تحلیل راهکارهای سازگاری جوامع محلی با اثرات بادهای 120 روزه سیستان (مطالعه موردی: روستاهای شهرستان نهبندان)
محورهای موضوعی : مخاطرات محیطی (طبیعی و انسانی) و سکونتگاههای انسانی
1 - دانشگاه فردوسی مشهد
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا وبرنامه ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
کلید واژه: سازگاری, جوامع محلی, بادهای 120 روزه, مدیریت مخاطرات, شهرستان نهبندان,
چکیده مقاله :
مقدمه: امروزه با افزایش پتانسیل خطرات طبیعی برای ایجاد خسارات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی عمده، همچنین تشدید تغییرات اقلیمی، سازگاری و همزیستی با مخاطرات به یک اصل راهنما برای کاهش آسیبهای آن، آماده سازی، واکنش و بازیابی در سراسر جهان تبدیل شده است. ایجاد سازگاری و انطباق با پدیده های طبیعی و مخاطرات و همزیستی با آنها به عنوان یکی از راههای مقابله و مدیریت اثرات نامطلوب آنها و همچنین استفاده از پتانسیلهای مثبت این پدیده ها یا به عبارتی تبدیل چالش به فرصت از استراتژیهای مهم در مدیریت مخاطرات به شمار می آید. برخی از فرایندهای طبیعی در تلفیق و تعامل با سایر رخدادها و الگوهای رفتاری جوامع تبدیل به مخاطرات خسارتباری می شوند که پایداری و بقای اجتماعات به مدیریت و واکنش مناسب در برابر آنها بستگی دارد. بادهای 120 روزه شرق کشور از این دست فرایندهای طبیعی هستند که از دیرباز تداوم داشته است. امروزه تغییرات اقلیمی و خشکسالی ناشی از آن، بر اثرات بادهای 120 روزه در ابعاد مختلف زندگی اجتماعات محلی دامن زده است. هدف پژوهش: مطالعه حاضر به بررسی اثرات این بادها در 10 روستای شهرستان نهبندان و همچنین تحلیل مهمترین اقدامات 187 خانوار نمونه از ساکنین منطقه برای سازگاری و رویارویی با این اثرات پرداخته است. روش شناسی تحقیق: برای تعیین مهمترین اثرات و اقدامات روستاییان برای سازگاری، ابتدا مصاحبه نیمه ساختار یافته ای با تعدادی از خبرگان و کارشناسان سازمانهای درگیر در مساله صورت گرفته و پس از تحلیل مصاحبه ها، شاخصها و متغیرها استخراج و مبنای طراحی پرسشنامه ساختار یافته ای برای ارزیابی اثرات و اقدامات اجتماعات محلی قرار گرفته است. قلمروجغرافیایی پژوهش: روستاهای شهرستان نهبنداننتایج: نتایج بیانگر این است که بیشترین اثرات در بعد زیست محیطی(88/3) و مهمترین اقدامات برای مقابله در بعد اجتماعی- فرهنگی (47/3) صورت گرفته است.
Introduction: Today, due to the increase in the potential of natural hazards to cause major social, economic and environmental damage, as well as the intensification of climate change, adaptation and coexistence with hazards has become a guiding principle for reducing its damage, preparation, response and recovery throughout the world.Creating compatibility and adaptation with natural phenomena and hazards and coexisting with them as one of the ways to deal with and manage their adverse effects as well as using the positive potentials of these phenomena are important strategies in hazard management.Some of the natural processes in integration and engagement with other events and behavioral patterns of communities become more risky than the sustainability and survival of communities depend on management and the proper response to them. The 120 - day northeast winds of the country are the natural processes that have persisted long. climate change and drought due to it have fueled the effects of 120 - day winds on different aspects of local communities.Methodology: the aim of this study : the present study examined the effects of these winds in 10 villages of Nehbandan county and also the analysis of the most important actions of 187 families from residents in the region to cope with these effects .Geographical area of research: villages of Nehbandan County Results and discussion: to determine the most important effects and measures of villagers for adaptation, first half structured interview with a number of experts and experts involved in the issue has been made and after analyzing the interviews, indexes and variables are extracted and the basis of designing a structured questionnaire is used to evaluate the effects and actions of local communities.Conclusion: the results indicate that the most impacts on environmental dimension ( 88 / 88 ) and the most important measures to deal with social - cultural dimension ( 47 ) have been done .keywords: local communities, risk management, 120 - day winds, adaptability, Nehbandan county.
_||_
فصلنامه نشریه علمی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی
دوره شانزدهم، شماره (پیاپی 54)، تابستان1401
شاپای چاپی 5968- 2538 شاپای الکترونیکی X595- 2538
http:// www.JSHSPiaurasht.ac.ir
صص
تحلیل راهکارهای سازگاری جوامع محلی با اثرات بادهای 120 روزه سیستان
(مطالعه موردی: روستاهای شهرستان نهبندان)
تاريخ دريافت: | تاريخ پذیرش: |
چکیده
مقدمه: برخی از فرایندهای طبیعی در تلفیق و تعامل با سایر رخدادها و الگوهای رفتاری جوامع تبدیل به مخاطرات خسارتباری می شوند که پایداری و بقای اجتماعات به مدیریت و واکنش مناسب در برابر آنها بستگی دارد. بادهای 120 روزه شرق کشور از این دست فرایندهای طبیعی هستند که از دیرباز تداوم داشته است. امروزه تغییرات اقلیمی و خشکسالی ناشی از آن، بر اثرات بادهای 120 روزه در ابعاد مختلف زندگی اجتماعات محلی دامن زده است.
هدف پژوهش: مطالعه حاضر به بررسی اثرات این بادها در 10 روستای شهرستان نهبندان و همچنین تحلیل مهمترین اقدامات 240 نفر نمونه از ساکنین منطقه برای سازگاری و رویارویی با این اثرات پرداخته است.
روش شناسی تحقیق: برای تعیین مهمترین اثرات و اقدامات روستاییان برای سازگاری، ابتدا مصاحبه نیمه ساختار یافته ای با تعدادی از خبرگان و کارشناسان سازمانهای درگیر در مساله صورت گرفته و پس از تحلیل مصاحبه ها، شاخصها و متغیرها استخراج و مبنای طراحی پرسشنامه ساختار یافته ای برای ارزیابی اثرات و اقدامات اجتماعات محلی قرار گرفته است.
قلمروجغرافیایی پژوهش: قلمرو این پژوهش شامل 10 روستای دهستان بندان از شهرستان نهبندان می باشد که بیشتر در معرض و مسیر بادهای 120 روزه قرار دارند.
یافته ها: یافته های تحقیق نشان می دهد که در تمام ابعاد اثرات بادهای 120 روزه، سطح معناداری پایین تر از آلفا (0.05) است که بیانگر اثرات شدید آن در بعد زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی است. از طرفی در بررسی اقدامات مقابله ای توسط مردم بیشترین اقدامات در بعد اجتماعی – فرهنگی با مقدار 3.47 صورت گرفته در حالی که کمترین اقدامات در بعد زیست محیطی با مقدار 3.20 انجام شده است.
نتایج: نتایج بیانگر این است که از بین اثرات متعدد بادهای مذکور، بیشترین اثرات در بعد زیست محیطی است وبا توجه به اینکه بعد زیست محیطی منابع عمومی دارد و منافع فردی در آن کمتر احساس می شود، اقدامات مدیریتی آن توسط خود روستاییان کمتر و بیشتر توسط نهادها مورد حفاظت قرار میگیرد. در حالی که مهمترین اقدامات توسط روستاییان برای مقابله در بعد اجتماعی- فرهنگی صورت گرفته است.
واژهگان کلیدی : جوامع محلی، مدیریت مخاطرات، بادهای 120 روزه، سازگاری، شهرستان نهبندان.
Analysis of strategies for adaptation of local communities to the effects of 120-day winds in Sistan (Case study: villages of Nehbandan county)
Received: Accepted:
ABSTRACT
Introduction: Some of the natural processes in integration and engagement with other events and behavioral patterns of communities become more risky than the sustainability and survival of communities depend on management and the proper response to them. The 120 - day northeast winds of the country are the natural processes that have persisted long. climate change and drought due to it have fueled the effects of 120 - day winds on different aspects of local communities
.Methodology: the aim of this study : the present study examined the effects of these winds in 10 villages of Nehbandan county and also the analysis of the most important actions of 187 families from residents in the region to cope with these effects .
