهان، شماره ۲۴، اصفهان، صص ۹۵-۱۰۱.


17. رضایی، میثم، بلاغی، رسول، شمس الدینی، علی، شاعر، فاطمه، ماندنی، سعید (۱۳۹۵): «ارزیابی و تحلیل ابعاد اجتماعی حاشیه‌نشینی در کلان‌شهرها (مطالعه موردی: محلات حاشیه‌نشین شهر شیراز)»، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، دوره ۱۳، شماره ۵۲، ص‌ص ۵۷-۷۵.


18. ساروخانی، باقر (۱۳۷۰): دایره­المعارف علوم اجتماعی، کیهان، تهران.

20. شکویی، حسین (۱۳۸۴): دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، انتشارات سمت، تهران.

22. صنعتی شرقی، نادر، وحیدی، روح اله، حمیدی، سهیل (۱۳۹۶): «تحلیل ساختاری رابطه میان حاشیه نشینی و جرم»، انتظام اجتماعی، دوره ۹، شماره ۳،  ص‌ص ۵۷-۸۲.

25. غضنفرپور، حسین، کمانداری، محسن، علیمرادی، معصومه (۱۳۹۱): «اسکان غیررسمی چالش فراروی شهرها (مطالعه موردی محله شهرک صنعتی کرمان)»، جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای)، دوره ۲، شماره ۲، ص‌ص ۳۱-۴۶.

30. نقدی، اسد الله و صـادقی، رسول (۱۳۸۵): «حاشیه‌نشینی چالشی فرا روی توسعه پایدار شهری بـا تأکیـد بـر شـهر همدان»، فصلنامه رفاه اجتماعی، شماره ۲۰، ‌صص تهران، ۲۳۳-۲۱۳.

35. Beckley, A (2015). Deterrence versus Marginalization: Evidence From Immigrant Offending, Race and Justice, July 2015; vol. 5, 3: pp. 278-300.


36. Bollens, S. (2001) ‘‘City and soul: Sarajevo, Johannesburg, Jerusalem, Nicosia,’’ City, 5 (2), pp169–87.


37. Bracken, D. C., Lawrence, D., Larry, M. (2009). Desistance and social marginalization: The case of Canadian Aboriginal offenders, Theoretical Criminology, vol. 13, no. 1: pp. 61-78.


38. Islami, S. Gh. Reza (1996), ‘Production Process and Endogenous Development’ Conference in Human Science Birmingham.


39. Islami, S. Gh. Reza (1997), ‘How can an Endogenous Model of Production be possible? An Approach to Reconstructing Traditional Production of Built Environment after Disasters.’ The 3rd. International Conference on Reconstruction of the Wardamaged Areas, Tehran.


40. Jotoba, J. (1989), ‘Alternative Resources for Grassroots Development: A View from Latin America’, Development Dialogue, no. 197, pp114-134..


41. McConnell, V., Wiley, K, (2010), Infill Development: Perspectives and Evidence from Economics and Planning, Washington DC, RESOURCES FOR THE FUTURE.


42. Mowat, J. (2015). towards a new conceptualization of marginalization, European Educational Research Journal, vol. 14, 5: pp. 454-476.


43. Sharpe, M. (2002). Jacques lacan, Internet Encyclopedia of Philosophy [Online]. Available at: <https://www.iep.utm.edu/lacweb/>. [Retrieved November 24, 2018]


44. Van Pelt, T. (2000), ‘Otherness’ in Postmodern Culture: Journal of Interdisciplinary Thought on Contemporary Cultures, vol. 10, no.2. [Online]. Available at: < http://www.pomoculture.org/2013/09/19/otherness/>. [Retrieved September 18, 2018]


45. Zevallos, Z. (2011), What is Otherness?. The Other Sociologist. [Online]. Available at: < https://othersociologist.com/otherness-resources/>. [Retrieved October 14, 2018].