• صفحه اصلی
  • بازسرایی تجارب نوجوانان به منظور شناسایی هویت های دوگانه در فضای مجازی و واقعی

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : JSS-2212-1525 (R1) بازدید : 241 صفحه: 26 - 42

10.30495/jss.2023.1974915.1525

نوع مقاله: پژوهشی

بازسرایی تجارب نوجوانان به منظور شناسایی هویت های دوگانه در فضای مجازی و واقعی

محورهای موضوعی : جامعه شناسی

بهجت شهابی عنبران 1 , علی جعفری 2 , شهناز هاشمی 3 , محمد سلطا نی فر 4

1 - دانشجوی دکتری علوم ارتباطات، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران
2 - دانشیار گروه علوم ارتباطات، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران. *(نویسنده مسئول) Email: ali.jafari@iau.ac.ir
3 - دانشیار گروه علوم ارتباطات، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
4 - دانشیار گروه علوم ارتباطات، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/09/21 تاریخ پذیرش : 1401/10/20 تاریخ انتشار : 1401/10/26

کلید واژه: فضای مجازی, هویت, نوجوانان, فضای واقعی, هویت دوگانه,

چکیده مقاله :

هدف از پژوهش حاضر بازسرایی روایات و تجارب نوجوانان به منظور شناسایی هویت های دوگانه در فضای مجازی و واقعی بود. روش پژوهش کیفی و از نوعِ بازسرایی بود که با مشارکت کنندگان مصاحبه به عمل آمد. جامعه آماری پژوهش شامل تمامی دانش آموزان مقطع متوسطه استان اردبیل بود. حجم نمونه شامل 16 نفر از دانش آموزان بود که به روش نمونه گیری هدفمند و بر اساس اصل اشباع نظری انتخاب شدند. برای گردآوری داده ها از مصاحبه نیمه ساختار یافته و عمیق و برای اطمینان پذیری آن از روش بازخوانی مجدد روایت ها و ارجاع مجدد کل روایت مکتوب به برخی از مشاوران مدارس استفاده شد. داده ها بر اساس تحلیل مضمون، تجزیه و تحلیل شد. نتایج بازسرایی روایت های نوجوانان نشان داد که فضای واقعی و مجازی منجر به شکل گیری هویت های متفاوت و بعضاً دوگانه در نوجوانان شده است. این دوگانگی هویتی در ابعاد دینی، خانوادگی، جنسی، ملی، قومی و فرهنگی قابل مشاهده است. هویت نوجوانان در فضای واقعی شکل‌یافته‌تر، منسجم‌تر و واقعی‌تر و در فضای مجازی به نسبت سیّار، ناپایدار و متکثر بود. هویتی که با توجه به برخی ویژگی‌ها، می‌توان آن را هویت مدرن یا بازاندیشانه نامید. نوجوانان در کنار اینکه در جهان واقعی سعی در پاسداشت منابع سنتی هویت داشتند در فضای مجازی خود را طرفدار هویت جهانی یا جهان وطنی نشان می‌دادند.

چکیده انگلیسی:

The purpose of the current research was to reconstruct the narratives and experiences of teenagers in order to identify the duality of identity in the virtual and real space. The research method was qualitative and reconstruction type, which was conducted with interview participants. The statistical population of the research was all secondary school students of Ardabil province. The sample size included 16 students who were selected by purposive sampling and based on the principle of theoretical saturation. Semi-structured and in-depth narrative interviews were used to collect data, and for its reliability, the method of re-reading the narratives and re-referring the entire written narrative to some school counselors was used. The data was analyzed based on thematic analysis. The results of reconstructing the narratives of teenagers showed that real and virtual space has led to the formation of different and sometimes dual identities in teenagers. This identity duality can be seen in religious, family, sexual, national, ethnic and cultural dimensions. The identity of teenagers in the real space was more formed, coherent and real, and in the virtual space, it was relatively mobile, unstable and numerous. An identity which, according to some features, can be called a modern or re-thinking identity. In addition to trying to protect traditional sources of identity in the real world, teenagers showed themselves to be in favor of a global or cosmopolitan identity in cyberspace.

منابع و مأخذ:

. Rabiei, A. (2008). New Media and Identity Crisis, National Studies Quarterly, Year 9, Number 4, pp. 176-149

  1. Ritzer, G. (2019). Sociological theory in the contemporary era, translated by Mohsen Talasi, Tehran: Elmi, twenty-fourth edition.
    2.
  2. Giddens, A. (2020). Sociology, translation: Hasan Chavoshian, Tehran, Nei Publishing House. Thirty-fifth edition.
    3.
  3. Giddens, A. (2018). Modernity and individuality: society and personal identity in the new era, translated by Nasser Moafaqian, Tehran: Nei publishing house, 11th edition.
    4.
  4. Gibbins, J & Reimer, B. (1384). The Politics of Postmodernity, translated by Mansour Ansari, Tehran: Gam No Publishing, second edition.
    5.
  5. Slevin, J. (2001). Internet and society, translated by Abbas Gilouri and Ali Radbaweh, Tehran: Ketabdar Publishing.
    6.
  6.  Alharbi A, Dong H, Yi X & Khalil I. (2021). “Social Media Identity Deception Detection: A Survey”, ACM Computing Surveys, 54(3), 1-35.
    7.
  7. Van der Walt E, Eloff, Jan H.P. & Grobler, J. (2018). Cyber-security: Identity Deception Detection on Social Media Platforms, Computers & Security, doi:
    10.1016/j.cose.2018.05.015.
    8.
  8. Jenkins, Richard. (2002), social identity, translated by Toraj Yarahamdi, Tehran: Shirazeh publishing house, first edition.
    9.
  9. Goodikansett, W. B. (2004). Linking Differences: A Guide to Effective Intergroup Communication, translated by Ali Karimi and Masoud Hashemi, Tehran: Iranian Civilization.
    10.
  10. Ameli, S.R. (2015). Globalization Studies: Bispatializations and Biglobalizations, Tehran: Samit, second edition.
    11.
  11. Mehdizadeh, S.M. (2020). Media theories, popular ideas and critical views, Tehran: Hamshahri, 9th edition.
    12.
  12. - Iman, M. T & Moradi, G. (2013), Methodology of Goffman's Social Theory, Scientific-Research Quarterly of Women's Sociology, second year, number two, summer 2013.
    13.
  13. Castells, M. (2010). Information Age: Economy, Society and Culture (Emergence of Networked Society) - Volume 1, Translation: Ahad Aliqlian and Afshin Khakbaz, New Design Publications, 6th edition.
    14.
  14. Castells, M. (1997). The power of identity (Vol. 2). Malden (MA, USA) and Oxford (UK): Blackwell.
    15.
  15. Poster, M. (1998). The Second Age of Media, translated by Gholamhossein Salehiyar, Tehran: Iran Institute.
    16.
  16. Giddens, A. (2019). The Consequences of Modernity, translated by Mohsen Al-Tari, Tehran: Central Publishing House, 10th edition.
    17.
  17. Hall, S. (2004). "Old and new identities, old and new ethnicities", translated by Shahriar Vaqfipour, Arghonun, number 24.
    18.
  18. Hall, S. (1987). Minimal Selves, in Identity: The Real Me, ICA Document 6, London. Institute for Contemporary Arts.
    19.
  19. Akhavan, M. (2007). Bispatialization of the world, gender differences and identity representation in real space and blog space, master's thesis, Tehran: University of Tehran.
    20.
  20. Yazdani, E; Maruti, N. (2011). "Globalization and challenges facing national identity in developing countries", political and international research. 3(6), 1-23.
    21.
  21. Robertson, R. (2014). Globalization: Social theories and global culture, translated by Kamal Poladi, Tehran: 3rd edition, 4th edition.
    22.
  22. Memar, S; Adlypour, S. & Khaksar, F. (2011). Virtual social networks and identity crisis (with an emphasis on Iran's identity crisis), Quarterly Journal of Social Studies and Research in Iran, 1 (4), 155-176.
    23.
  23. Ghasemi, V; Adlypour, S. & Barandagi, B. (2015). The relationship between the use of Facebook social network and the gender identity of Isfahan University students, Quarterly Journal of Interdisciplinary Studies in Media and Culture, 6 (2), 77-100.
    24.
  24. Boroujerdi, M. & Sediq, A.S. (2016). The effect of virtual space on national and ethnic identity in Iran, New Media Studies Quarterly, Volume 3, Number 12, pp. 110-88.
    25.
  25. Rahbar ghazi, M; Hatami, A & Abbasi A. (2017). "The relationship between virtual social networks and the transformation of collective identities (with an emphasis on religious, national and modern identity)", Majles and Strategy, 25(95), 33-58.
    26.
  26. Rahbar Mehrpo, B; Rashidi, E. & Danaei, A. (2018). "Explaining the relationship between the virtual social network Instagram and the redefinition of women's gender identity", Women's Research Journal, 10(28), 112-58.
    27.
  27. Jafari, A. (2019). "The relationship between the use of social networks and the identity dimensions of the citizens of Ardabil", cultural and communication studies, articles ready for publication.
    28.
  28. Fakhar, J; Dashiri, M.R; Melabi, M. & Kamalizadeh, M. (1400). "Globalization and its impact on national identity in the Islamic Republic of Iran, a survey from the perspective of students of the Department of Humanities, Technical and Engineering, Islamic Azad University, South Tehran Branch", New Attitudes in Human Geography, 13(3), 548-568.
    29.
  29. Strauss P, Morgan H, Toussaint D W, Lin A& Perry Y.(2019). Trans and gender diverse young people's attitudes towards game-based digital mental health interventions: A qualitative investigation. Internet Interventions, 18, 100-114.
    30.
  30. Brown A, Barker ED, Rahman Q. (2020). Erotic Target Identity Inversions Among Men and Women in an Internet Sample. J Sex Med;17:99–110.
    31.
  31. Buss J, Le H, Haimson O L. (2021). Transgender identity management across social media platforms, Media, Culture & Society, First Published June 27, 2021 Research Article: https://doi.org/10.1177/01634437211027106.
    32.

