بررسی مفاهیم اجتماعیِ سازمان فضایی معماری بناهای عمومی دوره‌ی پهلوی اول در شهر تبریز بر اساس تئوری قدرت میشل فوکو

محورهای موضوعی : جامعه شناسی

نوشین قربانی ¹ (دانشجوی دکترای تخصصی گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی ، تبریز، ایران.)
سحر طوفان ² (استادیار، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران (نویسنده مسئول). [e-mail])
حبیب شاه حسینی ³ (استادیار، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)
نیما ولی زاده ⁴ (استادیار، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)
حسن ستاری ساربانقلی ⁵ (دانشیار، گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.)

تاریخ دریافت : 1399/08/06 تاریخ پذیرش : 1399/11/11 تاریخ انتشار : 1400/03/01

کلید واژه: پهلوی اول, میشل فوکو, سازماندهی‌فضایی معماری, تئوری قدرت, تکنیک‌های انضباطی فضا,

چکیده مقاله :

تغییر در سازماندهیِ فضایی بناها در دوره‌ی پهلوی اول، در بناهای عمومیِ تبریز، ایران، مشهود است. در این دوره با توجه به تحولات حکومتی- سیاسی شکل گرفته در ساختار کشور، بناهایی با عملکردهای نوین سربرآوردند. سوال مطرح شده این است که آیا می‌توان از منظر مبادی جامعه‌شناسانه و مفاهیم اجتماعی الگوی پنهان حاکم بر ساختارهای نوین معماری را بررسی کرده و به عنوان الگوی ثابت در معماری به کار برده و افراد حاضر در بنا را از لحاظ رفتاری کنترل نمود؟ در این رابطه میشل فوکو، اندیشمند فرانسوی، تکنیک‌های انضباطی را معرفی می‌نماید که منجر به کنترل افراد حاضر در مکان می‌گردد. هدف از این پژوهش تطبیق تکنیکهای انضباطی مورد نظر فوکو از جمله عملکردی بودن فضا، شبکهبندی، تفکیک فضایی و رویتپذیری در سه کاربری آموزشی(دانشسرای پسران)، اداری (عمارت شهرداری) و خدماتی (کارخانهی چرمسازی خسروی) تبریز در دورهی پهلوی اول است. این تحقیق از نوع کیفی و با تحلیل محتوای نمونه‌های مورد پژوهش انجام گرفته و یافته‌‌های آن برآمده از منابع کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که آیتمهایی همچون سازماندهیِ سلولی فضاها، اختصاصی کردن مکان، حذف گردش پراکنده، سیرکولاسیون مشخص و محدود، طراحی عملکردی فضا در نمونههای مورد پژوهش رعایت شده است.

چکیده انگلیسی:

Changes in the building space organization in the first Pahlavi era in public buildings in Tabriz, Iran are evident. The question is whether it is possible to study the hidden pattern in modern architectural structures from the perspective of sociological principles and use it as a fixed pattern in architecture and control the people in the building behaviorally? In this regard, Michael Foucault, who relates space to the functional needs of power, introduces disciplinary techniques that lead to the control of people in the space. The goal of this study is to compare Michael Foucault’s disciplinary techniques such as space functionality, row organization, gridding, spatial separation and visibility (Panopticon), which lead to enhanced performance, activity control, removal of scattered circulation and space wastage, spatial dominance and individual behavior control, in three case studies that include a leather factory, a municipality building and a boys' training college in Tabriz in the first Pahlavi era. This study is qualitative and done by analyzing case studies and the findings are the result of library resources, and field observations. The results of this study show that the items such as cellular structure of the space, customization of places, elimination of scattered circulation by a certain and limited circulation design, elimination of space wastage by functional design of the space and the proportionality of the space with the body have been employed in the case studies.

منابع و مأخذ:

احمدی­پور، زهرا؛ میرشکاران، یحیی؛ هورکاد، برنارد. (1393). سازماندهی سیاسی فضا در ساختارهای بسیط. ژئوپولیتیک. 10(3)، ص176-199.

امید، حسین. (1332). گرایش­ها و رویکردهای نظری معماری بناهای دولتی و حکومتی دوره پهلوی اول و دوم. جلد2. تبریز: فرهنگ.

بانی مسعود، امیر. (1388). معماری معاصر ایران: در تکاپوی بین سنت و مدرنیته. تهران: نشر هنر معماری قرن.