Geographical area of research: villages of Nehbandan County
Results and discussion: to determine the most important effects and measures of villagers for adaptation, first half structured interview with a number of experts and experts involved in the issue has been made and after analyzing the interviews, indexes and variables are extracted and the basis of designing a structured questionnaire is used to evaluate the effects and actions of local communities.
Conclusion: the results indicate that the most impacts on environmental dimension ( 88 / 88 ) and the most important measures to deal with social - cultural dimension ( 47 ) have been done .
keywords: local communities, risk management, 120 - day winds, adaptability, Nehbandan county.
مقدمه
امروزه با افزایش پتانسیل خطرات طبیعی برای ایجاد خسارات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی عمده، همچنین تشدید تغییرات اقلیمی، سازگاری و همزیستی با مخاطرات به یک اصل راهنما برای کاهش آسیبهای آن، آماده سازی، واکنش و بازیابی در سراسر جهان تبدیل شده است. ایجاد سازگاری و انطباق با پدیده های طبیعی و مخاطرات و همزیستی با آنها به عنوان یکی از راههای مقابله و مدیریت اثرات نامطلوب آنها و همچنین استفاده از پتانسیلهای مثبت این پدیده ها یا به عبارتی تبدیل چالش به فرصت از استراتژیهای مهم در مدیریت مخاطرات به شمار می آید(Hill and Martinez-Diaz, 2020; Jenkins, 2015; parsons and Thoms, 2018; Lemmen et al., 2008; Otitoju and Enete, 2016) که در دستورکارهای هیوگو و سندای مورد تاکید بسیاری از جوامع قرار گرفته است. جوامعی که دارای سازگاری بیشتری با مخاطرات هستند، در برنامه ریزی، مقابله، جذب و کاهش خسارتهای ناشی از این پدیده های طبیعی موفق تر عمل میکنند(Cutter et al., 2008). عوامل بسیاری نظیر انسجام و سرمایه اجتماعی، دسترسی به منابع اقتصادی، حکومت و ترتیبات نهادی، ارائه خدمات و پشتیبانی، آگاهی از ریسک و برنامه ریزی در ایجاد این سازگاری و انطباق نقش ایفا میکنند(Aldrich, 2012).
سازگاری به معنای تنظیم شرایط اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی با پیامدهای مخاطرات طبیعی می باشد که شامل معیشت، بخشهای مختلف اقتصادی به ویژه کشاورزی، کالبد و ساخت و سازها و ...می باشد. سازگاری به واقع به معنای تنظیم معیشت خانوار، ابزارها، فعالیتها و منابع برای افزایش توانایی جهت محافظت از زندگی و ساختن زندگی مناسب در زمان تغییرات محیطی است(Noble et al., 2014; Shaw, 2006). مکتب جغرافیایی رفتار فضایی (شکوئی، 1382)، که بر پایه آن کنش و رفتار انسانها به تبع ادراک محیط آنها برای سازگاری با شرایط محیطی صورت می گیرد را می توان به نوعی پایه و مبنای چنین راهبردی برای رویارویی با مخاطرات احتمالی دانست. همچنین از سازگاری با تعابیر مختلفی نظیر توان پاسخدهی به مخاطرات ومحرکهای زیستی (Barnett & Adger, 2007)، تنظیم خصوصیات سیستم برابر تغییرات بیرونی (Thornton et al., 2010) شده است. آنچه در بکارگیری و موفقیت راهبرد سازگاری با مخاطرات دارای اهمیت است، میزان ادراک و تصورات جامعه محلی از مخاطرات، دانش بومی و آگاهی آنها از نتایج اقتصادی سازگاری با مخاطرات و همچنین میزان حمایتهای سازمانها و تشکلیهای دولتی و غیره در ابعاد مالی و آموزشی می باشد. (Uddin et al., 2014; Smit and Skinner, 2002; Zamasiya et al., 2017; Bryan et al., 2011, Clayton et al., 2015). به عبارتی بهره‌گیری از سرمایه‌های اجتماعی، ظرفیت سازی محلی و توانمندسازی اجتماع در چگونگی رویارویی با بلایای مختلف مؤلفه‌های اساسی راهبرد سازگاری است(سالاری سردری، 1399: 1). همچنین سطح فناوریها، عوامل اقتصادی و نهادی، ویژگیهای فردی و اجتماعی نظیر جنسیت، تحصیلات، سابقه و تجربه، دسترسی به منابع مختلف طبیعی، مالی و اعتباری، شبکه های اجتماعی، ارتباطات اجتماعی، دسترسی به خدمات، از جمله مهمترین عواملی هستند که بر توانایی سازگاری جوامع تاثیرگذارند(Bryan et al.,2011; Dazé, 2007; Kurukulasuriya, 2008; Nhemachena & Hassan, 2007; Patt & Gwata, .2002; Vento et al., 2010).
کشورها، مناطق روستایی و خانوارها برای در امان ماندن از پیامدهای مخاطرات طبیعی چاره ای جز سازگاری با آنها و انطباق شرایط زیستی خود با ماهیت و اثرات این مخاطرات ندارند(Speranza, 2012: 524). شیوه های مختلف سازگاری به صورت خودجوش توسط جوامع به کار گرفته می شوند و تاثیر زیادی بر کاهش اثرات و خسارتهای ناشی از تغییرات محیطی و مخاطرات دارند(Urwin and Jordan, 2008).
وزش باد و طوفان ها یکی از پدیده های اقلیمی خسارت زا است که اجتماعات مختلف از دیرباز شیوه های مختلفی برای مقابله و سازگاری با آن بکار گرفته اند. در این میان، اثرات باد لوار یا بادهای 120 روزه به عنوان یکی از ویژگیهای اقلیمی بارز شرق فلات ایران، قابل توجه است(خسروی، 1389). این بادها ویژگی منحصر به فرد داشته و نقش به سزایی در اقلیم منطقه، مورفولوژی دشت، زندگی اقتصادی و فرهنگ مردم دارد. در برخی موارد این باد، دنباله ی بادهای موسمی هندوستان ذکر شده که از طریق افغانستان و خصوصا در بیابان های این دو کشور قدرت یافته و با عبور از نواحی کم ارتفاع افغانستان وارد کشور ما می شود(حسین زاده، 1376، 104). اگرچه بادهای 120 روزه ایران پدیدهی اقلیمی دائمی بوده اند ولی در ترکیب با سایر ویژگیهای طبیعی و انسانی منطقه سبب بروز اثرات اکولوژیکی مثبت و منفی بسیار زیادی می باشند و این تداوم، مساله لزوم ایجاد سازگاری و انطباق با آن برای کاهش اثرات منفی و تبدیل تهدیدها به فرصت را ضرورت بیشتری می بخشد. وزش مداوم باد سیستان، به افزایش تراکم گرد و خاک، کاهش دید و افزایش آلاینده های معدنی در فضا و سطح وسیعی از منطقه کمک منجر می شود. این نوع باد که وسیع ترین پهنه ی بادی را در ایران در بر میگیرد، محدودهی وسیعی از استانهای سیستان و بلوچستان، کرمان، خراسان جنوبی و رضوی، یزد و اصفهان را تحت تاثیر قرار میدهد. دوره ی وزش بادهای 120 روزه را از 15 خرداد لغایت 15 مهرماه ذکر نموده اند (علیخانی، 1373: 93) که از جهت شمال و شمال غرب به منطقه ی سیستان وارد می شود(حسین زاده، 1376: 104). وزش این بادها تاثیر غیرقابل اجتنابی بر همهی جنبههای اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی زندگی ساکنین منطقه می گذارد و سبب حاکمیت شرایط زیست محیطی بحرانی در منطقه می شود(شکل1).
شکل1. جهت و میزان تاثیرگذاری بادهای 120 روزه بر محدوده مورد مطالعه (منبع: مفیدی و همکاران، 1391)
این بادها ذرات ریز خاک را با خود حمل نموده و چالههایی به عمق 2 تا 3 متر و عرض 6 تا 9 متر ایجاد میکند. آثار ژئومورفولوژیک موجود در منطقه شامل دق ها یا دشتهای ماسه ای، ریپل مارک ها، سیف ها و برخان ها همه اثراتی از فرسایش بادی هستند که گاه تبدیل به جاذبه های گردشگری ژئومورفولوژیک می شوند. این بادها بر روی شبکه ی هیدروگرافی ناحیه آثار کاملا مشهود بر جای می گذارند چرا که با حمل ماسه ها موجب مسدود شدن بستر رودها، ایجاد مآندر و انحراف در مسیر آب های جاری می شوند. همچنین وزش شدید باد می تواند منجر به مرگ و میر، ریشه کن کردن درختان و آسیب قابل توجهی به ساختمان ها، خطوط برق و تلفن، دکل های ارتباطی شود(Adelekan, 2010).