 

_||_

. Rabiei, A. (2008). New Media and Identity Crisis, National Studies Quarterly, Year 9, Number 4, pp. 176-149

  1. Ritzer, G. (2019). Sociological theory in the contemporary era, translated by Mohsen Talasi, Tehran: Elmi, twenty-fourth edition.
    2.
  2. Giddens, A. (2020). Sociology, translation: Hasan Chavoshian, Tehran, Nei Publishing House. Thirty-fifth edition.
    3.
  3. Giddens, A. (2018). Modernity and individuality: society and personal identity in the new era, translated by Nasser Moafaqian, Tehran: Nei publishing house, 11th edition.
    4.
  4. Gibbins, J & Reimer, B. (1384). The Politics of Postmodernity, translated by Mansour Ansari, Tehran: Gam No Publishing, second edition.
    5.
  5. Slevin, J. (2001). Internet and society, translated by Abbas Gilouri and Ali Radbaweh, Tehran: Ketabdar Publishing.
    6.
  6.  Alharbi A, Dong H, Yi X & Khalil I. (2021). “Social Media Identity Deception Detection: A Survey”, ACM Computing Surveys, 54(3), 1-35.
    7.
  7. Van der Walt E, Eloff, Jan H.P. & Grobler, J. (2018). Cyber-security: Identity Deception Detection on Social Media Platforms, Computers & Security, doi:
    10.1016/j.cose.2018.05.015.
    8.
  8. Jenkins, Richard. (2002), social identity, translated by Toraj Yarahamdi, Tehran: Shirazeh publishing house, first edition.
    9.
  9. Goodikansett, W. B. (2004). Linking Differences: A Guide to Effective Intergroup Communication, translated by Ali Karimi and Masoud Hashemi, Tehran: Iranian Civilization.
    10.
  10. Ameli, S.R. (2015). Globalization Studies: Bispatializations and Biglobalizations, Tehran: Samit, second edition.
    11.
  11. Mehdizadeh, S.M. (2020). Media theories, popular ideas and critical views, Tehran: Hamshahri, 9th edition.
    12.
  12. - Iman, M. T & Moradi, G. (2013), Methodology of Goffman's Social Theory, Scientific-Research Quarterly of Women's Sociology, second year, number two, summer 2013.
    13.
  13. Castells, M. (2010). Information Age: Economy, Society and Culture (Emergence of Networked Society) - Volume 1, Translation: Ahad Aliqlian and Afshin Khakbaz, New Design Publications, 6th edition.
    14.
  14. Castells, M. (1997). The power of identity (Vol. 2). Malden (MA, USA) and Oxford (UK): Blackwell.
    15.
  15. Poster, M. (1998). The Second Age of Media, translated by Gholamhossein Salehiyar, Tehran: Iran Institute.
    16.
  16. Giddens, A. (2019). The Consequences of Modernity, translated by Mohsen Al-Tari, Tehran: Central Publishing House, 10th edition.
    17.
  17. Hall, S. (2004). "Old and new identities, old and new ethnicities", translated by Shahriar Vaqfipour, Arghonun, number 24.
    18.
  18. Hall, S. (1987). Minimal Selves, in Identity: The Real Me, ICA Document 6, London. Institute for Contemporary Arts.
    19.
  19. Akhavan, M. (2007). Bispatialization of the world, gender differences and identity representation in real space and blog space, master's thesis, Tehran: University of Tehran.
    20.
  20. Yazdani, E; Maruti, N. (2011). "Globalization and challenges facing national identity in developing countries", political and international research. 3(6), 1-23.
    21.
  21. Robertson, R. (2014). Globalization: Social theories and global culture, translated by Kamal Poladi, Tehran: 3rd edition, 4th edition.
    22.
  22. Memar, S; Adlypour, S. & Khaksar, F. (2011). Virtual social networks and identity crisis (with an emphasis on Iran's identity crisis), Quarterly Journal of Social Studies and Research in Iran, 1 (4), 155-176.
    23.
  23. Ghasemi, V; Adlypour, S. & Barandagi, B. (2015). The relationship between the use of Facebook social network and the gender identity of Isfahan University students, Quarterly Journal of Interdisciplinary Studies in Media and Culture, 6 (2), 77-100.
    24.
  24. Boroujerdi, M. & Sediq, A.S. (2016). The effect of virtual space on national and ethnic identity in Iran, New Media Studies Quarterly, Volume 3, Number 12, pp. 110-88.
    25.
  25. Rahbar ghazi, M; Hatami, A & Abbasi A. (2017). "The relationship between virtual social networks and the transformation of collective identities (with an emphasis on religious, national and modern identity)", Majles and Strategy, 25(95), 33-58.
    26.
  26. Rahbar Mehrpo, B; Rashidi, E. & Danaei, A. (2018). "Explaining the relationship between the virtual social network Instagram and the redefinition of women's gender identity", Women's Research Journal, 10(28), 112-58.
    27.
  27. Jafari, A. (2019). "The relationship between the use of social networks and the identity dimensions of the citizens of Ardabil", cultural and communication studies, articles ready for publication.
    28.
  28. Fakhar, J; Dashiri, M.R; Melabi, M. & Kamalizadeh, M. (1400). "Globalization and its impact on national identity in the Islamic Republic of Iran, a survey from the perspective of students of the Department of Humanities, Technical and Engineering, Islamic Azad University, South Tehran Branch", New Attitudes in Human Geography, 13(3), 548-568.
    29.
  29. Strauss P, Morgan H, Toussaint D W, Lin A& Perry Y.(2019). Trans and gender diverse young people's attitudes towards game-based digital mental health interventions: A qualitative investigation. Internet Interventions, 18, 100-114.
    30.
  30. Brown A, Barker ED, Rahman Q. (2020). Erotic Target Identity Inversions Among Men and Women in an Internet Sample. J Sex Med;17:99–110.
    31.
  31. Buss J, Le H, Haimson O L. (2021). Transgender identity management across social media platforms, Media, Culture & Society, First Published June 27, 2021 Research Article: https://doi.org/10.1177/01634437211027106.
    32.

 
متن کامل:


 

 

بازسرايي تجارب نوجوانان به منظور شناسایی هویت هاي دوگانه در فضای مجازی و واقعی

                

 

چکیده

  هدف از پژوهش حاضر بازسرایی روایات و تجارب نوجوانان  به منظور شناسایی هويت هاي دوگانه در فضای مجازی و واقعی بود. روش پژوهش کیفی و از نوعِ بازسرايي بود که با مشارکت کنندگان مصاحبه به عمل آمد. جامعه آماری پژوهش شامل تمامي دانش آموزان مقطع متوسطه استان اردبیل بود. حجم نمونه شامل 16 نفر از دانش آموزان بود که به روش نمونه گیری هدفمند و بر اساس اصل اشباع نظری انتخاب شدند. برای گردآوری داده ها از مصاحبه نیمه ساختار یافته و عمیق و برای اطمینان پذیری آن از روش بازخوانی مجدد روایت ها و ارجاع مجدد کل روایت مکتوب به برخی از مشاوران مدارس استفاده شد. داده ها بر اساس تحلیل مضمون، تجزیه و تحلیل شد. نتایج بازسرایی روایت های نوجوانان نشان داد که فضای واقعی و مجازی منجر به شکل گیری هویت های متفاوت و بعضاً دوگانه در نوجوانان شده است. این دوگانگی هویتی در ابعاد دینی، خانوادگی، جنسی، ملی، قومی و فرهنگی قابل مشاهده است. هویت نوجوانان در فضای واقعی شکل­یافته­تر، منسجم­تر و واقعی­تر و در فضای مجازی به نسبت سيّار، ناپايدار و متكثر بود. هويتي كه با توجه به برخي ویژگی­ها، مي­توان آن را هويت مدرن يا بازانديشانه ناميد. نوجوانان در کنار اینکه در جهان واقعی سعی در پاسداشت منابع سنتی هویت داشتند در فضای مجازی خود را طرفدار هویت جهانی یا جهان وطنی نشان می­دادند.

واژگان کلیدی: هویت، هویت دوگانه، فضای مجازی، فضای واقعی، نوجوانان.

 

 

 


 

مقدمه

بحران هویت1 یکی از عمده­ترین مشکلاتی است که عموم مردم باید با آن مقابله کنند و در دوران نوجوانی این بحران با آغاز شکل­گیری شخصیت شروع می­شود و در معرض سوالات متعددی از خود قرار می گیرد مانند مانند: من کیستم؟ نقش من در جامعه چیست؟ چگونه وجود را ثابت کنم؟ چگونه موفق می­شوم؟ در اینجا، نوجوان خود را با سوالات متعدد، خواسته­ها و ایده­های متناقض مواجه می­شود  که این تناقضات و ابهامات او را دچار تغییر و تحولات جسمی، روحی، تغییرات اجتماعی، روانی، عاطفی و خانوادگی می­کند. چنانچه این تغییرات منفی باشد، منجر به عدم موفقیت در شکل­گیری هویت نوجوان می شود و علاوه بر این با مشکلات زیادی مانند اختلال در ایفای نقش­های اجتماعی، سردرگمی یا دوگانگی هویت یا پذیرش هویت منفی مواجه می­شود که منجر به آسیب رسانده به آینده نوجوان می­شود (سلیما و فیزا2، 2014: 384).

منابع شکل دهنده هویت در جوامع گذشته از قبل مشخص بود و هویت افراد بیشتر جنبه انتسابی داشت و این امر باعث می­شد که افراد یک جامعه از لحاظ هویت­یابی چندان دستخوش تغییر و دگرگونی نشوند. در واقع در گذشته مکان نقش کلیدی در خلق هویت اجتماعی افراد داشت؛ چرا که افراد در محیط­های کوچک و بسته زندگی می­کردند و هویت اجتماعی آنها با ارتباط رو در رو با اطرافیان در یک محیط ثابت شکل می­گرفت. افراد کمتر با دنیای خارج در ارتباط داشتند و سنت های بومی- محلی بخش اعظم هویت آنها را شکل می­داد. اما در پی ظهور فناوری­های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، نقش مکان در شکل­دهی به هویت بسیار کم رنگ شد؛ زیرا رسانه­ها و فناوری­های نوین ارتباطی می­توانند فرد را از مکان خود او جدا کنند و به جهان پیوند بزنند. با عبارت دیگر، هویت و فرهنگ امروز تحت تأثیر رسانه­های جدید از محتوای زمانی و مکانی فارغ گشته و از نظر زمانی و مکانی بی­ریشه شده است و این ویژگی اساسی دوران جدید است (ریتزر، 1399: 725-724). در نتیجه افراد با منابع هویت­یابی متکثری روبه­رو هستند و هویت­یابی شکلی غیرمحلی و جهانی پیدا کرده است. بر این اساس، به نظر می­رسد در عصر جدید یکی از ابزارهایی که از طریق جامعه­پذیری می تواند بر هویت فری و اجتماعی فرد تأثیر گذارد رسانه­ها هستند. رسانه­ها به عنوان فراهم کننده چارچوب­های تجربه برای مخاطب، نگرش­های کلی فرهنگی­ای برای تفسیر اطلاعات توسط افراد جامعه در جوامع امروزی ایجاد می­کنند. رسانه­ها شیوه­هایی را که افراد؛ زندگی اجتماعی را تفسیر کرده و نسبت به آن واکنش نشان می­دهند را با کمک نظم دادن به تجربه ما از زندگی اجتماعی، قالب­ریزی می­کنند (گیدنز: 1400: 479). گیدنز بر نقش فرد در تشکیل هویت تاکید کرده و هویت را آگاهی فرد نسبت به «خودش» می‏داند. برداشتی که گیدنز از هویت دارد به برداشت کان از هویت نزدیک است. در این برداشت از هویت هم ابعاد اجتماعی و هم ابعاد فردی لحاظ شده اما بر بعد فردی و نقشی که خود فرد در دنیای مدرن در شکل‏گیری و بازسازی هویت دارد و برجنبه‏ پویا و متغیر هویت تاکید بیش‌تری شده است. گیدنز جنبه‏های روان‌شناختی و چالش‏های هویتی را در دوران جدید مورد توجه و تحلیل قرار داده است و بازاندیشی در هویت را که در پرتو معیارها و ارزش‏های جدیدی که دائماً هم در حال تغییر است، صورت می‌گیرد ویژگی دوران جدید و نتیجه‌ گسترش فن‌آوری‏های اطلاعاتی، ارتباطاتی و جهانی شدن اقتصادی و فرهنگی می‏داند (گیدنز، 1398: 45).

