تحلیلی بر تاب‌آوری سکونتگاههای شهری در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر سیل (مطالعه موردی: شهر چمستان)
محورهای موضوعی : مخاطرات محیطی (طبیعی و انسانی) و سکونتگاههای انسانیرقیه معصومیان 1 , صدرالدین متولی 2 , غلامرضا جانباز قبادی 3 , شهریار خالدی 4
1 - دانش آموخته دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران
2 - دانشیار گروه جغرافیا، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران
3 - استادیار گروه جغرافیا، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران
4 - استاد آب و هوا شناسی ، گروه جغرافیای طبیعی ، دانشکده علوم زمین ، داkشگاه شهید بهشتی ، تهران، ایران
کلید واژه: سیل, مخاطرات طبیعی, تاب‌آوری شهری, شهر چمستان,
چکیده مقاله :
مقدمه: امروزه، تغییرات چشمگیری در نگرش به مخاطرات طبیعی دیده می‌شود و دیدگاه غالب از کاهش آسیب‌پذیری به بهبود و ارتقای تاب‌آوری در برابر مخاطرات تغییر یافته است. هدف: توسعه بی‌رویه و ناهماهنگ منطقه شهری چمستان به‌علت فعالیت‌های انسانی برای توسعه شهر به‌صورت مستقیم زمین‌های زیادی از شهر را در مدت زمان بسیار کوتاه تغییر داده است که از آن رهگذر مخاطراتی مانند سیل ایجاد می‌شود. هدف پژوهش حاضر، تحلیل روابط بین شاخصهای مؤثر بر تاب‌آوری شهر چمستان در مقابل سیلاب است. روش‌شناسی تحقیق: این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش و ماهیت، توصیفی - تحلیلی است. برای رسیدن به این هدف، به تحلیل و سنجش میزان تاب‌آوری شهر چمستان در برابر سیلاب بر اساس 5 بعد تاب‌آوری کالبدی - زیرساختی، اجتماعی، نهادی، اقتصادی و زیست‌محیطی پرداخته شد. این ابعاد 5 گانه به همراه شاخص‌ها و زیرشاخص‌های تعریف شده هر کدام از آن‌ها بر مبنای ادبیات پژوهش، در قالب پرسش‌نامه‌ای محقق ساخت طراحی شده تا وضعیت آن‌ها در شهر مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. تحلیل مسیر و مدل‌سازی معادلات ساختاری جهت تحلیل عاملی اکتشافی، تحلیل عاملی مرتبه دوم، تحلیل عاملی تأییدی و همچنین تحلیل مسیر مؤلفه‌های مؤثر بر تاب‌آوری شهر چمستان در برابر سیلاب، روش‌های تحلیل داده‌های پژوهش هستند. قلمرو جغرافیایی پژوهش: شهر چمستان مرکز بخش چمستان در شهرستان نور است که در زمین‌های کوهپایه‌ای شمال البرز واقع شده است. بخش چمستان از شمال و غرب به بخش مرکزی شهرستان نور، از جنوب به بخش بلده شهرستان نور و کوهپایه‌های البرز مرکزی، از شمال شرق به شهرستان محمودآباد و از شرق به شهرستان آمل محدود می‌شود. این شهر از سمت شمال و غرب به نور، از جنوب به بخش بلده و کوهپایه‌های البرز مرکزی و از شرق به آمل منتهی می‌شود. یافته¬ها: با توجه به میانگین‌های به‌دست آمده از تحلیل آماری T تک‌نمونه‌ای، شهر چمستان به‌لحاظ تاب‌آوری‌های کالبدی- زیرساختی، اجتماعی، نهادی و اقتصادی در سطح تاب‌آوری متوسط و در حال تاب‌آوری قرار دارد؛ این در حالی است که تاب‌آوری زیست‌محیطی این شهر در برابر سیلاب نسبتاً ضعیف بوده و وضعیت مطلوبی را نشان نمی‌دهد. نتایج: جهت ارتقای تاب‌آوری شهر چمستان در مقابل سیلاب، نیاز است که سازمان‌ها و نهادهای مدیریتی و برنامه‌ریزی در حوزه مدیریت بحران و مخاطرات شهری به این نکته مهم توجه داشته و جهت ارتقاء تاب‌آوری اجتماعی، توجه ویژه‌ای به آموزش و افزایش سطح دانش جامعه محلی داشته باشند. همچنین باید به این نکته اشاره نمود که گسترش بیمه از جمله راهکارهای بسیار مناسب برای دست‌یابی به جامعه‌ای با سلامت پایدار و اساسا‍ً از جمله راه‌های تأمین و تحقق آرامش، آسایش و کاهش استرس افراد خانواده‌ها است.