با توجه به آنچه گفته شد، اثرات بادهای 120 روزه سیستان ممکن است تا فاصلهی چند صد کیلومتری از منبع اصلی تداوم داشته و سبب بروز حوادث نامطلوب زیستی و بروز خسارات فراوان در زمینه های اجتماعی و اقتصادی، زیست محیطی وکالبدی گردد (رجوع شود به جبری، 1396: 14؛ رضویان و کوشکی، 1393؛ یزدان پناه درو و همکاران، 1397؛ توکلی و همکاران، 1393: 1). از طرفی مدیریت نادرست خشکسالی منطقه، چالش هایی همچون جهت گیری نادرست شکل کالبدی ساختمان ها نسبت به بادهای مخرب و شکل نامناسب ساختمان ها مطابق با شرایط اقلیمی موجود و عدم کاشت گیاهان سازگار با اقلیم منطقه بر شدت آسیب ها در سیستان افزوده است و مدیریت نادرست عواقب سنگینی را برای ساکنین به همراه داشته است(خاکسفیدی و همکاران، 1397: 787). مجموعه این اثرات وتبعات ناشی از بادهای 120 روزه در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی(نریمانی، 1383: 186؛ کریمی و همکاران، 1392؛ لطیفی، 1385؛ جهان تیغ و همکاران، 1395؛ میری و همکاران، 1388) سبب افزایش اهمیت و ضرورت مقابله ومدیریت بادهای 120 روزه و بهبود زمینه های بهره برداری از آن در سایر ابعاد می باشد. در بسیاری از موارد، اجتماعات انسانی واقع در معرض این بادها با مشکلاتی نظیر افزایش بیکاری و کاهش درآمد و افزایش آمار طلاق و فرو پاشی نهاد خانواده و جذب جوانان و شهروندان به مصرف مواد مخدر و اعتیاد مواجه می باشند. همچنین از اثرات دیگر خدماتی - زیرساختی طوفانهاي گرد و غبار، تعطيلي مدارس، لغو پرواز هواپيماها، اخلال در عملكرد نيروگاه هاي برق، كاهش منابع آب (از بين رفتن منابع آب)، اختلال در سيگنال هاي تلويزيوني(شاهسونی و همکاران، 1389) تخریب و استهلاک راه و جاده ها و بسیاری از بناهای منطقه(امیدوار، 1387؛ زمردیان، 1376) می باشد.
تا کنون مطالعات قابل توجهی در خصوص راهکارهای سازگاری جوامع با مخاطرات طبیعی انجام شده است اما مطالعه ای در خصوص سازگاری با مخاطره بادها در ایران مشاهده نشده است و بادها بیشتر از منظر برنامه ریزی و شناختی مورد مطالعه قرار گرفته است. در واقع دسته ای از مطالعات با توجه به ویژگی های منطقه جغرافیایی، بادها، شدت و فصول آن را تحلیل و شناسایی نموده اند. برخی از مطالعات به بعد اثرگذاری بادها در برنامه ریزی فضایی از منظر فرصتها و چالشهای ایجاد شده توسط آنها پرداخته اند. به عنوان مثال، نقش بادها در گردشگری، فرصتهای بهره گیری به عنوان انرژیهای پایدار و پاک. اما مطالعات اندکی در زمینه راهکارهای مردم محلی در مقابله با اثرات بادهای شدید به عنوان یکی از مخاطرات طبیعی رایج صورت گرفته است.
براساس آنچه که بیان شده سوال اصلی تحقیق عبارت است از اینکه مهمترین اثرات بادهای 120 روزه بر نواحی روستایی مورد مطالعه چیست و چه راهکارهای برای سازگاری جوامع محلی با اثرات بادهای 120 روزه سیستان به کار گرفته میشود؟ با توجه به موضوع مطالعه حاضر، پیشینه ارائه شده در دو بخش قابل دسته بندی است.
در مطالعات حوزه سازگاری و انطباق جوامع با مخاطرات طبیعی مطالعات انجام شده توسط سلیمانی و همکاران (1399)، ابراهیمی و همکاران(1401)، سواری ممبنی و همکاران(1401)، محمدی و ملکیان(399)، برخی از جدید ترین مطالعات داخلی انجام شده در راستای سازگاری اجتماعات محلی و کشاورزان در برابر تغییرات اقلیمی می باشد. براساس نتایج، اجرای اقدامات سازگاری نظیر اجرای پروژه های مدرن سازی آبیاری و تکنولوژی، کشت گونه های مقاوم به خشکی، جابجایی تقویم کشت، کشت گلخانه ای و ... برخی از این راهکارها می باشند. همچنین دریافتند که برای اجرای راهبرد کاهش موانع، بکارگیری نظام حمایت مالی از کشاورزان، آموزش و افزایش دانش فنی و ایجاد منابع پایدار درآمدی از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین در مطالعه ای حیدری و همکاران (1391) و نجار سلیقه (1382) به بررسی و شناخت اثر باد بر کالبد روستاهای بومی دشت سیستان و بکارگیری آن در مسکن روستایی پرداخته اند.
اما در حوزه مطالعات مربوط به اثرات بادها، بخشی به شناسایی فرصتها و چالشها در برنامه ریزی فضایی متمرکز می باشد که در این راستا مطالعات محققانی نظیر نیک اندیش و قمصری (1399) در بررسی تغییرات باد منجیل و جایگاه آن در توسعه پایدار منطقه، کریمی و همکاران(1392)، در سنجش تاثیر بادهای 120 روزه بر امنیت منطقه سیستان، مطالعه خمان1 (2013)، در بررسی خسارت های ناشی از گرد و غبار در بخش کشاورزی، مطالعه ریکاردو2(2015)، در بررسی تاثیر تغییر اقلیم و پیامدهای آن بخصوص وقوع پدیده ریزگردها، مطالعه الیزاکی3 (2015)، در بررسی طوفان گرد و غبار و اثرات آن بر سلامت افراد، مطالعه ژاک4 و همکاران(2014)، در بررسی رابطه خشکسالی با توفان های گردوغبار و مطالعه جهان تیغ (1398) درزمینه اثرات بادهای 120 روزه بر رسوبات سیلابی، برخی از مطالعات مرتبط با این حوزه می باشند.
اما بخش دیگری از مطالعات حوزه باد به شناخت بادها و ویژگیهای آن متمرکز می باشد که مطالعات محققانی نظیر حیدری و داوطلب(1398)، در بررسی و شناخت اثر خارخانه بر میزان سرعت باد در مسکن بومی سیستان، مطالعه شهریار و طاهری نژاد(1398) در تحلیل نقش باد و آب های زیرزمینی بر مکان گزینی و استقرار ریکزارهای چاله های ساختمانی، مطالعه حمیدیان پور و همکاران(1395)، در بررسی نقش توپوگرافی بر شبیه سازی ساختار باد سیستان در شرق فلات ایران، یا مطالعه یوری پترویچ پرویدنتسف5 و همکاران (2014)، در بررسی تحلیل شدت و تداوم طوفان های گرد و غبار برخی از این دست مطالعات می باشند.
منطقه مورد مطالعه نیز در راستای سازگاری با اثرات بادهای 120 روزه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی، با چالشهای بسیاری مواجه میباشد که ظرفیتها و مزیتهای جغرافیایی، سیاستگذاریها، محدودیتهای دسترسی و ...برخی از این عوامل می باشند. با این وجود، اقدامات بسیاری برای مقابله وسازگاری با این رخداد متداول از سوی نهادهای مدیریتی و مردم صورت می گیرد. با توجه به تداوم هر ساله این بادها که همراه با خسارتهای جبران ناپذیری بر سکونتگاههای انسانی و حیات وحش است، مطالعه حاضر به دنبال بررسی وتحلیل اثرات این جریان باد بر زندگی روستاییان منطقه و اقدامات جوامع محلی برای سازگاری و انطباق با اثرات این پدیده اقلیمی می باشد.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از لحاظ هدف کاربردی و از حیث ماهیت و روش انجام کار توصیفی – تحلیلی است. که به دو روش مطالعه ی کتابخانه ای و میدانی انجام شده است. در روش میدانی برای جمع آوری اطلاعات مورد نظر از پرسشنامه، مشاهده مستقیم و مصاحبه و در روش کتابخانه ای برای جمع آوری اطلاعات مربوط به مبانی نظری وپیشینه بصورت کتابخانه ای و اسنادی و مطالعات خارجی وداخلی استفاده شده است. پژوهش حاضر به لحاظ روش شناسی شامل دو مرحله است: در گام اول براساس مصاحبه با تعداد 30 نفر از خبرگان سازمانی(سازمان محیط زیست، جهادکشاورزی، منابع طبیعی، و دهیاران روستاهای مورد مطالعه)، دانشگاهی ومحلی اقدام به استخراج مهمترین اثرات بادهای 120 روزه بر اجتماعات محلی و مهمترین اقدامات در برابر این اثرات گردیده است و سپس این اطلاعات مبنای استخراج شاخصهای تحقیق و تدوین پرسشنامه و جمع آوری اطلاعات از جامعه نمونه یعنی اجتماعات روستایی قرار گرفته است.