باور، سیروس. (1388). نگاهی به پیدایی معماری نو در ایران. تهران: نشر فضا.

بمانیان، محمدرضا. (1385). عوامل موثر بر شکل‌گیری معماری و شهرسازی در دوره‌ی پهلوی اول. مدرس هنر. 1(1)، ص 8- 1.

حاجی رضا طهرانی، امیر. (1389). تولید جنسیتی فضای عمومی: بررسی گفتمان تفکیک جنسیت در فضاهای عمومی شهر تهران (نمونه موردی مترو). دانشگاه علم و فرهنگ.

حق­جو، امیر؛ سلطان­زاده، حسین؛ تهرانی، فرهاد؛ آیوازیان، سیمون. (1398). گرایش‌ها و رویکردهای نظری معماری بناهای دولتی و حکومتی دروه پهلوی اول و دوم، مطالعات هنر اسلامی. 15(34)، ص154- 170.

حقیقی، شاهرخ. (1381). گذار از مدرنیته(نیچه، فوکو، لیوتار، دریدا). تهران: آگه.  دانیالی، عارف0 (1398). امپراتوری نگاه خیره: ازقدرت منتشر فوکویی به کیچ در کوندرا (مطالعه‌ی موردی: رمان بار هستی). پژوهش­های فلسفی. 13(29)، ص220-237.

خانی، سمیه؛ نامداریان، علی­احمد؛ هاشم­پور، پریسا. (1395). کاوشی در مفهوم فضای معماری به کمک نظریه­ی زندگی روزمره. در مجموعه مقالات همایش بین­المللی افق­های نوین در مهندسی عمران، معماری و شهرسازی و مدیریت فرهنگی شهرها. تهران: انجمن افق نوین علم و فناوری.

دهباشی­شریف، مزین. (1380). عوامل موثر بر طرح بناهای آموزشی نوین دوره­ی پهلوی اول. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.

رشیدزاده، الهام؛ طهماسبی، ارسلان؛ حبیبی، فواد. (1398). فضای معماری در سیطره­ی سرمایه: واکاوی شکل­گیری فضای معماری از دیدگاه نظریه­ی تولید فضای لوفور. اندیشه معماری. 3(6)، ص204-220.

زارع، آرزو؛ شریفی، رویا. (1392). بررسی نظریه­ی قدرت میشل فوکو در فضاهای شهری. اولین همایش ملی شهرسازی و معماری در گذر زمان. قزوین: دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره).

شیخ اسدی، فاطمه؛ کاظم­زاده، مرضیه؛ هاشم نژاد، هاشم. (1395). اصول سازمان­دهی موثر بر ایجاد تصاویر ذهنی بینندگان در باغ شاهزاده ماهان. آرمان­شهر. (17)، ص79- 90.

صیاد، امیرحسین؛ غریپ­پور، افرا؛ دلشادسیاهکلی، مهسا. (1398). فضامندی و بدن­آگاهی: بازخوانش مفهوم فضا در تجربه­ی معماری نمونه­ی موردی: موزه­ی هنرهای معاصر تهران. باغ نظر. 16(75)، ص71-82.

عباسزادگان، مصطفی، (1381)، روش چیدمان فضا در فرآیند طراحی شهری، مدیریت شهری، 9: ص 75-64.

عبدالله‌زاده، پونه؛ افضل طوسی، عفت ‌السادات، (1395)، بررسی گفتمان قدرت در نگارش تاریخ هنر و معماری و شهرسازی ایران در عصر ساسانی و ورود اسلام، مدیریت شهری، 45، ص388- 369.

غلامی، ساهره. (1392). بررسی سینمای هتروتوپیایی با رویکردی به مفهوم گفتمان قدرت فوکو. کیمیای هنر. 8، ص58- 45.

غلامی سفیدداربنی، ساهره. (1390). بررﺳﻲ ﺳﻴﻨﻤﺎی ﻫﺘﺮوﺗﻮﭘﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎ روﻳﻜﺮدی ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻗﺪرت در اﻧﺪﻳﺸﻪ­ی ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻴﺸﻞ ﻓﻮﻛﻮ. تهران: داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ.

- فوکو، میشل. (1390). پیدایش کلینیک : دیرینه شناسی ادراک پزشکی. ترجمه: یحیی، امامی. تهران: نقش و نگار.

- فوکو، میشل. (1390). اراده به دانستن. ترجمه: نیکو، سرخوش؛ افشین، جهاندیده. تهران: نشر نی.