اما رسانه­ها همان گونه که می­توانند هویت­ساز باشد می توانند هویت­سوز نیز باشند و همان گونه که می­توانند تدبیر کننده بحران باشند می توانند تولید کننده بحران نیز باشند. در این راستا، استدلال می­شود که فضای مجازی، مخصوصاً شبکه­های اجتماعی مجازی، به شیوه­ای متفاوت با رسانه­های دوران صنعتی شدن عمل می­کنند. رسانه­ها در فضای مجازی، برخلاف رسانه­های سنتی، عمدتاً پارادایمی را ایجاد کرده­اند که مخاطبان با دو جهان واقعی و مجازی روبه­رو شده­اند. در این پارادایم تأکید اصلی بر وجود یک جریان جهانی شدن مجازی در کنار جریان جهانی شدن در جهان واقعی است. جهان اول با ویژگی های جغرافیامند بودن، حفظ کردن نظام سیاسی مبتنی بر دولت-ملت، طبیعی و صنعتی و محسوس بودن و احساس قدمت داشتن با جهان مجازی متمایز می شود. اما جهان مجازی بی­مکان، فرازمان، صنعتی محض و بی­اعتنا به محدودیت­های دولت-ملت­هاست (در مقابل فضای واقعی ملتزم به محدودیت­های دولت-ملت هاست). فرد در جهان مجازی از جا کنده می­شود و اضطراب­های وی افزایش پیدا می­کند. در عین حال، همزمان با افزایش میزان تفاوت­ها در اثر رشد استفاده عمومی از اینترنت، جهان بینی­های افراد واگراتر می­شود (گیبینز و ریمر، 1384: 78). اینترنت داراي قابلیتى است که به واسطۀ آن افراد مى­توانند خودهاي جدیدي را در دنیاهاي جدید بسازند. این امور ممکن است در دنیاي مادي اصلاً وجود خارجى نداشته باشند یا فرد به زعم خودش قادر به دستیابى به آن نباشد. این­ها استفاده از فضاي مجازي را براي کاربران جذاب­تر مى کند. بدین ترتیب، جهان مجازی به مکانى براي معرفى و نمایش شخصیت فرد تبدیل مى­شود. البته قضیه به همین جا ختم نمى­شود؛ زیرا امکان دارد که تصویر ارائه شده از سوي یک فرد بر روي وب، توسط دیگران به صورت­هایى غیر از شکل مورد نظر وي تفسیر شود (اسلوین، 1380: 128).

رسانه های اجتماعی به سرعت در حال رشد بوده و به عناصر اساسی زندگی بسیاری از مردم تبدیل شده اند. در همین حال، رسانه­های اجتماعی نیز به منبع فریب هویت تبدیل شده­اند. بسیاری از موارد فریب هویت رسانه­های اجتماعی در چند سال گذشته رخ داده است (الحربی3 و همکاران، 2021: 1). رسانه­های اجتماعی در فضای مجازی، به میلیاردها نفر اجازه می­دهد بدون هیچ گونه سانسوری، افکار، دوست داشتن­ها و دوست نداشتن­های خود را به اشتراک بگذارند. با این وجود این فضا همواره دارای هویت­های کاذب است و سرعت تغییر این هویت­های فریبنده بسیار بالا است (وان در والت4 و همکاران، 2018: 82). به طور کلی، رشد چشم‌گیر فن‌آوری ارتباطی و اطلاعاتی بر تغییر هویت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جهان تأثیرهای گسترده‌ای داشته است و بیش‌تر از این تحولات تأثیر می‌پذیرد. فن‌آوری‌های ارتباطی با سرعت، سهولت و گستردگی روز افزون رهاوردها، رهیافته‌ها، رمزها و نشانه‌های هویتی متفاوت را در سراسرجهان منتشر می‌سازند. این رمزها وقتی که در متن یک جامعه دیگرگشوده می‌شوند، غالباً آشفتگی و بحران در هویت اقوام و ملل را به همراه دارند. روشن است که در چنین فرایندی پرسش از آینده جامعه و جهان و معنای «هویت» در دنیای ارتباطات مسأله‌ای جدی و حیاتی است. به راستی چگونه می‌توان هویت نسل‌هایی را که در معرض ارتباطات گوناگون و تحولات گسترده هستند تعریف کرد و نقش رسانه‌های نوین بالاخص اینترنت در روند این دگرگونی تا چه حد است؟ در این راستا بحث هویت در میان قشر نوجوان به مثابه­ي نقطه­ي کانونی مسئله­ي هویت، اهمیت شایانی برخوردار است. نوجوان بخاطر گستره­ي شبکه روابط و تماس به نسبت وسیعشان با وسایل ارتباط جمعی و افراد داراي هویت­هاي مختلف، بیشتر با مسائل و تنش­هاي ناشی از هویت سنتی و مدرن و چالش­هاي ناشی از جامعه­ي اطلاعاتی درگیر هستند. بنابراین نوجوان در مرکز فرآیند تمایز و تشابه هویتی قرار دارند. علاوه بر آن، از یک سو فضاي مجازی و سایر متعلقات آن که عمدتاً موافق تغییر و تحول ویژگی­هاي هویتی است، نوجوانان را با ویژگی­هاي هویتی جدیدي آشنا می­کند و از سوي دیگر بدنه­ي فرهنگی جامعه­ي بزرگتر معمولاً انتظار این­همانی با فرهنگ سنتی و عناصر هویتی موجود را از آنها می­طلبد. این وضعیت نامتعادل نه تنها منازعاتی هویتی می­آفریند، بلکه در بیشتر اوقات به هویت­هایی ترکیبی و دورگه منتهی می­شود که با هویت مورد انتظار جامعه نیز متفاوت است. به عبارتی بهتر، چندگانه شدن زیست­جهان­ها (به قول برگر)، تأثیرات رسانه­اي مدرنیته (گیدنز) و از دست رفتن ایمان به قطعیت و جاودانگی امور (به قول نظریه­هاي گفتمانی یا پست­مدرنیستی) موجبات ترکیب­هاي خاص هویتی نوجوانان را فراهم می­آورد. در این موقعیت هویتیِ پیوندي، عناصر مختلفی از گفتمان­هاي مختلف سنت (مانند مذهب و خانواده)، و مدرنیته (مانند ملی گرایی) دیده می­شود که موجب تفاوت هویتی قابل توجه نوجوانان با بدنه­ي اصلی جامعه می­شود.

بنابر ملاحظات نظری و با این پیش فرض که فضای مجازی باعث تغییر در بنیان های هویتی می شود، در مقاله به این سوال پاسخ داده می ­شود که هویت نوجوانان در فضای واقعی-مجازی چگونه است؟ برای پاسخ به این سؤال اساسی باید دید که روایت های خودزیست نگارانۀ نوجوانان در فضای واقعی و مجازی چگونه است که با بازسرایی این روایت ها و تحلیل کیفی آن به این سوال پاسخ داده می شود.

 

پیشینه پژوهش

در جدول (1) خلاصه­ای از نتایج برخی از مطالعات حوزه هویت و فضای مجازی آورده شده است.

جدول 1. خلاصه مطالعات حوزه هویت و فضای مجازی

محقق/محققان

عنوان

یافته­ها

معمار و همكاران (1391)

شبکه های اجتماعی مجازی و بحران هویت (با تأکید بر بحران هویتی ایران)

فضای مجازی نوعی از بحران هویت را به وجود آورده و این بحران هویت در زمینه­های فردی ناهمگونی­های هویتی را سبب شده و به نحوی تعادل اجتماعی را متأثر کرده است

قاسمي و همكاران (1395)

رابطه استفاده از شبکه اجتماعی فیس بوک با هویت جنسیتی دانشجویان دانشگاه اصفهان

هویت جنسیتی کاربران، تحت تاثیر عضویت در فیس بوک قرار دارد

بروجردي علوي و صدیق (1396)

تـأثیر فضای مـجازی بر هویت ملی و قومی در ایران

تأیید تأثیر مثبت فضاي مجازي بر هویت قومی

رهبرقاضی و همکاران (1397)

رابطه شبکه‌های اجتماعی مجازی و دگرگونی هویت‌های جمعی (با تأکید بر هویت دینی، ملی و مدرن) شهروندان شهر اصفهان

برخی مؤلفه‌های شبکه‌های اجتماعی تأثیر منفی و معناداری بر هویت دینی و ملی داشتند.

رهبر مهرپو و همکاران (1398)

تبیین رابطۀ شبکة اجتماعی مجازی اینستاگرام و بازتعریف هویت جنسیتی زنان

میان مدت زمان عضویت در اینستاگرام، میزان استفاده از اینستاگرام و در نهایت، انگیزه و هدف استفاده از شبکه مذکور و باز تعریف هویت جنسیتی، رابطه مستقیم و معنادار وجود دارد

جعفری (1399)

رابطه استفاده از شبکه های اجتماعی با ابعاد هویتی شهروندان شهر اردبیل

بین استفاده از شبکه­های اجتماعی و ابعاد هویتی شهروندان رابطه منفی معنی­داری وجود دارد

فخار و همکاران (1400)

جهانی شدن و تاثیر آن بر هویت ملی در جمهوری اسلامی ایران

دانشجویان در عین همبستگی و علاقه‌مندی به عناصر هویت ملی خود، همچون تاریخ، فرهنگ، زبان فارسی و آداب و سنن ایرانی تعامل با جهانی شدن و بهره‌گیری از عناصر مطلوب و ارزشمند آن‌را موجب تقویت هویت ملی می‌دانند.

استورتس5 و همکاران (2019)

نگرش های متفاوت جوانان ترنس و جنسیتی نسبت به مداخلات سلامت روان دیجیتال مبتنی بر بازی: یک بررسی کیفی

استفاده بیش از حد از بازی­های خشن در فضای مجازی توسط دختران آنها را دچار دوگانگی هویت جنسی نموده و حس پسرانه در آنها ایجاد می­شود.

 

براون6 و همکاران (2020)

تضاد هویتی وابسته به عشق شهوانی در زنان و مردان در یک نمونه اینترنتی

زنان و مردان در اینترنت با دوگانگی هویتی جنسی مواجه هستند

باس7 و همکاران (2021)

مدیریت هویت تراجنسیتی در پلتفرم­های رسانه­های اجتماعی

رسانه­های اجتماعی به کاربران تراجنسیتی کمک می­کند تا در رسانه­های اجتماعی دنیایی را می­سازند که نیازهای اجتماعی و خودنمایی آنها را برآورده می­کند.

چنانچه از برآیند مطالعات انجام شده مشخص می­شود در زمینه فضای مجازی و هویت، بیشتر از روش­های همبستگی استفاده شده و در بیشتر مطالعات ابعاد محدودی از هویت در نظر گرفته شده است اما از آنجایی که هویت پدیده ای چندوجهی و پیچیده است، به نظر می­رسد تکیه صرف بر یافته­های پژوهش­های فوق تبیین جامعی از تأثیر فضای مجازی بر هویت و دوگانگی هویتی ارائه نمی دهد لذا واکاوی تصورات و تجارب واقعی نوجوانان از هویت در فضای واقعی-مجازی می تواند دید وسیع­تری نسبت به موضوع ایجاد کند. اهمیت این رشته از مطالعات روایتی در این است که از همۀ ایده های نظری دربارۀ سرشت انسانی به گونه ای که زیست شده است، استفاده می کند تا به تبیین تجربۀ زیستۀ بپردازد (شورت، 1392).

 

 مبانی و رویکرهای نظری

به نظر مي‌رسد فقط يك نظريه نمی تواند تأثير فضاي مجازي بر هويت و دوگانگی هويتي ناشي از آن را تبيين نماید. از اين‌رو، نگارندگان مي‌كوشند از ديدگاه‌هاي انديشمندان گوناگوني استفاده كنند كه بحث‌هاي نظري آنها به نوعي مرتبط و مكمل همديگر هستند. از آنجا كه هويت با اثرپذيري از فضاي مجازي دچار تغييراتي (دوگانگی هویتی) مي‌شود، لذا در ادامه به رويكردهايي پرداخته می­شود كه معتقدند هويت‌ها در موقعيت‌هاي گوناگون تغيير می­کنند.