قلمرو جغرافیایی پژوهش
جامعهی آماری این پژوهش روستاهای دهستان بندان از شهرستان نهبندان در استان خراسان جنوبی می باشد که با شدت های مختلف تحت تاثیر بادهای 120 روزه سیستان قرار می گیرند. این دهستان یکی از دهستان‌های بخش مرکزی شهرستان نهبندان در استان خراسان جنوبی ایران است. جمعیت این دهستان، بر اساس سرشماری سال1395، بالغ بر 6.736 نفر میباشد. این دهستان در جنوب شرقی استان خراسان جنوبی واقع شده که از شمال به شهرستان نهبندان و از جنوب به شمال استان سیستان و بلوچستان و شهرستان زابل قرار دارد. براساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1395، دهستان بندان دارای 82 روستا بوده است. در این پژوهش 10روستای دارای سکنه که بیشتر در معرض بادهای 120 روزه سیستان بوده اند به عنوان مناطق مورد مطالعه انتخاب شده اند که 603 خانوار روستایی ساکن در این روستاها براساس فرمول کوکران با میزان خطای 0.06 مبنای تعیین حجم نمونه قرار گرفته اند که شامل 240 خانوار گردید.
جدول 1. روستاهای مورد مطالعه در دهستان بندان شهرستان نهبندان
نام روستا | تعداد خانوار | جمعیت | حجم نمونه |
گرم | 40 | 161 | 16 |
چاه حسن سموری | 34 | 144 | 14 |
کوه لوله | 27 | 114 | 11 |
محمدآباد | 43 | 155 | 15 |
چاه حسن چاری | 32 | 131 | 13 |
چاه دغال | 69 | 322 | 32 |
طبسین بالا | 112 | 423 | 42 |
علی آباد چاه شند | 137 | 588 | 58 |
خواجه منجيكوه | 40 | 136 | 13 |
چاه بوک | 69 | 245 | 24 |
مجموع | 603 | 2419 | 240 |
منبع: یافته های پژوهش، 1401.
شکل 2. موقعیت جغرافیایی روستاهای مورد مطالعه
یافتهها و بحث
در قسمت روش شناسی، در گام اول مهمترین اثرات بادهای 120 روزه و همچنین اقدامات سازمانی و مردمی برای مقابله با اثرات بادها از دیدگاه کارشناسان و خبرگان محلی و همچنین مسئولان این حوزه در قالب پرسشنامه ای باز استخراج و مبانی تدوین پرسشنامه ای ساختار یافته برای ارزیابی شرایط در اجتماعات محلی قرار گرفت. در این راستا، مهمترین اقدامات سازمانها و نهادهای مدیریتی در ابعاد مختلف برای مواجهه با اثرات ناشی از بادهای 120 روزه از دیدگاه کارشناسان و خبرگان به شرح زیر قابل دسته بندی است.
جدول 2. مهمترین اقدامات سازمانی در مدیریت اثرات بادهای 120 روزه در منطقه مورد مطالعه از دیدگاه خبرگان
ابعاد | اقدامات | درصد | فراوانی |
اقتصادی- کشاورزی | ü مشاوره برای ترویج کاربرد بذر اصلاح شده و مقاوم به شوری و باد و گرد و خاک ü کمک به بازاریابی محصولات برای کاهش درآمد ü تخصیص اعتبارات برای جبران خسارات و تغییر الگوی کشت و مقاوم سازی ü تخصیص اعتبارات متنوع سازی فعالیتهای اقتصادی به مردم ü توسعه تعاونیهای کشاورزی ü حمایت از دامپروران برای تغییر گونه های دام یا اختلاط با گونه های اقتصادی | 25 | 27 |
اجتماعی | ü آموزش و گاهی رسانی به مردم ü افزایش آگاهی درباره بیمه و توسعه خدمات بیمه ü خدمات مشاوره ای به مردم محلی ü حمایت های بلاعوض و خیریه | 27 | 21 |
زیست محیط | ü ساخت آبشخورهایی برای جانوران وحشی ü کاشت درختچه های مقاوم و گونه های بومی به عنوان بادشکن برای تثبیت خاک ü مالچ پاشی ü اقدامت آبخیزداری در محدوده ü سیمانی و بتونی کردن مسریهای آب برای تغذیه آهو و بز و حیوانات وحشی ü مشخص کردن حاشیه جاده ها با گچ و کاشت درخت گز بیابانی در حاشیه جاده های پر تردد برای راهنمایی رانندگان ü کاشت مراتع و اراضی شیبدار با محصولات مثمر و دارای درامد | 31 | 28 |
فیزیکی زیرساختی | ü کمک به تهیه آبگرمکن های خورشیدی و تنور گازی و کپسول گاز(زیرساختهای مقاوم به باد) ü حفاظت و افزایش ایمنی زیرساختهای شبکه ای (برق، مخابرات و ... در برابر اثرات) ü نشانه گذاری، حصارکشی، نهال کاری مسیر جاده ها و ... (برای افزایش ایمنی در زمان وقوع گردو خاک) ü تهیه نقشه های خطر ü ساخت دیوارهای مصنوعی در اطراف اماکن و اراضی ü توسعه الگوهای کالبدی منطبق با جریان و اثرات باد | 17 | 12 |
منبع: یافته های پژوهش، 1401.
از سویی پس از تحلیل نتایج مصاحبه و تکمیل پرسشنامه از سوی خبرگان، شاخصها و متغیرهای تحقیق در قالب دو متغیر اثرات بادهای 120 روزه و مهمترین اقدامات اجتماعات محلی در برابر آن، به شرح زیر استخراج و مبنای تدوین پرسشنامه محقق ساخته برای سنجش در بین جوامع محلی گردید.
جدول 3: شاخص ها و متغیرهای تحقیق
ابعاد | اثرات بادهای120 روزه | ابعاد | اقدامات اجتماعات محلی |
اقتصادی | کاهش درآمد | اقتصادی - اجتماعی | اصلاح بذر و مقاوم سازی به شوری و خشکی |
کاهش بازده محصولات کشاورزی | کاشت گونه های کشاورزی و باغی مقاوم به باد | ||
افزایش فقر و کاهش قدرت خرید | دریافت وام و اعتبارات برای مقاوم سازی و بازسازی | ||
افزایش بیکاری | تغییر شغل به مشاغلی با آسیب کمتر اقتصادی (خواربارفروشی و صنایع دستی ...) | ||
از بین رفتن محصولات کشاورزی و خسارت کشاورزی(عناب، آفتابگردان، پنبه) | تغییر نژاد وگونه های دامی به انواع مقاوم مثل شتر و ... | ||
کاهش امنیت اقتصادی منطقه برای سرمایه گذاری | بیمه محصولات و مساکن | ||
ورشکستگی دامداری | آموزش و کسب آگاهی از اثرات و نحوه مقابله | ||
ورشکستگی گلخانه ها | زیست محیطی | حمایت از حیوانات حیات وحش با ایجاد آبشخور | |
اجتماعی- فرهنگی | تخریب آثار باستانی و تاریخی | کاشت خودجوش بوته های بیابانی و درختچه (بادشکن) | |
مهاجرت | کاشت گیاهان مرتعی در سطوح شیبدار | ||
افزایش بیماریهای تنفسی | فیزیکی- زیرساختی | توسعه الگوهای مقاوم مساکن و زیرساختهای مقاوم (آبگرمن خورشیدی، تنورگازی، و...) به اثرات | |
زیست محیطی | افزایش گرد و غبار و آلودگی هوا | محافظت از زیرساختهای مورد استفاده در محیط شخصی | |
مدفون شدن منابع طبیعی و تخریب پوشش گیاهی محیط | دیوارکشی در اطراف اراضی و اماکن (ساخت بادبند) | ||
بیابانزایی | انطباق کاربریها با الگوی باد و جریان روان ابها و شیب | ||
فیزیکی- زیرساختی | تخریب فیزیکی ساخت و سازها و مساکن و ساختمانها | نهادی | همکاری با کارشناسان کشاورزی برای تغییر الگوی کشت و گونه های دام |
مدفون شدن راه وجاده ها و پلها | مشورت و بهره گیری از آگاهی و حمایتهای نهادها | ||
خسارت به شبکه های برقرسانی |
| ||
خسارت به شبکه های مخابرات و ارتباطات شبکه ای | |||
کاهش موفقیت طرح های هادی | |||
منبع: یافته های پژوهش، 1401
پس از تکمیل پرسشنامه در بین اجتماعات محلی، در گام ابتدایی به ارائه یافته های توصیفی در خصوص پاسخگویان اقدام گردید که بر اساس نتایج پژوهش، 73.3 درصد پاسخ گویان را مردان و 26.7 درصد آن ها را زنان تشکیل داده اند. بیش ترین پاسخ گویان (با مقدار 2/41 درصد) در رده سنی 20 تا 40 قرار دارند. پاسخگویان زن عمدتا خانه دار ( 22.5 درصد) و مردان کشاورز ( درصد 20.9) بوده اند. همچنین بیشتر پاسخگویان (39.6 درصد) به لحاظ تحصیلات دارای مدرک دیپلم بوده اند.