فوکو، میشل. (1387). مراقبت و تنبیه: تولد زندان. ترجمه: نیکو، سرخوش؛ افشین، جهاندیده. تهران: نشر نی.

قبادیان، وحید. (1392). سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. تهران: علم معمار.

قلی­زاده، محرم. (1398). تبریز در دوره رضاشاه (مروری بر وضعیت فرهنگی و اجتماعی تبریز در دوره پهلوی اول). تبریز: آذرتوران.

کاشی، غلامرضا. (1390). تحلیل فضا به مثابه گفتمان­کاوی میدانی. ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺟﺘﻤﺎعی ایران. 5(2)، ص101- 129.

ﮐﭽﻮﯾﺎﻥ، ﺣﺴﯿﻦ؛ ﺯﺍﺋﺮﯼ، ﻗﺎﺳﻢ. (1388). ده گام اصلی روش شناختی در تحلیل تبارشناسانه فرهنگ با اتکا به آراء میشل فوکو. راهبرد فرهنگ. (7)، ص7- 30.

کیانی، مصطفی. (1381). دگرگونی اندیشه‌ها، پیدایش و شکل‌گیری معماری دوره‌ی بیست ساله­ی معاصر ایران. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.

کیانی، مصطفی. (1379). دگرگونی اندیشه‌ها، پیدایش و شکل‌گیری معماری دوره‌ی بیست ساله‌ی معاصر ایران 1320- 1299. تهران: دانشکده هنرهای زیبا.

 مقدم حیدری، غلامحسین. (1395). ارزیابی تاثیر معماری سراسربین بر نظریه قدرت فوکو. روش­شناسی علوم انسانی. (89)، ص173- 194.

 میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی.

میرمظفری، هدا؛ عبدالله­زاده طرف، اکبر. (1397). بازشناسی اصول طراحی شهری میادین شکل گرفته در دوره پهلوی اول. باغ نظر. (61)، ص25- 38.

میرمیران، هادی؛ اعتصام، ایرج؛ میرمیران، حمید. (1388). معماری معاصر ایران: 75 سال تجربه­ی بناهای عمومی. جلد یک. تهران: شرکت طرح و نشر پیام سیما.

میلانی، توحید. (1390). مفهوم قدرت در اندیشه میشل فوکو. تبریز: دانشکده ادبیات فارسی و زبان­های خارجی.

میلز، سارا. (1389). میشل فوکو. ترجمه:داریوش، نوری. تهران: نشر مرکز.

نارنگی، مهدی؛ بیتی، حامد. (بیتا). ارزیابی و مستندسازی فعالیت­های مرمتی انجام شده در مجموعه تاریخی چرمسازی، تبریز: دانشگاه هنر اسلامی.

 ﻧﮋﺍﺩﺍﺑﺮﺍﻫﯿﻤﯽ، ﺍﺣﺪ؛ ﻓﺮﺧﯽ، ﺷﻬﯿﻦ؛ ﺷﺐﺁﻫﻨﮓ، ﻣﻬﺴﺎ. (1398). اﻟﮕﻮﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻌﻤﺎری ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎی ﺻﻨﻌﺘﯽ ﭘﻬﻠﻮی اول در ﺗﺒﺮﯾﺰ. نقش جهان. 9 (1)، ص44- 34.

منابع لاتین

Bell, M, M. (1994). Childerly: Nature and Morality in a Country Vilage. Chicago: Chicago Press.

Foucault, M. (1986). Space, Knowledge and power. In Rabinow, P. (Ed.) The foucault Reader, Harmondsworth, penguin.

Heft, H. (2003). Affordances, Dynam-ic Experience, And the Challenge of Reific-tion. Ecological Psycology 15 (2), P. p: 210-213.

Mercer, D. (1971), The Role of Perception in The Recreation Experience: A Review and Discussion. Leiseure Research 3(4), P. p:  261-276.

Poster, M. (1990). Foucault, Marxism and History. Cambridge, Polity Press.

Soaita, A, M., & Dewilde, C. (2019). A Critical-Rralist View of Housing Quality within The Post Communist EU States: Progressing Towards A Middle-Range Explanation. Housing, Theory and Society. 36(1), P. p:  44-75.

Vaughan, L. (2007). Spatial syntax of urban segregation, Progressin planning 67, P.p: 205-294

Zieleniec, A (2007). Space and Social Theory. Uk: Sage.