 

هویت

از دیدگاه جنکینز هویت دو معناي اصلی دارد: اولین معناي آن بیانگر مفهوم تشابه مطلق است. این با آن مشابه است. معناي دوم آن به مفهوم تمایز است که با مرور زمان سازگاري و تداوم را فرض می­گیرد. به این ترتیب، به مفهوم شباهت از دو زاویۀ مختلف راه می­یابد و مفهوم هویت به طور همزمان میان افراد یا اشیاء دو نسبت محتمل برقرار می­سازد: ازیک طرف، شباهت و ازطرف دیگر تفاوت» (جنکینز، 1381: 35). گیدنز با توجه تعاریف صورت گرفته از هویت، نتیجه مى­گیرد که هویت برساخت­ اجتماعى است. کیفیتى ثابت یا ذاتى نیست، بلکه ساخته مى­شود، سپس در تعامل با دیگران تغییر مى­کند. دوم این که هویت توأم با احساس تعلق است. جزء ذاتى این که بدانیم چه کسى هستیم عضویت در گروه یا گروه هاى اجتماعى است که از اعضاي شبیه به یکدیگر تشکیل شده اند. سوم این که مسئلۀ هویت به تفاوت ما با دیگران نیز مربوط مى شود. بخشى از دانستن این که چه کسى هستیم دانستن این است که چه کسى نیستیم. چهارم، از آن جاکه هویت اکتسابى است، انعطاف پذیر نیز هست و در برخى از جوامع انعطاف پذیرتر از برخى دیگر است. هویت تعریفی است که فرد یا گروه از «خود» یا «درون گروه» در مقایسه با «دیگری» یا «برون گروه» دارد (گیدنز، 1398: 126). سه نوع کلی از هویت را می­ توان از هم تفکیک کرد: هویت انسانی، اجتماعی و فردي (گودیکانست، 1383: 26).

 

نظریه­های هویت و فضای مجازی

نظریه دوفضایی شدن (دوجهانی شدن): یکی از مهم­ترین نظریه­هایی كه مي­تواند ويژگي­هاي رسانه­هاي جديد و دوگانگی هویتی را كنار هم توضيح دهد، نظريه «فضاي دوم» يا «دوفضايي شدن» است. در این نظریه، ويژگي­هاي رسانه­هاي جديد عبارتند از: سريع شدن فضا، فراگيري، قابليت دسترسي دائم، فرامكاني، فرازمان، جهاني بودن، سيال بودن، تشديد شدن واقعيت در فضاي بازنمايي شده، چندرسانه­اي بودن (نك: عاملي، 1395: 99ـ 97). فضاي جديد به دنبال پيشرفت فزاينده فناوري­هاي مرتبط با رسانه­هاي جديد، به­تدريج و بيش از پيش الزامات، قواعد، هنجارها، الگوهاي كنشگري، تعامل و ارتباطات نمادين، نهادها، اجتماعات، ارزش­ها و ضد ارزش­هاي فضاي اين جهاني را در خود به شكلي شبيه‌سازانه برمي­سازد (عاملي، 1395: 104). بر اين اساس هويت، تنها با در نظر قرار دادن مؤلفه دوفضايي امكان‌پذير است. مطابق با این نظریه، هویت بواسطه ويژگي‌هايي گفته شده به دو صورت هویت واقعی (فضای زندگی) و مجازی (فضای اینترنت) نمود پیدا می کند.

نظریه نمايش خود در زندگي روزمره اروينگ گافمن: یکی دیگر از نظریه­های مورد استفاده در پژوهش حاضر، نظریه «نمايش خود در زندگي روزمره8» اروينگ گافمن9 است. گافمن در کتاب «نمود خود در زندگی روزانه» (1959) نظریه­پردازی در باب کنش متقابل نمادین را آغازید. گافمن برای فهم تعاملات اجتماعیِ روزمره، از یک استعاره هنری یعنی «نمایش10» استفاده می­کند. گافمن معتقد است که اجرای نقش­ها برای جریان معمول و روان زندگی اجتماعی، ضروری است. در هر تعاملی باید بدانیم که چه چیزی از همدیگر انتظار داریم (میروویتز، 183:1387؛ به نقل از مهدی­زاده، 1399). به اعتقاد گافمن فشارهای ساختار حاکم و شرایط و بسترهای غیرمنعطف اجتماعی باعث می شود تا فرد حامل این نقاب­های اجتماعی باشد (ایمان و مرادی، 1390: 65). این نقاب­های اجتماعی هویت سازند؛ بنابراین هویت مسئله­ای است که گافمن آن را برساخته منش فردی می­داند و مقوله­ای تثبیت شده که بر فرد تحمیل شود نیست بلکه برساخته اجتماعی است. فرد می­کوشد در قالب نقش­هایی که بازی می­کند هویتش را تثبیت و دیگران را وادار به پذیرش چارچوب هویت خود کند (ایمان و مرادی، 1390: 66). بنابراین مطابق با نظریه گافمن، استدلال ما در اين پژوهش نيز اين است که فرد در فضاي مجازي خواهان تصديق شدن ويژگي­هايي است که ارائه مي نمايد. او سعي دارد هويت­هاي گوناگوني را که در فضاي مجازي ارائه کند که مورد پذيرش قرار بگيرد و واقعيت آنگونه که او مي نماياند مقبول شود. نتيجه چنين پديده­اي، گاه چندهويتي (دوگانگی هویتی) يا بي­هويتي خواهد بود.

نظریه کاستلز: یکی از مشهورترین نظریه­های مربوط به تأثیرات فضای مجازی و شبکه­های اجتماعی بر هویت و هویت مجازی، نظریه کاستلز است. کاستلز می­گوید: «واقعیت را آن گونه که هست نمی­بینیم، بلکه آن گونه می­بینیم که زبانهایمان هستند و زبان­های ما رسانه­ها هستند. رسانه­های ما و استعاره­های ما، محتوای فرهنگ ما را می­آفرینند» (کاستلز، 1389: 383). کاستلز بر این باور است که فناوری های نوین با تضعیف پدیده دولت ملت و ایجاد شکاف در هویت ملی باعث تقویت هویت­های فرو ملی می­شود  (کاستلز، 1997: 17). به عبارتی كاستلز بیان كرده است رسانه­های نوین ارتباطی با دگرگون ساختن بنیادین ماهیّت ارتباطات، نقش تعیین كننده­ای در تغییر و شكل­دهی فرهنگ­ها و هویّت شهروندان ایفا می­كنند (کاستلز، 1389: 384-383).

نظریه عصر دوم رسانه­های مارک پاستر: نظریه دیگر در حوزه موضوع، نظریات مارک پاستر است که به مفهوم «عصر دوم رسانه ها» تأکید می­کند. در دوره جدید که اینترنت و ارتباطات الکترونیک در جامعه و ارتباطات الکترونیک در جامعه سیطره دارد، این داده و اطلاعات یا به عبارت دقیق کلمه، این اجتماعات مجازی هستند که هویت افراد را می سازند. وسایل نوین ارتباطی و اطلاعاتی در اثر تغییراتی که در برداشت های بشر امروزی به وجود می­آورند، هویت­ها را در وضعیت کاملاً تازه­ای قرار می­دهند که متفاوت و حتی مغایر با گذشته است (پاستر، 1377: 152). فضای مجازی، منابع اساسی ایجاد هویت­های متکثرند؛ به گونه­ای که فرد با تلفن همراهی که در دست دارد، می تواند به گسترده­ترین شبکه­های اجتماعی متصل گردد و با معرفی خود با هویت­های گوناگون، خود را به گونه­ای جدید بروز دهد. در مجموع؛ به گفته مارك پاستر «اين اجتماعات مجازي هستند كه هويت افراد را مي‌سازند. در اجتماعات مجازي هويت افراد به سمت فرامليتي است و كمتر به هويت ملي، يا ديني بها داده مي‌شود» (پاستر، 1377: 152).

نظریه ساخت­یابی هویت گیدنز: گیدنز معتقد است که ساخت خود، طرح بازاندیشانه­اي است که بخش اساسی مدرنیته را می­سازد. در اینجا فرد از میان گزینه­هایی که نظام انتزاعی فراهم می­کند، باید هویت خود را پیدا کند (گیدنز، 1399: 148). گیدنز بر نقش رسانه­ها تأکید می­کند و می­گوید اگر در گذشته فرآیندهاي انتشار فرهنگی، طولانی، کند و ناپیوسته بود، امروزه این فرآیند برعکس شده و انتشار فرهنگی سریع و پیوسته صورت می­گیرد. وي وسایل ارتباط جمعی مدرن فراملی را ابزار بسط و گسترش مدرنیته به تمام دنیا در نظر می گیرد و شکسته شدن حصارهاي زمانی و مکانی هویت به خصوص هویت دینی را در ابعاد فردي و جمعی به چالش کشیده است که می تواند باعث بازاندیشی در آن شود (گیدنز، 1399: 156).

نظریه­ی استوارت هال11: استوارت هال سه مرحله­ی تاریخی متفاوت برای سوژه (هویت) ارائه می‌کند: الف) سوژه­ی روشنگری ب) سوژه­ی جامعه‌شناختی و ج) سوژه­ی پست مدرن (هال، 1383: 91). سوژه­ی پست­مدرن، هویتِ برجسته ذاتی و ثابت ندارد. هویت به یک «جشن مواج» تبدیل می‌شود که در ارتباط با شیوه‌هایی از نظام فرهنگی شکل می‌گیرد و متحول می‌گردد که ما را احاطه کرده‌اند و دائماً به وسیله­ی آن­ها بازنمایی می‌شویم و مورد خطاب قرار می‌گیریم (هال‏‏، 1987: 56). هال مي­گويد، اين امر پذيرفته شـده اسـت كـه در پايـان دوره مدرن، هويت­ها هرگز يكپارچه نيستند. به عبارتي هويت­هـا بـه طـور دايمـي در فراينـد تغيير و دگرگوني قرار دارند (اخوان، 1386: 106). به اعتقاد هال، سوژه هيچ هويت ثابت، بنيادين و ماندگاري ندارد و به طور مداوم بـا شـيوه­هـاي بازنمـايي و نظـام هـاي فرهنگي ـ رسانه­اي پيرامون ما شكل مي­گيرد و تغيير شكل مي­دهد (هال و گبن12، 1992: 257). بنابراين، هويت امري نسبي است و هر كس در فضا و زماني خاص، هـويتي متفاوت از خود نشان مي­دهد (دوگانگی هویتی).

نظریه رونالد رابرتسون: به نظر رابرتسون جهاني شدن باعث دامن زدن به دغدغه­هاي انسان گرديده است و ارتباط افراد با يكديگر و به ويژه با اجتماعات و جوامع مختلف در سطح جهان باعث بروز موقعيت­هاي تنش آميزي گرديده است كه منبع بسياري از مشكلات هويتي افراد است. اين مسايل و مشكلات و دغدغه­ها وضعيتي را كه رابرتسون «دوگانگي انسان مركزي» می­نامد، به وجود مي­آورد كه از يك طرف به رابطه افراد و جوامع ملي و از طرف ديگر به رابطه «فراجامعه­ای» ميان جوامع و افراد هر يك از جوامع با يكديگر مربوط مي­گردد (رابرتسون؛ به نقل از یزدانی و مروتی، 1390: 9). در واقع جهانی شدن در برگیرنده چند فرایند نسبی شدن است که در جریان آن دیدگاه­های ویژه پابرجایی خود را از دست می­دهند. بنابراین، جهانی شدن تبدیل مرجع علی فردی به مرجع­های عام و فراملی است. برآیند این پیوندها نسبی شدن هویت­ها و نسبی شدن جوامع (ملی) است (رابرتسون، 1394: 74). در نتیجه گسترش دایره تعاملات اجتماعی با استفاده از فناوری­های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، افراد از هویت­های مدرن و جهانی آگاهی به دست می­آورند (رابرتسون، 1394: 161). بنابراین مطابق با تئوری رابرتسون، آگاهی از ارزش­ها، نگرش­ها و سبک­های زندگی جهانی موجب بازاندیشی در عناصر سنتی زندگی می­گردد و همچنین باعث می­شود تا خود به صورت یک «پروژه بازتابی با تأملی» درآید که تنها از طریق نوعی بازنگری ژرف در مفهوم «خود هویتی» قابل درک و دریافت است.