در گام بعدی به ارائه یافته های استنباطی و تحلیل نتایج حاصل از آزمونهای آماری پرداخته شد. همانطور که پیش تر نیز گفته شد، بادهای 120 روزه اثرات متعددی را بر زندگی ساکنان مناطق مورد مطالعه دارد از جمله این اثرات می توان بر اثرات اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، زیست محیطی و فیزیکی – زیرساختی داشته است. از طرفی برای کاهش اثرات بادهای 120 روزه نیز مردم محلی اقدامات مختلفی را در ابعاد مختلف انجام داده اند.
براساس اطلاعات جدول 5، در بین شاخص های اثرات بادهای 120 روزه سیستان بیشترین میانگین متعلق به شاخص تخریب فیزیکی ساخت و سازها و مساکن و ساختمان ها با مقدار 4.07 می باشد که علت عمده آن قدیمی بودن ساختمان ها می باشد که از مقاومت کمی برخوردارند. کمترین میزان میانگین در بین شاخص های اثرات بادهای 120 روزه متعلق به شاخص افزایش فقر وکاهش قدرت خرید با مقدار 3.50 می باشد. علت آن نیز این است که اکثر مردم این نواحی به مشاغل غیر زراعت وابسته اند و همین امر باعث شده کمتر به قدرت خرید مردم آسیب وارد شود. طبق بررسی های صورت گرفته، در بعد اقتصادی، شاخص از بین رفتن محصولات کشاورزی و خسارت کشاورزی (عناب، آفتابگردان، پنبه) بیشتر میانگین را با مقدار 3.82 دارد. و کمترین میانگین را در بعد اقتصادی شاخص افزایش فقر و کاهش قدرت خرید با مقدار 3.50 می باشد. در بعد اجتماعی – فرهنگی شاخص ورشکستگی دامداری با میانگین 4.01 بیشترین مقدار را دارد و شاخص کاهش امنیت اقتصادی منطقه برای توسعه سرمایه گذاری 3.79 کمترین مقدار میانگین را در این بعد به خود اختصاص داده است. در بعد زیست محیطی بیشترین میانگین متعلق به شاخص تخریب آثار باستانی و تاریخی با مقدار 4.06 می باشد و کمترین مقدار میانگین را در این بعد شاخص افزایش بیماریهای تنفسی با مقدار 3.68 دارد. در بعد زیرساختی نیز شاخص تخریب فیزیکی ساخت و سازها و مساکن و ساختمان ها با مقدار 4.09 یشترین میانگین را دارد و شاخص مدفون شدن راه وجاده ها و پلها با مقدار 3.62 کمترین میزان میانگین را دارد.
جدول 5. درصد فراوانی، میانگین شاخص های اثرات بادهای 120 روزه سیستان
شاخص ها | بسیار زیاد | زیاد | متوسط | کم | خیلی کم | میانگین شاخص | |||||
فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | ||
کاهش درآمد | 12 | 6.4 | 107 | 57.2 | 41 | 21.9 | 22 | 11.8 | 5 | 2.7 | 3.53 |
کاهش بازده محصولات کشاورزی | 25 | 13.4 | 86 | 46 | 46 | 24.6 | 26 | 13.9 | 4 | 2.1 | 3.55 |
افزایش فقر و کاهش قدرت خرید | 33 | 17.6 | 73 | 39 | 49 | 26.2 | 19 | 10.2 | 13 | 7 | 3.50 |
افزایش بیکاری | 44 | 23.5 | 67 | 35.8 | 46 | 24.6 | 20 | 10.7 | 10 | 5.3 | 3.62 |
از بین رفتن محصولات کشاورزی و خسارت کشاورزی | 45 | 24.1 | 82 | 43.9 | 46 | 24.6 | 10 | 5.3 | 4 | 2.1 | 3.82 |
کاهش امنیت اقتصادی منطقه برای توسعه سرمایه گذاری | 44 | 23.5 | 90 | 48.1 | 29 | 15.5 | 17 | 9.1 | 7 | 3.7 | 3.79 |
ورشکستگی دامداری | 73 | 39 | 71 | 38 | 18 | 9.6 | 22 | 11.8 | 3 | 1.6 | 4.01 |
ورشکستگی گلخانه ها | 54 | 28.9 | 81 | 43.3 | 34 | 18.2 | 13 | 7 | 5 | 2.7 | 3.89 |
تخریب آثار باستانی و تاریخی | 68 | 36.4 | 74 | 39.6 | 35 | 18.7 | 9 | 4.8 | 1 | 0.5 | 4.06 |
مهاجرت | 54 | 28.9 | 65 | 34.8 | 34 | 18.2 | 31 | 16.6 | 0 | 0 | 3.71 |
افزایش بیماریهای تنفسی | 32 | 17.1 | 88 | 47.1 | 43 | 23 | 24 | 12.8 | 0 | 0 | 3.68 |
افزایش گرد و غبار و آلودگی هوا | 55 | 29.4 | 77 | 41.2 | 45 | 24.1 | 10 | 5.3 | 0 | 0 | 3.95 |
مدفون شدن منابع طبیعی و تخریب پوشش گیاهی محیط | 53 | 28.3 | 73 | 39 | 36 | 19.3 | 21 | 11.2 | 4 | 2.1 | 3.80 |
بیابانزایی | 65 | 34.8 | 71 | 28 | 23 | 12.3 | 24 | 12.8 | 4 | 2.1 | 3.90 |
تخریب فیزیکی ساخت و سازها و مساکن و ساختمانها | 62 | 33.2 | 87 | 46.5 | 30 | 16 | 6 | 3.2 | 2 | 1.1 | 4.07 |
مدفون شدن راه وجاده ها و پلها | 39 | 20.9 | 70 | 37.4 | 46 | 24.6 | 32 | 17.1 | 0 | 0 | 3.62 |
خسارت به شبکه های برقرسانی | 47 | 25.1 | 73 | 39 | 47 | 25.1 | 19 | 10.2 | 1 | 0.5 | 3.78 |
خسارت به شبکه های مخابرات و ارتباطات شبکه ای | 48 | 25.7 | 91 | 48.7 | 36 | 19.3 | 12 | 6.4 | 0 | 0 | 3.94 |
کاهش موفقیت طرح های هادی | 59 | 31.6 | 81 | 43.3 | 33 | 17.6 | 12 | 6.4 | 2 | 1.1 | 3.98 |
منبع: یافته های پژوهش، 1401.
براي تعیین مهمترین اثرات بادهای 120 روزه بر نواحی روستایی مورد مطالعه از آزمون T استفاده شد. براساس نتایج آزمون، اثرات در تمامی ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فرهنگی با سطح معناداری کمتر از 0.05، نشانگر تاثیرپذیری روستاییان از بادهای 120 روزه سیستان است. طبق میانگین حد مطلوبیت عددی 3 برای آزمون، تمام ابعاد مورد مطالعه دارای میانگین بالاتری از حد مطلوبیت بوده و دارای میانگین عددی بالاتر از 3 هستند. بالاترین امتیاز میانگین متعلق به بعد زیست محیطی با میانگین 3.88 و کمترین آن متعلق به بعد اقتصادی با مقدار 3.71 می باشد. به عبارتی وزش این بادها بیشترین اثرات را در بعد زیست محیطی بر فرسایش خاک، آلودگی هوا و ... داشته است.
جدول 6. میانگین و سطح معناداری اثرات مختلف بادهای 120 روزه در روستاهای مورد مطالعه
ابعاد | حد مطلوب = 3 | ||||||
میانگین | آزمون t | درجه آزادی | سطح معناداری | تفاوت از حد مطلوب | ضریب اطمینان 95% | ||
کران پایین | کران بالا | ||||||
اقتصادی | 3.71 | 18.44 | 186 | 0.00 | 0.71 | 0.64 | 0.79 |
اجتماعی - فرهنگی | 3.82 | 17.38 | 186 | 0.00 | 0.82 | 0.73 | 0.91 |
زیست محیطی | 3.88 | 15.37 | 186 | 0.00 | 0.88 | 0.77 | 1.00 |
فیزیکی - زیرساختی | 3.87 | 19.17 | 186 | 0.00 | 0.88 | 0.79 | 0.97 |
منبع: یافته های پژوهش، 1401.
طبق جدول 7، درصد و فراوانی شاخص های اقدامات مقابله با بادهای 120روزه سیستان به دست آمد. در بین شاخص ها، شاخص توسعه الگوهای مقاوم مساکن و زیرساخت های مقاوم (آبگرمن خورشیدی، تنورگازی، و...) با مقدار 3.66 بیشترین میانگین را به خود اختصاص داده است. و شاخص دیوارکشی در اطراف اراضی و اماکن (ساخت بادبند) با مقدار 2.94 کمترین مقدار را به خود اختصاص داده است و مردم در این زمینه کمتر اقداماتی را انجام داده اند.
براساس جدول زیر در بعد اقتصادی - اجتماعی، بیشترین میانگین متعلق به شاخص کاشت گونه های کشاورزی و باغی مقاوم به باد با مقدار 3.47 می باشد و کمترین میانگین در این بعد متعلق به شاخص آموزش و کسب آگاهی از اثرات و نحوه مقابله با مقدار 3.28 می باشد. در بعد زیست محیطی بیشترین میانگین را شاخص کاشت گیاهان مرتعی در سطوح شیبدار با مقدار 3.62 دارد و کمترین میانگین را در بین شاخص های این بعد متعلق به شاخص حمایت از حیوانات حیات وحش با ایجاد آبشخور برای آنها با مقدار 3.36 می باشد. در بعد فیزیکی – زیرساختی نیز شاخص توسعه الگوهای مقاوم مساکن و زیرساختهای مقاوم (آبگرمن خورشیدی، تنورگازی، و...) به اثرات با مقدار 3.66 بیشترین میانگی را دارد و شاخص دیوارکشی در اطراف اراضی و اماکن (ساخت بادبند) با مقدار 2.94 کمترین مقدار میانگین را دارد. در بعد نهادی بیشترین میانگین را شاخص مشورت و بهره گیری از آگاهی و حمایتهای نهادها با مقدار 3.34 دارد و کمترین میزان میانگین را شاخص همکاری با کارشناسان کشاورزی برای تغییر الگوی کشت و گونه های دام با مقدار 3.24 دارا می باشد.
جدول 7. درصد فراوانی، میانگین شاخص های اقدامات مقابله ای با بادهای 120 روزه سیستان
شاخص ها | بسیار زیاد | زیاد | متوسط | کم | خیلی کم | میانگین شاخص | ||||||
فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | |||
اصلاح بذر و مقاوم سازی به شوری و خشکی | 26 | 13.9 | 77 | 41.2 | 62 | 33.2 | 19 | 10.2 | 3 | 1.6 | 3.56 | |
کاشت گونه های کشاورزی و باغی مقاوم به باد | 20 | 10.7 | 78 | 41.7 | 63 | 33.7 | 21 | 11.2 | 5 | 2.7 | 3.47 | |
دریافت وام و اعتبارات برای مقاوم سازی و بازسازی | 34 | 18.2 | 66 | 35.3 | 45 | 24.1 | 35 | 18.7 | 7 | 3.7 | 3.45 | |
تغییر شغل به مشاغلی با آسیب کمتر اقتصادی (خواربارفروشی و صنایع دستی ...) | 37 | 19.8 | 53 | 28.3 | 46 | 24.6 | 46 | 24.6 | 5 | 2.7 | 3.38 | |
تغییر نژاد وگونه های دامی به انواع مقاوم مثل شتر و ... | 26 | 13.9 | 76 | 40.6 | 46 | 24.6 | 30 | 16 | 9 | 4.8 | 3.43 | |
بیمه محصولات و مساکن | 21 | 11.2 | 70 | 37.4 | 56 | 29.9 | 33 | 17.6 | 7 | 3.7 | 3.35 | |
آموزش و کسب آگاهی از اثرات و نحوه مقابله | 21 | 11.2 | 59 | 31.6 | 62 | 33.2 | 41 | 21.9 | 4 | 2.1 | 3.28 | |
حمایت از حیوانات حیات وحش با ایجاد آبشخور و پناهگاه برای آنها | 26 | 13.9 | 63 | 33.7 | 60 | 32.1 | 29 | 15.5 | 9 | 4.8 | 3.36 | |
کاشت خودجوش بوته های بیابانی و درختچه در اراضی (بادشکن) | 37 | 19.8 | 54 | 28.9 | 62 | 33.2 | 23 | 12.3 | 11 | 5.9 | 3.44 | |
کاشت گیاهان مرتعی در سطوح شیبدار | 46 | 24.6 | 59 | 31.6 | 53 | 28.3 | 22 | 11.8 | 7 | 3.7 | 3.62 | |
توسعه الگوهای مقاوم مساکن و زیرساختهای مقاوم به اثرات | 46 | 24.6 | 70 | 37.4 | 39 | 20.9 | 26 | 13.9 | 6 | 3.2 | 3.66 | |
محافظت از زیرساختهای مورد استفاده در محیط شخصی | 31 | 16.6 | 53 | 28.3 | 40 | 21.4 | 24 | 12.8 | 39 | 20.9 | 3.07 | |
دیوارکشی در اطراف اراضی و اماکن (ساخت بادبند) | 19 | 10.2 | 49 | 26.2 | 58 | 31 | 24 | 12.8 | 37 | 19.8 | 2.94 | |
انطباق کاربریها با الگوی باد | 19 | 10.2 | 59 | 31.6 | 53 | 28.3 | 42 | 22.5 | 14 | 7.5 | 3.14 | |
همکاری با کارشناسان کشاورزی برای تغییر الگوی کشت و گونه های دام | 19 | 10.2 | 31 | 59 | 31.6 | 36.9 | 28 | 15 | 12 | 6.4 | 3.24 | |
مشورت و بهره گیری از آگاهی و حمایتهای نهادها | 17 | 9.1 | 77 | 41.2 | 57 | 30.5 | 24 | 12.8 | 12 | 6.4 | 3.34 | |
منبع: یافته های پژوهش، 1401.
در گام بعد به تحلیل اقدامات روستاییان برای مقابله با بادهای 120 روزه و اثرات نامطلوب آن اقدام شد که طبق بررسی های میدانی به عمل آمده اقدامات مختلفی در زمینه مقابله با بادهای 120 روزه سیستان توسط مردم روستاهای مورد مطالعه صورت گرفته است. در این میان اقدامات بعد اجتماعی – فرهنگی با بیشترین میانگین به مقدار 3.47 نسبت به دیگر ابعاد بیشتر مورد توجه مردم روستاهای مورد مطالعه قرار گرفته است. کمترین اقدامات در بعد زیست محیطی با مقدار 3.20 می باشد که کمترین مقدار میانگین را در بین ابعاد مورد نظر دارد.
جدول 8. میانگین و سطح معناداری اقدامات مختلف در مقابله با بادهای 120 روزه براساس ابعاد مختلف
ابعاد | حد مطلوب = 3 | ||||||
میانگین | آزمون t | درجه آزادی | سطح معناداری | تفاوت از حد مطلوب | ضریب اطمینان 95% | ||
کران پایین | کران بالا | ||||||
اقتصادی | 3.41 | 10.66 | 186 | 0.00 | 0.42 | 0.34 | 0.49 |
اجتماعی - فرهنگی | 3.47 | 7.90 | 186 | 0.00 | 0.47 | 0.36 | 0.59 |
زیست محیطی | 3.2 | 3.52 | 186 | 0.001 | 0.20 | 0.09 | 0.32 |
فیزیکی - زیرساختی | 3.28 | 4.72 | 186 | 0.00 | 0.29 | 0.17 | 0.41 |
منبع: یافته های پژوهش، 1401.