 

روش­شناسی پژوهش

روش: پژوهش حاضر از نوع پژوهش­های کیفی است و به علت تمرکزش بر تجربه­ها در قالب پژوهش­های کیفی از نوعِ پژوهش بازسرايي انجام گرفت. در رویکرد بازسرایی، محقق روایت های مشارکت­کنندگان را تحلیل و سپس آن­ها را در قالب یک چارچوب معنادار از نو حکایت می­کند. فرایند بازسازماندهی داستان­ها در قالب نوعی چارچوبِ کلی گزارش شده است.

نمونه و ابزار: جامعه آماری این تحقیق مشتمل بر تمامي دانش آموزان مقطع متوسطه دوره دوم (دخترانه و پسرانه) استان اردبیل بود. روش نمونه گیری در بخش کیفی پژوهش، نمونه گیری در دسترس از بین جامعه آماری بود. لذا مشارکت کنندگان در این پژوهش، به روش نمونه گیری هدفمند ملاک­محورانتخاب شدند که حاکی انتخاب محل ها  یا افرادی است که پژوهشگر می تواند به راحتی به آنها دست یافته و به آسانی داده ها را گردآوری نماید. نمونه گیری و مصاحبه تا زمانی ادامه پیدا خواهد کرد که فرایند تجزیه و تحلیل و اکتشاف به اشباع نظری13 برسد. چرا که بر اساسِ منطق نمونه گیري نظري14 در پی ظهور مفاهیم در خلال تحلیل بوده­ایم. علاوه بر این، در تمام مراحل مطالعه بخش کیفی، حساسیت نظري15 در پی توجه به مفاهیم حساس راهنماي ما بوده است. معیار قضاوت در مورد زمان متوقف کردن نمونه برداری، کفایت نظری مقوله های پژوهش است. در این روش نمونه گیری که خاص تحقیقات کیفی است، تعداد افراد مورد مصاحبه، به عبارت دیگر، حجم نمونه به اشباع نظری سوالات مورد بررسی بستگی دارد ، به این ترتیب که هر گاه محقق به این نتیجه برسد که پاسخ های داده شده و یا مصاحبه های انجام شده با افراد مطلع به اندازه ای به همدیگر شباهت دارند که منجر به تکراری شدن پاسخ ها و یا مصاحبه ها شده و داده های جدیدی در آنها وجود ندارد، تعداد مصاحبه ها را کافی دانسته و دست از مصاحبه می کشد. بنابراین در این پژوهش، به منظور استخراج کُدها با استفاده از روش نمونه گیری نظری تا رسیدن به اشباع نظری، مصاحبه که بعد از انجام مصاحبه به 16 نفر به اشباع نظری رسید. انجام مصاحبه با هماهنگی های قبلی و تعیین وقت و زمان مصاحبه با مشارکت کنندگان و در محیطی آرام انجام شد. به دلیل محدودیت های به وجود آمده از بیماری کرونا اکثر مصاحبه ها به صورت تلفنی و یا تصویری در بستر شبکه های اجتماعی و برخی نیز به صورت حضوری انجام شد. قبل از مصاحبه، اهداف و سوالات پژوهش در اختیار مصاحبه شوندگان قرار داده شد که هر مصاحبه حدود 30 تا 60 دقیقه طول کشید. برای گردآوری اطلاعات مصاحبه روایتی بصورت هدفمند (به جهت اهداف و پرسش­های پژوهش) برای تحلیل انتخاب شدند که مانند هر پژوهش کیفی هر سه جنبه تحلیل، یعنی؛ "توصیف، تحلیل و تفسیر" به کار گرفته شد. مصاحبه عميق و نيمه ساختار يافته بود كه بدون هدايت و راهنمايي بحث به مصاحبه شونده كمك مي شد به توصيف تجارب خود از چگونگی شکل گیری و قوام هویت های واقعی – مجازی بپردازد.

روایی و پایایی ابزار: آیزنر16(1991) به جای استفاده از اصطلاح اعتباریابی از اطمینان­پذیری17 پژوهش های کیفی سخن می گوید و استانداردهایی همانند تأیید ساختاری، اعتباریابی اجماعی، و کفایت ارجاعی را برای این امر پیشنهاد کرده است (به نقل از وایت مور، چیس و مندل18 ، 2001). در این بررسی روایت های هدفمند که نیاز به تأمل بیشتری را داشته؛ دوباره بازخوانی شدند. هم­چنین، علاوه بر هدفمندی نمونه گیری، همه­جانبه نگری در مآخذ متفاوت داده، نگارش تفصیلی و توصیف پرمایه، و ارجاع مجدد کل روایت مکتوب به مشاوران در مدارس متوسطه دوم به لحاظ کنترل یافته­های حاصل از روایت­های نوجوانان، نشان از کیفیت لازم این پژوهش بوده است.

برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش تحلیل مضمون19 استفاده شد.

 

یافته­ها

بر اساس نتایچ به دست آمده از پژوهش، هویّت هویت مجازی و واقعی نوجوانان از جنبه­ها و زوایای گوناگونی در قالب مضامین اصلی و مضامین فرعی متعدد مورد توجه قرار گرفت که در زیر به شرح آن پرداخته شده است.

بر مبنای کدگذاری، تعداد 274 کد اولیه در 18 مضمون فرعی و 6 مضمون اصلی طبقه بندی شدند که در ابتدا بسیاری از کدهای اولیه به جهت مشابهت با همدیگر ادغام شدند و برخی از کدها نیز به جهت تعداد فراوانی کمتر از تحلیل حذف و خارج شدند.

جدول 2. هویت های دوگانه در فضای مجازی- واقعی

ردیف

کدهای اولیه

فراوانی

مضامین فرعی

مضمون اصلی

1

دلبستگی به افکار و عقاید خانواده و شخصیت خانوادگی در فضای واقعی زندگی (م1، م 5، م6، م6، م7، م8، م9)؛ به اشتراک گذاری مناسبات و خاطرات خانوادگی خود (م 4، م 6 ، م 7 و م 11)؛ عشق و احساس واقعی و قلبی به خانواده(م 3، م 6 ، م 6 ، م 7 و م 11)؛ مشکل در اعتماد به من در خانواده در استفاده از فضای مجازی (م1 ، م4 ، م 6 ، م7 و م11)

21

دلبستگی خانوادگی

هویت خانوادگی

2

استفاده از عکس های خانوادگی در پروفایل های مجازی (م 1 ، م 4 و م 11)؛ راه اندازی گروه خانوادگی در فضای مجازی و واقعی (م1 ، م4 و م11)؛ مخفی نگه داشتن اصالت خانوادکی در فضای مجازی (م 1، م 4 ، م 6، م 8، م11 و م 16 )

12

تعلق خاطر به خانواده

3

خانواده ام تکیه گاه اصلی زندگی ام هست(م 3، م 5 ، م 6، م 10، م11 و م 13 )؛ عدم داشتن دلهره در فضای مجازی به جهت تعهد به خانواده (م 3، م5، م6 و م 11)

10

تعهد به خانواده

4

احساس تنفر از کانالها و گروه های ضد دینی (م1، م2، م 5، م 8 ، م 12، م 14)؛ مسلمان واقعی بودن به عنوان یک باور معنوی(م 2، م 5، م 6، م 7، م 10 ، م 12و م 14)؛ توجه به برنامه های خودجوش با حس عضویت در جامعه اسلامی (م 3، م 5، م 7 ، م 9 و م 15)

18

باورهای معنوی

هویت دینی-مذهبی

5

آگاهی از احکام و واجبات دینی (م 1، م4، م 5، م 6، م 9)؛ برقراری ارتباط دینی (م 6، م 7، م8 و م 9)؛ توجه به برنامه های مذهبی در فضای مجازی (م 7 ، م 8 و م 11)؛ اشتراک گذاری مراسمات مذهبی و دینی (م 2، م 4، م 8 و م10)

16

ارتباط دینی و مذهبی

6

علاقمندی و پایبندی به ارزش های دینی (م 2 ، م 3 و م 11)؛ احساس تعلق خاطر نسبت به مسلمانان جهان در فضاهای مجازی (م3 ، م 6، م 9، م 10 و م 11)؛ پایبندی به انجام تکالیف دینی در فضای واقعی (م3 ، م 6، م 9 ، م 13، م 16)، تمایل به رعایت تمام دستورات دین اسلام در فضای واقعی و مجازی (م 2 ، م 3، م 5، م8 ، م 11، م 14، م 16)

20

پایبندی به ارزش های دینی

7

احترام به آداب و رسوم جامعه خود (م1، م2 ، م3، م 8، م 10، م 14، م 16)؛ علاقه به شرکت در مراسم و مناسبتهای فرهنگی جامعه (م 5، م 6، م 7، م 10، م 13 و م 16)؛ عدم توجه به آداب و رسوم کشورهای غربی در فضای مجازی (م 4، م 6، م 8، م 10، م 12 و م 15)

19

آداب و رسوم

هویت فرهنگی

8

پاسداری از زبان و فرهنگ ملی (م 1، م4، م 5، م 6، م 11، م 13، م 16)؛ آگاهی از فرهنگ و ارزش های جامعه (م 4، م 7، م 10 ، م 12، م 15، م 16)؛ علاقه مندی به ارزش های فرهنگی جامعه مختلف (م 2 ، م 8 ، م 10، م 12، م 15)

18

ارزش های فرهنگی

9

باور و وفاداری به فرهنگ جامعه (م 2 ، م 3، م 8، م 10 و م 14)؛ ترجیح دادن بافت فرهنگی جامعه خویش در صورت رفتن به کشورهای دیگر (م 5 ، م 8، م 11 و م 15)

9

باورهای فرهنگی

10

افتخار به قومیت خویش در فضاهای واقعی و مجازی (م1، م2 ، م 5، م 7، م 8، م10، م 11، م 15، م 16)؛ احساس تعلق و عضویت در قومیت خویش(م 5، م 6، م 7، م 11 ، م 13، م 15، م 16)؛ افتخار به زبان و فرهنگ قومی خویش (م 3، م 5 ، م 6، م 8، م 10، م 12، م 13، م 14، م 16)

25

تفاخر قومی

هویت قومی

11

واکنش به توهین های قومی در فضای مجازی و واقعی (م 1، م4، م 5، م 6، م 9)؛ ارتباط فرهنگی با منطقه محل تولد (م 6، م 7، م 10، م 11 ، م 15، م 16)؛ تحقیق . بررسی های قومی در فضاهای مجازی (م 7 ، م 8 و م 11)

14

تعصبات قومیتی

12

آگاهی کامل از فرهنگ و آداب و رسوم قومیت خود در فضاهای مجازی (م 4 ، م 8، م 9، م 10 و م 11)؛ شرکت نمودن در مراسمات قومی و قبیله ای (م3 ، م 6، م 9 ، م 11، م 14، م 16)