بررسی بین اثرات و اقدامات موجود در زمینه بادهای 120 روزه سیستان نشان می دهد که بین این دو متغیر همبستگی زیادی وجود دارد و از طرفی مقدار سطح معناداری برابر با 0.02 که نشان دهنده ی رابطه مستقیم و معنادار بین اثرات متعدد بادهای 120 روزه سیستان و اقدامات مردم در مقابله با بادهای 120 روزه وجود دارد. به عبارت دیگر با افزایش مواجهه و تجربه اثرات منفی این رخداد، تمایل اجتماعات به اقدامات مدیریتی افزایش می یابد.
جدول 9: همبستگی بین اثرات و اقدامات متعدد در زمینه بادهای 120 روزه سیستان
همبستگی | مقدار همبستگی پیرسون | سطح معناداری |
اثرات بادهای 120 روزه سیستان | 0.662 | 0.02 |
اقدامات مقابله با بادهای 120 روزه سیستان | 0.162 | 0.02 |
مأخذ: یافته های پژوهش، 1401.
در کنار تکمیل پرسشنامه و ارزیابی اثرات واقدامات استخراج شده از دیدگاه خبرگان در سطح جامعه نمونه، از خانوارهای محلی درخواست شد تا اثرات و اقداماتی که در پرسشنامه از دیدگاه آنها مغفول مانده را بیان نمایند. مردم روستا در این خصوص مواردی را بیان نموده اند که به شرح زیر ارائه شده است:
یکی از نمونه های بیان می کند که «بادهای 120 روزه بر آب آشامیدنی آن ها اثر منفی را داشته که باعث شده که آب آشامیدنی به صورت ناسالم درآید. همچنین وزش این بادها معضلات فراوانی برای سلامتی مردم به ویژه کودکان به همراه داشته باشد». یکی دیگر از نمونه ها تاکید می کند که «بادهای مورد نظر بر نابودی راه های بین روستایی تاثیر زیادی دارد که مسئولین و دهیاران باید برای این امر برنامه ریزی صحیحی انجام دهند زیرا کودکان برای جا به جایی و رفتن به مدارس روستاهای بزرگ تر با مشکل رو به رو هستند و از طرفی خدمات رسانی با مشکلاتی مواجه است». همچنین بسیاری از روستاییان در راستای مقابله با اثرات بادهای 120 روزه خواستار حمایت و کمک های سازمان ها و نهادهای مرتبط می باشند.
با افزایش چالش های مرتبط با خشکسالی و تغییر اقلیم، ممکن است برخی از فرایندهای طبیعی نظیر بادهای 120 روزه اثرات و نتایجی شدید و نامطلوبتری نسبت به گذشته بر اجتماعات انسانی به جای بگذارند. همانطور که نتایج مطالعه اذعان میکند، بادهای 120 روزه سیستان، با وزش مداوم خود متناوبا به تراکم گرد و خاک، کاهش دید و افزایش آلاینده های معدنی در محیط سطحی و نواری دشت سیستان و منطقه وسیعی در غرب افغانستان و شمال غربی پاکستان منجر میشود که این اثرات همزمان با تشدید خشکسالی به تخریب گسترده منابع زیست محیطی و به تبع آن مشکلات اقتصادی و اجتماعی در منطقه منجر می شود. با توجه به ضعف اقتصادی و محرومیت شدید روستاییان این مناطق، توانایی مردم محلی در مدیریت این شرایط بسیار محدود و وابستگی آنها به نهادهای مدیریتی در حال افزایش است. از سویی، با افزایش وابستگی مردم به سازمانهای دولتی و حمایتی، اقدامات محلی مبتنی بر دانش بومی در بین مردم رو به کاهش نهاده است که این به معنای افزایش اثرات نامطلوب و کاهش آمادگی اجتماعات در زمینه مدیریت اثرات آن است. به طوری که یافته های تحقیق نشان می دهد که در تمام ابعاد اثرات بادهای 120 روزه، سطح معناداری پایین تر از آلفا (0.05) بیانگر اثرات شدید آن در بعد زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی است. از طرفی در بررسی اقدامات مقابله ای توسط مردم بیشترین اقدامات در بعد اجتماعی – فرهنگی با مقدار 3.47 صورت گرفته در حالی که کمترین اقدامات در بعد زیست محیطی با مقدار 3.20 انجام شده است. بررسی بین اثرات و اقدامات موجود در زمینه بادهای 120 روزه سیستان نشان می دهد که بین این دو متغیر همبستگی زیادی وجود دارد و از طرفی مقدار سطح معناداری برابر با 0.02 که نشان دهنده ی رابطه مستقیم و معنادار بین اثرات متعدد بادهای 120 روزه سیستان و اقدامات مردم در مقابله با بادهای 120 روزه وجود دارد. تحقیقات و مطالعات داخلی و خارجی بسیاری نیز موید نتایج بدست آمده از این تحقیق می باشد. همسو با نتایج تحقیق محمدی و ملکیان(1399)، اجرای اقدامات سازگاری نظیر اجرای پروژه های مدرن سازی آبیاری و تکنولوژی، کشت گونه های مقاوم به خشکی، جابجایی تقویم کشت، کشت گلخانه ای و بکارگیری نظام حمایت مالی از کشاورزان، آموزش و افزایش دانش فنی و ایجاد منابع پایدار درآمدی... از مهمترین اقدامات سازمانهای متولی در این خصوص می باشد که به نوعی تمرکز از اقدامات محلی را به اقدامات مشارکتی بین مردم و نهادها تغییر می دهد. یا نتایج تحقیق در تایید مطالعه ریکاردو (2015)، بیانگر غلبه اثرات زیست محیطی این فرایند بر زندگی ساکنین منطقه است. در این راستا مهمترین راهکارهای پیشنهادی به منظور کاهش اثرات این پدیده طبیعی را می توان بهبود حفاظت و مدیریت منابع طبیعی در راستای کاهش اثرات زیست محیطی بلند مدت و ترغیب اجتماعات محلی برای اقدامات پیشگیرانه و کاهشی نظیر توسعه فعالیت های اقتصادی جایگزین، بیمه محصولات و اقدامات مشارکتی با نهادها در این زمینه برشمرد.
منابع
1) اسمعیل نژاد، مرتضی، پودینه، محمدرضا. (1396). ارزیابی سازگاری با تغییرات اقلیمی در مناطق روستایی جنوب خراسان جنوبی، فصلنامه مخاطرات محیط طبیعی، 11(6)، 85-100.
2) امیدوار، کمال.(1387). تحلیل از وضعیت بادهای شدید و طوفانی یزد. فصلنامه مدرس علوم انسانی، 1(14)، 83-105.
3) توکلی، مرتضی و رضایی کیخا، عبدالمجید. (1393). اثرات بادهای 120 روزه بر محیط زیست سیستان. اولین همایش ملی افق های نوین در توانمند سازی و توسعه پایدار معماری، عمران، گردشگری، انرژی و محیط زیست شهری و روستایی، 21 دی ماه 1400، همدان.
4) جبری، سهراب.(1396). بررسی ریزگردها و تاثیر آنها بر آب سد رئیس علی دلواری. مطالعات جغرافیا، عمران و مدیریت شهری، 1(3)، 13-23.
5) جهان تیغ، حسین و فراهی، محسن و جدگال، مولابخش. (1395). روش های کنترل و مقابله با فرسایش بادی در ایران و جهان. چهارمین کنفرانس بین المللی مهندسی و علوم انسانی، 30 تیر 1395، تهران.
6) جهان تیغ، معین و جهان تیغ، منصور. (1398). بررسی اثر بادهای 120 روزه بر رسوبات سیلابی ورودی به منطقه ی سیستان از طریق تحلیل ویژگی های بادسنجی و دانه سنجی رسوبات. پژوهش های فرسایش محیطی، 33(1)، 85-104.
7) حسين زاده، سید رضا.(١٣٧٦). بادهاي ١٢٠ روزه سيستان. فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، 4(12)، 103-127.
8) حمیدیان پور، محسن، عباس مفیدی، محمد سلیقه.(1395). تحلیل ماهیت و ساختار باد سیستان. مجله ژئوفیزیک، 3(7)، 83-109.
9) حیدری، ابوالفضل و حیدری، علی و ادیب، آرش. (1391). شناخت اثر باد بر کالبد روستاهای بومی دشت سیستان و بکارگیری آن در مسکن روستایی امروز. مؤثر در ارتقاء کیفیت شرایط زیست، اولین همایش ملی بیابان (علوم، فنون و توسعه پایدار)، 27 خرداد 1391، تهران.
10) خاکسفیدی، سعیده و وثیق، بهزاد و تابان، محسن. (1397). قرار گیری بهینه گونه ردیفی ساختمان ها در مناطق مسکونی به منظور کاهش انباشت ذرات شن و ماسه متاثر از بادهای 120 روزه سیستان. مجله محیط شناسی، 44(4)، 783-798.
11) خسروی، محمود. (1389). بررسی توزیع عمودی گرد و غبار ناشی از طوفان درخاورمیانه با استفاده از مدل NAAPS مورد: سیستان ایران. چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام، 25 تا 27 فروردین 1389، زاهدان.
12) خسروي، محمود.(١٣٨٧). تاثيرات محيطي اندركنش نوسان هاي رودخانه هيرمند با بادهاي ١٢٠ روزه سيستان. فصل نامه تحقيقات جغرافيايي، 91(7)، 19-49.
13) رضویان، محمدتقی، کوشکی، فردین.(1393). بررسی منشاء و اثرات گرد و غبار در استان کرمانشاه. نشریه نگرش های نو در جغرافیای انسانی، 22(7)، 121-136.
14) سالاری سردری، فرضعلی. (1399). کنشگر برنامه ریزی و توسعه منطقه‌ای، نخستین خبرگزاری شهر و شهروندی ایران.
15) سلیمانی، مهرانگیز، رحیمی، داریوش، یزدانپناه، حجت الله.(1399). راهبردهای سازگاری با تغییرات اقلیمی در بخش کشاورزی (شهرستان رستم). مجله مخاطرات محیطی، آماده انتشار،Doi: 10.22111/jneh.2020.32681.1598
16) سواری ممبنی، آمنه و سواری، مسلم. (1400). سازگاری با تغییرات آب و هوایی در میان کشاورزان روستاهای شهرستان باغملک. مجله اقتصاد فضا و توسعه روستایی. 36(3)، 183-211.
17) عليجاني، بهلول. (١٣٧٣)، آب و هواي ايران. انتشارات دانشگاه پيام نور.
18) کریمی، مرتضی و یزدانی، محمدحامد و نادری، افشین. (1392). تاثیر بادهای 120 روزه بر امنیت منطقه سیستان. مجله جغرافیا و برنامه ریزی محیطی. 24(2)، 111-128.
19) لطیفی، لیلا. (1385). بررسی روند پیشروی تپه های ماسه ای با استفاده از تصاویر ماهواره ای در طی خشکسالی اخیر در شمال شرق دشت سیستان. پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه جغرافیا، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد.
20) میری، عباس و احمدی، حسن و اختصاصی، محمدرضا و پهلوانروی، احمد. (1388). تشدید فرسایش بادی در نتیجه ی وقوع خشکسالی در شهرستان زابل. مجله جنگل و مرتع. 4(4)، 47-81.
21) نجارسلیقه، محمد. (1382). توجه به باد در ساخت كالبد فيزيكي شهر زابل. نشریه جغرافیا و توسعه. 2(1)، 109-122.
22) یزدان پناه درو، کیومرث؛ عبدی، عطاالله؛کامران، حسن؛ جوکار، فرزاد.(1397). تحليل ژئوپليتيك امنيت زيست محيطي پديدة ريزگردها مطالعه موردي: جنوب غرب آسيا. فصلنامه علمي پژوهشي و بين المللي انجمن جغرافياي ايران، 56(16)، 11-35.
23) Hill, A.C., Martinez-Diaz, L. (2020). Building a Resilient Tomorrow: How to Prepare for the Coming Climate Disruption, Oxford University Press, New York, NY.
24) Jenkins, S. (2015), Resilience: the new paradigm in disaster management – an Australian Perspective, World J. Eng. Technol, 3(7), 129–139.
25) Parsons, M., Thoms, M.C.(2018). From academic to applied: operationalizing resilience in river systems, Geomorphology, 305(8), 242–251.
26) Cutter, S.L., Barnes, L., Berry, M., Burton, C., Evans, E., Tate, E., Webb, J., (2008). A place-based model for understanding community resilience to natural disasters, Global Environ. Change, (18), 598–606.
27) Aldrich, D.P. (2012). Building Resilience: Social Capital in Post Disaster Recovery, University of Chicago Press, and Chicago IL.
28) Otitoju, M. A., and Enete, A. A. (2016). Climate change adaptation: Uncovering constraints to the use of adaptation strategies among food crop farmers in South-west, Nigeria using principal component analysis (PCA). Cogent Food and Agriculture, 2(1), 1-11.
29) Lemmen, D. S., Warren, F. J., Lacroix, J., and Bush, E. (2008). From impacts to adaptation: Canada in a changing climate. Government of Canada, Ottawa.
30) Clayton, S., Devine-Wright, P., Stern, P. C., Whitmarsh, L., Carrico, A., Steg, L., Swim, J., and Bonnes, M. (2015). Psychological research and global climate change. Nature Climate Change, 5 (7), 640-646.
31) Uddin, M. N; Bokelmann, W&Entsminger, J.S. (2014). Factors Affecting Farmers Adaptation Strategies to Environmental Degradation and Climate Change Effects: A Farm Level Study in, Bangladesh, Climat ,2(8):223-241
32) Smit, B., and Skinner, M. W. (2002). Adaptation options in agriculture to climate change: a typology. Mitigation and adaptation strategies for global change, 7 (1), 85-114.
33) Zamasiya, B., Nyikahadzoi, K., and Mukamuri, B. B. (2017). Factors influencing smallholder farmers' behavioural intention towards adaptation to climate change in transitional climatic zones: A case study of Hwedza District in Zimbabwe. Journal of Environmental Management, 198(12), 233-239.
34) Bryan, E., Ringler, C. Okoba, B. Roncoli, C. Silvestri, S. & Herrero, M. (2011). Adapting Agriculture to Climate Change in Kenya: Household and community strategies and determinants, In International Conference on May,21(7), 123-140.
35) Noble, I.R., Huq, S., Anokhin, Y.A., Carmin, J., Goudou, D., Lansigan, F.P., Osman-Elasha, B. and Villamizar, A. (2014). Adaptation needs and options. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, pp. 833-868.
36) Shaw, R. 2006. Community-based climate change adaptation in Vietnam: inter-linkages of environment, disaster, and human security. In: Sonak, J. (Ed.). Multiple dimensions of global environmental changes, TERI publications, 3(4), 521-547.
37) Speranza, C.I. (2012). Buffer capacity: Capturing a dimension of resilience to climate change in African Smallholder agriculture. Regional Environmental Change, 13(5),521-535.
38) Urwin, K. and Jordan, A. (2008). Does public policy support or undermine climate change adapation? Exploring policy interplay across different scales of governance. Global Environmental Change, 18(1),180-191.
39) Barnett, J. & Adger, W.N., (2007), Climate Change, Human Security and Violent Conflict, Political Geography, 26(6), 639–655.
40) Thornton, P.K., Jones, P.G., Algarswamy, G., Andresen, J. and Herrero, M. 2010. Adapting to climate change: agricultural system and household impacts in East Africa. Agricultural Systems 103(8),73-82.
41) Dazé, A., 2007, Climate Change and Poverty in Ghana, CARE International, Accra, Ghana.
42) Kurukulasuriya, P., Mendelsohn, R., 2008, A Ricardian Analysis of the Impact of Climate Change on African Cropland, African Journal of Agricultural and Resource Economics, 2 (1), 1–23.
43) Nhemachena, C. & Hassan, R., 2007, Micro-Level Analysis of Farmers Adaption to Climate Change in Southern Africa, Intl Food Policy Res Inst. African Renewable Energy.
44) Vento, J.Ph., Reddy, V.R. & Umapathy, D., 2010, Coping with Drought in Irrigated South India: Farmers’ adjustments in Nagarjuna Sagar, Agricultural Water Management, Elsevier, 2(6), 32-45.
45) Patt, A. & Gwata, C., 2002, Effective Seasonal Climate Forecast Applications: Examining Constraints for Subsistence Farmers in Zimbabwe, Global Environmental Change, 12(3), 185-195
[1] . Khoman
[2] . Ricardo
[3] . Lizaki
[4] . Jacques
[5] . Yuri Petrovich Providentsev