11

ویژگی های قومی

13

دفاع از وطن به خاطر منافع ملی (م1، م2 و م3)؛ پایبندی به قوانین و مقررات کشور (م 5، م 6، م 7، م 10 و م 11)؛ احترام به پرچم ایران (م 3، م 5، م 8، م 10 و م 14)

13

منافع ملی

هویت ملی

14

احترام به زبان ملی و حس افتخار به فرهنگ ایرانی (م 1، م4، م 5، م 6، م 9)؛ دوست داشتن زبان ملی و فرهنگ ایرانی (م 1، م 4، م 8 و م10)، دوست داشتن ایرانیان (م1، م4، م5 ، م 6، م 9 و م 12)

15

زبان و فرهنگ ملی

15

دوست داشتن سرزمین (م 4 ، م 5 ، م 12، م 14، م 16)؛ افتخار قائل شدن به سرزمین (م3 ، م 6، م 9 ، م 11، م13، م16)؛ احساس آرامش و آسایش در سرزمین ایران (م 4 ، م 6، م 10 ، م 12، م 14، م 15)

17

همبستگی سرزمینی

16

نقش جنس مخالف را بازی کردن(م1، م2 ، م3، م 7، م 12، م 15)؛ تمایل به داشتن اندام های جنسی مخالف (م 5، م 6، م 7، م 10 و م 11)؛ عدم علاقه مندی به داشتن اندام جنسی مخالف (م 3، م 7، م 9، م 10، م 13 و م 16)

17

حس زن یا مرد بودن

هویت جنسیتی

17

احساس سردرگمی در پذیرش ویژگی های جنسیتی (م 1، م4، م 5، م 6، م 9)؛ وظایف جنسیتی ار قبول نداشتن (م 3، م 8، م 10 و م 13)؛ توجه به انگیزه های شخصی در قبول ویژگی های جنسیتی (م 7 ، م 8 و م 11)

12

ویژگی جنسیتی

18

تمایل به نقش های جنسیتی فردی (م 2 ، م 3 و م 11)؛ قبول نمودن نقش جنسیتی آموخته شده از طرف بزرگسالان (م3 ، م 6، م 9 و م 11)

7

نقش های اکتسابی

مجموع

18

274

18

6

 

C:\Users\azad\Desktop\Untitled.png 

شکل 1. الگوی مفهومی مستخرج از کدگذاری (مضامین فرعی)

 

بازسرایی روایت های شرکت کنندگان

همه ما شاهد آن هستیم که نقاط آسیب پذیر هویت در ایران چقدر حساس گزارش شده است. همه ما امروزه شاهد گسست فرهنگی، تضاد نسل ها، تحولات فزاینده، فن آوری ماهوراه ای، مهاجرت وسیع در شهرهای بزرگ هستیم. سیر تحولات پس از انقلاب اسلامی به گونه ای است که برای نوجوانان امروز، یا به تعبیری نسل سوم و چهارم انقلاب، تردید ها و چالش های زیادی را فراروی آنان قرار داده است که از این امر به بحران هویت تعبیر می شود (شرفی، 1385: 46). بنا به تعاریف فوق می توان گفت هویت یعنی یافتن خود در اینکه کیستم و چگونه باید باشم چه در فضای واقعی و چه در فضای مجازی. اما آنچه از نظر متخصصان در این دوگانگی باید قائل شد شکاف این دو فضا هست که روایت های نوجوانان این شکاف را نشان می دهد.

 

هویت خانوادگی:

 از مهم­ترین ویژگی­های شکل­گیری هویّت هر انسانی، تأثیر خانواده در دوران نوجوانی است که به نحوی در تمایلات، افکار و ... که در این دوره بسیار مهم می باشند، هویت خانوادگی فرد را شکل می دهند.

در روایتی یک از نوجوانان (م 4) اظهار نموده است که؛

 

" من همیشه در فضای مجازی که استفاده از عکس های خانوادگی در پروفایل های مجازی را قرار می دهم و این به معنای آن است به خانواده علاقه و دلبستگی زیادی دارم ... همچنین، مناسبات و خاطرات خانوادگی ام در فضای مجازی منتشر می کنم البته بصورت عکس و فیلم از پدر و مادر و برادرم ... و به خانواده ام افتخار می کنم "

در روایتی دیگر یک از مصاحبه شوندگان (م 7) اظهار نمودند که؛

" اعتماد خانواده به من در استفاده از فضای مجازی خیلی کم است همیشه احساس می کنند که من به بیراهگی کشیده خواهیم شد و این عدم اعتماد مرا بسیار می آزرد. در حالی که من می دانم چیکار می کنم و همواره سعی دارند در خانواده گوشی موبایل دست من نباشد ..."

دیگر روایت کنندگان (م 5 و م 11) اشاره کرده اند:

" عدم داشتن دلهره و استرس در فضای مجازی به جهت تعهد به خانواده، هویت مجازی مرا به عنوان یک نوجوان که خانواده ام به ویژه اعتماد مادرم به من که قابل تحسین است ... (م 5) من گاهی اوقات در فضای مجازی در گروه ها و با دوستانم مباحثه می کنم و برای اعتمادسازی دوست ندارم بیشتر در فضای مجازی وقتم را صرف بکنم ... (م11) "

 

هویت دینی- مذهبی:

مطابق با اظهارات اکثر روایت گران، باید گفت که هویت دینی-مذهبی را به عنوان تفکر و عمل برای نوجوانان در عرصه های واقعی و مجازی زندگی می توان قلمداد کرد. چراکه، این نوع از هویت به معنای واقعی سبب چشم انداز انسانی از فلسفه زندگی است. در همین راستا، یکی از نوجوانان در روایت خویش اظهار داشته است:

" ... همیشه احساس تنفر دارم از کانالها و گروه های ضد دینی که بدون منطق حرفایی را می زنند که آدم خنده اش می گیرد... (م2)؛ ... یک مسلمان واقعی بودن چه در فضای واقعی و چه در فضای مجازی باید نسبت به دین خودش هویت داشته باشد و به عنوان یک باور معنوی آن را قبول داشته باشد ... "

در روایت دیگری نوجوانی 17 ساله ( م 10) که بیان می دارد:

" احساس تعلق خاطر نسبت به مسلمانان جهان در فضاهای مجازی و واقعی یک نوع همدلی و همدردی است ... همیشه من در فضاهای مجازی این همدلی را با تایید سعی کردم به عنوان یک وظیفه انجام بدهم و از این کار لذت می برم ... "

در این روایت­ها آنچه که بسیار مهم در نوجوانان بیشتر ملحوظ بوده است؛ سطح سواد رسانه ای به جهت شکل دادن به هویت دینی و مذهبی بوده است که تحت باورهای معنوی و ارتباطات دینی و همچنین پایبندی به ارزش های دینی و مذهبی بیشترین نمود را داشته است و گاهی اوقات یکسری تناقضات نیز در بین نوجوانان در این مضمون دیده شده است که به نظر می رسد به جهت عدم آگاهی کافی از دین و مذهب می باشد.

 

هویت فرهنگی:

یکی از گویاترین شواهد روایت­های نوجوانان که به عنوان یکی از عناصر اصلی در شکل گیری هویّت دوره نوجوانی محسوب می گردد؛ هویت فرهنگی است. همۀ روایت کنندگان احساس مثبتی به مسئله فرهنگ چه در فضای واقعی و چه در فضای مجازی داشته­اند. از دیدگاه آن­ها هویت فرهنگی آن ها در هویّت کلی نقش اساسی را دارد. برخی از نقل قول­ها در ذیل آمده است:

برخی از روایت کنندگان در روایت خویش در یکی از ابعاد هویت فرهنگی که رعایت آداب و رسوم در دوره نوجوانی است اذعان دارد که ؛

"در این دوره احترام به آداب و رسوم جامعه مهم تلقی می گردد که من همیشه سعی بر این دارم آداب و رسوم و مخصوصاً ادب را رعایت کنم در فضاهای مجازی، اما خیلی ها از کوره در میرن ... (م3 و م 14)؛ ... همیشه سعی کردم به آداب و رسوم کشورهای غربی در فضای مجازی احترام قائل شوم هرچند برخی از آدم ها توهین می کنند به همدیگر ... (م 15)."

در بررسی روایت یکی دیگر از نوجوانان آمده بود که؛

" وفاداری به فرهنگ ایراانی را دوست دارم هرچند یه عده کشوراشان را مسخره می کنند، من عشق می ورزم به وطنم بخصوص فرهنگ آذربایجان را ... (م 10)؛ ... سعی می کنم بافت فرهنگی جامعه خویش را همیشه به بافت فرهنگی کشورهای دیگر ترجیح دهم... (م 8)."

در تجزیه و تحلیل روایات نوجوانان، مجموعه مقوله­هایی که بیشتر نمود پیدا می کرد باورهای فرهنگی مثبت نسبت به کشور، اما در این بین برخی دیگر از نوجوانان از فرهنگ غلط مردم گلایه مند بودند و حاضر به پذیرش این تناقضات فرهنگی در سطح جامعه نبودند و بیشتر نوجوانان دوست داشتند مردم فرهنگ را در سطح جامعه رعایت کنند.

 

هویت قومی:

از آنجا که، هویت نوجوانان در بعد قومی چندبعدی و یا ترکیبی است و میان ابعاد یا منابع هویت‌بخش جامعه ایرانی تناقض، تعارض و ناسازگاری وجود دارد، و هویت جمعی فرهنگی جامعه ایرانی همزمان از چند منبع مختلف (تفاخر قومی، تعصبات قومی و ویژگی های قومی) سرچشمه گرفته و به‌دلیل خصلت تدریجی بودن فرآیند تکوین هویت‌های مختلف، آن‌ها در شرایط سازگاری و انطباق با همدیگر قرار دارند.

در همین ارتباط، یکی از روایت کنندگان اذعان داشته است که ؛

" همیشه به قومیت خویش در فضاهای واقعی و مجازی افتخار می کنم و بر این باور هستم که باید قومیت های دیگر نیز احترام بگذارم هر چند قوم من شاید برتر از قوم های دیگر باشد ... (م 5). احساس تعلق خاطر به قوم در فضای مجازی مرا بیش از اندازه مسرور می سازد، وقتی کسی رو ببینم که به قومیت من بی احترامی بکند ازش متنفر می شوم... (م12)."

برخی دیگر از روایت کننده ها در تفاخر قومی چنین اظهار می دارد:

 " وفاداری به فرهنگ ایرانی را دوست دارم هرچند یه عده کشوراشان را مسخره می کنند، من عشق می ورزم به وطنم بخصوص فرهنگ آذربایجان را ... (م 10)؛ ... سعی می کنم بافت فرهنگی جامعه خویش را همیشه به بافت فرهنگی کشورهای دیگر ترجیح دهم... (م 8)."

 

هویت ملی:

یکی از ابعاد دیگر از هویت که با هویت قومی ارتباط نزدیکی دارد، هویت ملی نوجوانان است که از زیر مضمون های منافع ملی، زبان و فرهنگی ملی و همچنین همبستگی سرزمینی تشکیل شده است که در اینجا روایت های نوجوانان آورده شده است تا تبیین مرتبط با این روایت ها باید ارائه بدهیم.

برخی از روایت کنندگان اظهار داشته اند که ؛

" .... دفاع از وطن به خاطر منافع ملی و سرزمینم می پسندم تا ایران نباشد منم نیستم ...( م3)؛ ... پایبندی به قوانین و مقررات کشور به عنوان هویت ملی همیشه سرلوحه خودم قرار داده و خواهم دارد، هر چند شاید عده ای با این تفکر آشنا نباشند و شایدم از این تفکر پیروی کنند ... (م 7)."

برخی دیگر از روایت کننده ها در همبستگی به سرزمین ایران چنین اظهار می دارد:

 " .... به مشاهیر و پهلوانان و همچنین شهدای سرزمینم افتخار می کنم و با این ها احساس آرامش دارم ... (م 8). ... دوست دارم ایرانیانی که نسبت به سرزمین خود وفادار هستند ... (م 9)."

از این روایت ها چنین استنباط می گردد که هویت قومی و هویت ملی هر دو در میان نوجوانان، از قوّت لازم برخوردار است و میان آن‌ها رابطه متناقض وجود ندارد. همچنین، می‌توان گفت میان هویت قومی و هویت ملی می توان رابطه قوی برقرار کرد چه در فضای مجازی و چه در فضای واقعی.

 

هویت جنسیتی:

هویت جنسیتی به احساس مردانگی یا زنانگی نوجوانان اشاره دارد که عوامل زیستی، شناختی، اجتماعی می‌توانند در آن نقش داشته باشند. افراد به شیوه‌های مختلفی مانند رفتارهای بیرونی این نقش جنسی را از خود نشان می‌دهند. هویت جنسی تاثیر زیادی بر کل زندگی فرد از کودکی تا بزرگسالی می‌گذارد و در صورتی که هویت جنسی ناقص شکل بگیرد منجر به اختلال هویت جنسی می‌شود که در آن افراد نارضایتی از جنسیت و تمایل به برخورداری از بدن جنس مخالف را از خود نشان می‌دهند. بنابراین این نوع از هویت در این ایام از اهمیت بسزایی برخوردار است.

برخی از روایت کنندگان در روایت خویش در یکی از ابعاد هویت جنسیتی که نقش اکتسابی بودن جنسیت است اذعان داشته است که ؛

"... در فضاهای مجازی سعی من این است که خودم را بیشتر دختر معرفی کنم و این برای من لذت بخش است ... (م 12)؛ تمایل دارم که نقش های آموخته شده از طرف پدر و مادرم که بیشتر به من القاء نموده اند با توجه به دختر بودنم نقش دخترانه ایفا کنم، اما دوست دارم مثل پسران نترس و دائم در بیرون منزل باشم ... (م 6)."

در روایت یکی از نوجوانان دیگر آمده بود که؛

" ... خیلی وقت ها در پذیرش ویژگی های جنسیتی از طرف بزرگسالان سردرگم می شوم و این مرا آزار می دهد که چرا خودم نیستم ... (م 1)؛ ...انگیزه خاصی دارم در قبول نکردن وظایف جنسیتی؛ چرا باید آن چیزی که دوست دارم نباشم در واقعیت، برای همین سعی میکنم در فضای مجازی آنطور که دلم می خواد خودم را معرفی بکنم و از این کار خوشم میاد... (م 8)."

در تجزیه و تحلیل روایات نوجوانان از هویت جنسیتی، شکاف زیادی وجود داشته است. چراکه، دوگانگی هویت واقعی و مجازی در بعد جنسیتی که یکی از مهم ترین هویت های شکل گرفته در دوره نوجوانی است، می تواند اختلالات زیادی را در آینده این نوجوانان شکل دهد. در هرحال، مطابق روایت شرکت کنندگان اکتسابی بودن هویت جنسی مدنظر نوجوانان در فضای واقعی و شکاف آن در ظهور نقش جنسیتی در فضای مجازی بود.

 

بحث و نتیجه­گیری

تنوع جاذبه ها و مشغولیت های زندگی معاصر، به شکلی فزاینده، فضای حیاتی بیشتر نسل های نوجوان و جوان را آنچنان آکنده و لبریز ساخته که جایی برای اندیشه و تفکر آنان باقی نگذاشته است. از آن گذشته نسل امروز ما هویت را به چند فرسخی مرزها کشانده اند بدون اینکه تفکری اندیشیده باشند. حال در پاسخ به این سوال که هویت در فضای مجازی و واقعی چگونه است نتایج بازسرایی روایت های نوجوانان نشان داد که فضای واقعی و مجازی منجر به شکل گیری هویت های متفاوتی و دوگانه در نوجوانان شده است. این دوگانگی هویتی در ابعاد دینی، خانوادگی، جنسی، ملی، قومی و فرهنگی قابل مشاهده است. دانش­آموزان در فضای واقعی و فضای مجازی هویت متفاوتی را تجربه می­کنند. هویت دانش­آموزان (در ابعاد دینی، خانوادگی، جنسی، ملی، قومی و فرهنگی) عمدتاً منفعلانه و مبتنی بر عوامل انتسابی؛ به ویژه در هویت جنسی بود و با معیارهای سنت و نهادهای اجتماعی، دینی و سیاسی و فرهنگی که نظام های معنایی مشخصی را تولید می­کنند، شکل گرفته است. اما زمانی که همین فرد وارد فضای مجازی می­شود هویت وی به دلیل انبوه منابع اجتماعی و فرهنگی هویت آفرین، وسعت یافتن روابط اجتماعی و تعلقات گروهی و آزادی، صورتی فعال و غالباً آگاهانه و تأملی (بازاندیشانه) به خود گرفته است. نتایج به دست آمده با نتایج پژوهش معمار و همکاران (1391)، زکی (1395)، رهبرقاضی و همکاران (1397)، رهبر مهرپو و همکاران (1398)، جعفری (1399)، بروجردي علوي و صدیق (1396)، عظیمی و همکاران (1397)، کاترینا و همکاران (2012)،  باس و همکاران (2021)، براون و همکاران (2020)، میشل و همکاران (2019)، پنلوپ استورتس و همکاران(2019) مطابقت دارد.

در تبیین این یافته می­توان گفت فضای واقعی بیشتر تحت سیطره کنش افراد با کنشگران واقعی محیط زندگی نظیر همسالان، دوستان، والدین، گروه های مرجع، محیط آموزشی و هم چنین رسانه­های جمعی نظیر تلویزیون هستند و این نهادها با نمایش و عرضه جامعه­ای که فرد خود را با آن هم هویت ساخته و معرفی کرده است، می­توانند احساس از خودبیگانگی یا احساس بی­ریشه بودن او را کاهش دهند (سورین و تانکارد، 1381: 452). اما همانطور که اینگلهارت با طرح انقلاب خاموش معتقد است كه ورود سریع ارزش­ها و ایده­های جدید از طریق فناوری­های نوین ارتباطی، می تواند گسست­های جدّی­ای در مبانی هویّتی جامعه ایجاد كنيد. بر اساس دیدگاه گیدنز نیز یکی از مهم­ترین عوامل بروز بحران هویت در جوامع فعلی، گسترش صنعت ارتباطات و فضای مجازی است. فضای مجازی و ابزارهای مختلف آن به عنوان آزادترین محیطی که بشر آن را تجربه کرده است منابع هویت­ساز سنتی و معمول در جوامع را تضعیف و کارکرد آنها را با دشواری رو­به­رو کرده است. عاملی هم با طرح نظریه دوفضایی شدن بر این نکته تأکید می کند که هویت در عرصه مجازي، به دلیل ويژگي‌هايي چون چندرسانه­اي بودن، سيال بودن، جهاني بودن، فرازماني و فرامكاني بودن به صورت متغير، سيال و متكثر صورت­بندي شده و هویت مجازی در کنار هویت سنتی در دو فضاي واقعي و مجازي ساخته می­شود؛ بنابراین، هویت به دو صورت هویت واقعی (فضای زندگی) و مجازی (فضای اینترنت) نمود پیدا می­کند. هال نیز در نظریه خود این نکته را می­پذیرد که در پايـان دوره مدرن، هويت­ها هرگز يكپارچه نيستند. به عبارتي هويت­هـا بـه طـور دايمـي در فراينـد تغيير و دگرگوني قرار دارند (اخوان، 1386: 106). به اعتقاد هال، سوژه هيچ هويت ثابت، بنيادين و ماندگاري ندارد و به طور مداوم بـا شـيوه­هـاي بازنمـايي و نظـام­هـاي فرهنگي ـ رسانه اي پيرامون ما شكل مي­گيرد و تغيير شكل مي­دهد (هال و گبن، 1992: 257). بنابراين، هويت امري نسبي است و هر كس در فضا و زماني خاص، هـويتي متفاوت از خود نشان مي­دهد (دوگانگی هویتی). رابرتسون هم بر نسبی شدن هویت­ها و نسبی شدن جوامع (ملی) در فرآیند جهانی شدن تأکید دارد. گیدنز نیز با طرح نظریه ساخت­یابی هویت معتقد است که در عصر مدرن با شکسته شدن حصارهاي زمانی و مکانی، هویت به خصوص هویت دینی در ابعاد فردي و جمعی به چالش کشیده شده و باعث بازاندیشی در آن می شود. كاستلز نیز همچون گیدنز تغییر و شكل­دهی فرهنگ­ها و هویّت­ها را ناشی از دگرگون ساختن بنیادین ماهیّت ارتباطات به واسطه رسانه­های نوین ارتباطی می­داند. بر اساس دیدگاه پاستر نیز در عالم واقع يک فرد با يک هويت با طرف مقابل ارتباط برقرار مي­كند اما اينترنت به او اين امکان را مي­دهد كه بتواند در يک لحظه چند هويت مختلف و گاه متضاد داشته باشد. نظریه «نمايش خود در زندگي روزمره» گافمن شاید مهم­ترین نظریه در حوزه نظری پژوهش حاضر است که می­توان به مدد آن دوگانگی هویتی به دست در پژوهش حاضر را تبیین نمود. هر چند نظریه او عمدتاً درباره ارتباط رو­در­رو در گفتگوی روزمره و نیز مکالمات تلفنی است، اما می‌تواند برای اَشکال رسانه­ای تعامل و ارتباط نیز مورد توجه و استفاده قرار بگیرد. از دیدگاه ایشان، انسان‌ها ذاتاً خواهان دوست داشتن و دوست داشته شدن هستند. به علاوه، وقتی یک فرد یا بازیگر، نقشی را برای مخاطب در مواقع متفاوت بازی می‌کند، احتمالاً نوعی روابط اجتماعی را شکل می‌دهد (مهدی زاده، 1400: 137). او تصریح می­کند که هویت آن چیزی نیست که ما هستیم (مسلم و مشخص)، هویت چیزی است که ما می­سازیم و از طریق انتخاب لباس (لباس صحنه)، اشیا (ابزار صحنه) و رفتار (ایفای نقش) به آن جامه عمل می پوشانیم. بنابراین بخش کاربردی نظریه گافمن در مطالعه حاضر این است که نوجوان در فضاي مجازي خواهان تصديق شدن افکار و عقایدی است که ارائه مي­نمايد. او سعي مي­کند هويت­هاي گوناگوني از دین، جنسیت، خانواده، ملیت، قومیت و فرهنگ در فضاي مجازي ارائه دهد که مورد پذيرش قرار بگيرد و واقعيت آنگونه که او مي­نماياند مقبول شود نه آنطور در زندگی واقعی هست. بنابراين رسانه­های نوين برای انسان امروزی فضاهايي مجازی پديد آورده­اند. تعريف و برداشت انسان در عصر حاضر از زمان و مکان «من اینترنتی» پديد آمده است و این مسئله خود منجر به دوگانگی هویتی در جهان واقعی و مجازی می­شود.

به طور کلی در این پژوهش مشخص شد، فضای مجازی منجر به دوگانگی هویتی نوجوانان می­شود و این یافته دارای تلویحاتي برای مراقبت و نظارت بر این حوزه است. بدین ترتیب، با توجه به اینکه در عصر جدید نمی­توان با فضای مجازی برخورد حذفی و یا اقدامات قهري کرد و چنین رویه­هایی کارایی لازم را نداشته است، اما احتمالاً با افزایش سواد رسانه­ای نوجوانان، استفاده از ظرفیت­های رسانه به ویژه صدا و سیما در ترویج و انتقال ارزش­های فرهنگی، دینی، خانوادگی، ملی و قومی به نسل جوان و نوجوان، تقویت نقش و جایگاه رسانه­های جمعی در بین جوانان و نوجوانان، تقویت جایگاه نهادهای سنتی هویت­ساز، ارتقای آگاهی­های عمومی از پیامدهای منفی فضای مجازی در حوزه هویت، تولید محتوای الکترونیکی در بستر فضای مجازی با مضامین هویت، جامعه پذیری از طریق رسانه، آموزش و پرورش و خانواده و ... تا حدودی می توان از دوگانگی هویتی نوجوانان در فضای واقعی-مجازی پیشگیری کرد.

تقدير و تشكر: اين مقاله مستخرج از رساله دكتري خانم بهجت شهابي عنبران در رشته علوم ارتباطات است كه بوسيله نگارندگان در دانشگاه آزاد اسلامي واحد اردبيل انجام گرفته است.

 


 

منابع

 

احمدی، حمید. (1389). بنیادهای هویت ملی ایرانی، تهران: پژوهشکده ی مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

اخوان، منیژه. (1386). دوفضایی شدن جهان تفاوت­های جنسیتی و بازنمایی هویت در فضای واقعی و فضای وبلاگ، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تهران.

اسلوین، جیمز. (1380). اینترنت و جامعه، ترجمه عباس گیلوری و علی رادباوه، تهران: نشر کتابدار.

پاستر، مارك. (1377). عصر دوم رسانه ها، ترجمه غلامحسين صالحيار، تهران: مؤسسه ايران.

جعفری، علی. (1399). «رابطه استفاده از شبکه­های اجتماعی با ابعاد هویتی شهروندان شهر اردبیل»، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، مقالات آماده انتشار.

جنکینز، ریچارد (1381)، هویت اجتماعی، ترجمه تورج یاراحمدی، تهران: نشر شیرازه، چاپ اول.

حیدری، آرمان؛ صداقت، حمید؛ حمیدپور، خیری. (1400). «هویت‌یابی واقعی - وانمودی دختران در سیالیتِ فضای مجازی: مطالعه کیفی دانشجویان دختر دانشگاه یاسوج»، فصلنامه مطالعات فرهنگ – ارتباطات، doi: 10.22083/jccs.2021.258935.3234

رابرتسون، رونالد. (1394). جهانی شدن: تئوری‌های اجتماعی و فرهنگ جهانی، ترجمه کمال پولادی، تهران: نشر ثالث، چاپ چهارم.

رهبر مهرپو، بهناز؛ رشیدی، احتشام؛ دانایی، ابوالفضل. (1398). «تبیین رابطۀشبکة اجتماعی مجازی اینستاگرام و بازتعریف هویت جنسیتی زنان»، پژوهش‌نامه زنان، 10(28)، 58-112.

رهبرقاضی، محمودرضا؛ حاتمی، عباس؛ عباسی و امین. (1397). «رابطه شبکه‌های اجتماعی مجازی و دگرگونی هویت‌های جمعی (با تأکید بر هویت دینی، ملی و مدرن)»، مجلس و راهبرد، 25(95)، 33-58.

ریتزر، جورج. (1399). نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: علمی، چاپ بیست و چهارم.

زکی محمدعلی. (1396). «اینترنت و هویت در ایران: (تحلیل ثانویۀ تحقیقات کمی موجود طی سال­های ۱۳۸۲ - ۱۳۹۵)». نقد کتاب اطلاع‌رسانی و ارتباطات. ۳ (۱۲)، ۱۸۵-۲۰۶.

سـلگی، محمـد. (1389). سـنجش ابعـاد و مؤلفه­هـای هویـت فـردی و اجتماعـی و تأثیـر آن بـر انسـجام هویـت ملی دانشـجویان داشـگاه­های تهـران، بـه منظـور ارائـه­ی یـک مـدل روابط سـاختاری، رسـاله­ی دکتـری، دانشـگاه علامه طباطبایـی، دانشـکده روانشناسـی و علومتربیتی.

سوروین، ورنر، ؛ تانکارد، جیمز. (1384). نظریه­های ارتباطات، ترجمه: علیرضا دهقان، انتشارات دانشگاه تهران.

شیخاوندی، داور. (1380). ناسیونالیسم و هویت ایرانی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.

الطائی، علی. (1396). بحران هویت قومی در ایران، تهران: شادگان، چاپ سوم.

عاملی، سعیدرضا. (1395). مطالعات جهانی شدن: دوفضایی شدنها و دوجهانی شدنها، تهران: سمت، چاپ دوم.

فخار، جلیل؛ دهشیری، محمدرضا؛ مطلبی، مسعود؛ کمالی زاده، محمد. (1400). «جهانی شدن و تاثیر آن بر هویت ملی در جمهوری اسلامی ایران بررسی پیمایشی از منظردانشجویان گروه علوم انسانی و فنی و مهندسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب»،  نگرش های نو در جغرافیای انسانی، 13(3)، 548-568.

قاسمي، وحيد؛ عدلي پور، صمد و برندگي، بدري. (1395). رابطه استفاده از شبکه اجتماعی فیس بوک با هویت جنسیتی دانشجویان دانشگاه اصفهان، فصلنامه مطالعات ميان رشته اي در رسانه و فرهنگ، 6 (2)، 77- 100.

کاستلز، مانوئل.(1389). عصر اطلاعات: اقتصاد جامعه و فرهنگ (ظهور جامعه شبکه­ای)- جلد اول، ترجمه: احد علیقلیان و افشین خاکباز، انتشارات طرح نو، چاپ ششم.

گودیکانست، ویلیام بی. (1383). پیوند تفاوتها: راهنماي ارتباط کارآمد بین گروهی، ترجمۀ علی کریمی و مسعود هاشمی، تهران: تمدن ایرانی.

گیبینز، جان و ریمر، بو . (1384). سیاست پست مدرنیته، ترجمه منصور انصاری، تهران: نشر گام نو، چاپ دوم

گیدنز، آنتونی. (1398). تجدد و تشخص: جامعه و هویت شخصی در عصر جدید، ترجمه ناصر موفقیان، تهران: نشر نی، چاپ یازدهم.

گيدنز، آنتوني. (1399). پيامدهاي مدرنيت، ترجمه محسن ثلاثي، تهران: نشر مرکز، چاپ دهم.

گیدنز، آنتونی. (1400). جامعه­شناسی، ترجمه: حسن چاوشیان، تهران، نشر نی. چاپ سی و پنجم.

معمار، ثريا؛ عدلي پور، صمد و خاكسار، فائزه. (1391). شبکه های اجتماعی مجازی و بحران هویت (با تأکید بر بحران هویتی ایران)، فصلنامه مطالعات و تحقيقات اجتماعي در ايران، 1 (4)، 155- 176.

مهدی زاده، سیدمحمد. (1400). نظریه‌های رسانه اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی، تهران: همشهری، چاپ نهم.

هال، استوارت. (1383). «هویت‏های قدیم و جدید، قومیت‏های قدیم و جدید»، ترجمه­ی شهریار وقفی‏پور، ارغنون، شماره 24.

یزدانی، عنایت اله؛ مروتی، نادر. (1390). «جهانی شدن و چالش­های فراروی هویت ملی در کشورهای در حال توسعه»، تحقیقات سیاسی و بین المللی. 3(6)، 1-23.

 Alharbi A, Dong H, Yi X & Khalil I. (2021). “Social Media Identity Deception Detection: A Survey”, ACM Computing Surveys, 54(3), 1-35.

Brown A, Barker ED, Rahman Q. (2020). Erotic Target Identity Inversions Among Men and Women in an Internet Sample. J Sex Med;17:99–110.

Buss J, Le H, Haimson O L. (2021). Transgender identity management across social media platforms, Media, Culture & Society, First Published June 27, 2021 Research Article: https://doi.org/10.1177/01634437211027106.

Castells, M. (1997). The power of identity (Vol. 2). Malden (MA, USA) and Oxford (UK): Blackwell.

Fazilah Idris, Zaharah Hassan, Azizah Ya’acob, Saran Kaur Gill, Noor Aziah Mohd Awal. (2012). The Role of Education in Shaping Youth's National Identity. Social and Behavioral Sciences, 59, 443-450.

Hall, S.(1987).  Minimal Selves, in Identity: The Real Me, ICA Document 6, London. Institute for Contemporary Arts.

Hall. S. & Geben. B. (1992). Formation of Modernity. Cambridge: Polity press.

Jamali Reza. (2015). National identity, crises of legitimacy and penetration of social networks. Online Arab Spring, 9, 11-20.

Michele L. Ybarra, Myeshia Price-Feeney, Kimberly J. Mitchell. (2019). A Cross-sectional Study Examining the (In)congruency of Sexual Identity, Sexual Behavior, and Romantic Attraction among Adolescents in the US. The Journal of Pediatrics, 214, 201-208.

Strauss P, Morgan H, Toussaint D W, Lin A&  Perry Y.(2019). Trans and gender diverse young people's attitudes towards game-based digital mental health interventions: A qualitative investigation. Internet Interventions, 18, 100-114.

Van der Walt E, Eloff, Jan H.P. & Grobler, J. (2018). Cyber-security: Identity Deception Detection on Social Media Platforms, Computers & Security, doi:
10.1016/j.cose.2018.05.015.

 

 

 

 

 

 

study of teenagers' experiences in order to identify dual identities in virtual and real space

 

 

 

Abstract

The purpose of the current research was to reconstruct the narratives and experiences of teenagers in order to identify the duality of identity in the virtual and real space. The research method was qualitative and reconstruction type, which was conducted with interview participants. The statistical population of the research was all secondary school students of Ardabil province. The sample size included 16 students who were selected by purposive sampling and based on the principle of theoretical saturation. Semi-structured and in-depth narrative interviews were used to collect data, and for its reliability, the method of re-reading the narratives and re-referring the entire written narrative to some school counselors was used. The data was analyzed based on thematic analysis. The results of reconstructing the narratives of teenagers showed that real and virtual space has led to the formation of different and sometimes dual identities in teenagers. This identity duality can be seen in religious, family, sexual, national, ethnic and cultural dimensions. The identity of teenagers in the real space was more formed, coherent and real, and in the virtual space, it was relatively mobile, unstable and numerous. An identity which, according to some features, can be called a modern or re-thinking identity. In addition to trying to protect traditional sources of identity in the real world, teenagers showed themselves to be in favor of a global or cosmopolitan identity in cyberspace.

 Keywords: Identity, dual identity, cyberspace, real space, Adolescents.

 

 

 

 

 

 

 

 

1

 

[1]  . Identity Crisis

[2]  . Salima and Fayza

[3]  . Alharbi

[4]  . Van der Walt

[5]  . Strauss

[6]  . Brown

[7]  . Buss

[8]  . The presentation of self in everyday life

[9]  . Goffman

[10]  . Drama

[11]  .  Stuart Hall

[12]  . Geben

[13] .Theoretical saturation

[14]  . Theoretical sampling

[15]  . Theoretical sensivity

[16]  .Eisner

[17]  . Credibility

[18]  . Whittemore, Chase & Mandle

[19]  . Thematic analysis


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1403-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]