Introduction: Recently, there are dramatic changes in attitudes to flood hazard and the prevailing view has shifted from reducing vulnerability to improving and promoting resilience to hazards. Research Aim: Improper development of Chamestan urban area due to human activities has directly changed many lands of the city in a very short period of time, through which hazards such as floods are created. Accodingly, the purpose of this study is to analyze the relationships between the indices affecting the resilience of Chamestan against floods. Methodology: This study is applied in terms of aims and descriptive-analytical in terms of method and nature. To achieve this purpose, the resilience of Chamestan against floods was analyzed and measured based on 5 dimensions of physical-infrastructural, social, institutional, economic and environmental resilience. These five dimensions, along with the defined indices and sub-indices of them based on the research literature, are designed in the form of researcher-made questionnaires to examine and analyze their situation in the city. Studied Areas: Chamestan city is the center of Chamestan district in Noor city, which is located in the foothills of northern Alborz. Chamestan is bounded on the north and west by the central part of Noor township, on the south by Baladeh district of Noor township and the foothills of the central Alborz, on the northeast by Mahmudabad township and on the east by Amol township. This city extents to Noor from the north and west, from Baladeh and the foothills of Central Alborz from the south and to Amol from the east. Results: Based on the means obtained from the T-test statistical analysis, Chamestan city is located at moderate and under-resilient level in terms of physical, infrastructural, social, institutional and economic resilience. However, the environmental resilience of the city against floods is relatively poor and does not show a favorable situation. Conclusion: In order to promote the resilience of Chamestan city against floods, it is necessary that organizations and management institutions and planning in the field of crisis management and urban hazards pay attention to this important point and to promote social resilience pay special attention to education and increase local community knowledge. It should also be noted that the expansion of insurance is one of the most appropriate strategies to achieve a society with sustainable health and is basically one of the ways to provide and achieve peace, comfort and reduce stress in families.
توتونچی، سارا؛ بحرینی، حسین و طبیبیان، منوچهر. (1402). ارزیابی شاخصهای تاب‌آوری کالبدی بافت‌های فرسوده در برابر زلزله (مطالعه موردی: محله قلعه شهرستان دزفوا). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاههای انسانی، 18(3)، 239-253.
حاتمی¬نژاد، حسین؛ فرهادی¬خواه، حسین؛ آروین، ممحمود؛ و رحیم¬پور، نگار. (1396). بررسی ابعاد مؤثر بر تاب¬آوری شهری با استفاده از مدل ساختاری تفسیری (نمونه موردی: شهر اهواز). فصل¬نامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران، 7(1)، 35-45.
خداپناه، کیومرث. (1402). تحلیل میزان تاب آوری اقتصادی و اجتماعی جوامع روستایی در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر زلزله (مطالعه موردی: روستاهای بخش مرکزی شهرستان اردبیل). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاههای انسانی، 18(3)، 187-197.
داداش‌پور، هاشم؛ و عادلی، زینب. (1394). سنجش ظرفیت‌های تاب‌آوری در مجموعه شهری قزوین. فصل‌نامه مدیریت بحران، 8، 73-84.
رضایی، محمد رضا. (1392). ارزیابی تاب‌آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی، مطالعه موردی: زلزله محله‌های تهران. فصل‌نامه مدیریت بحران، 3، 25-36.
رفیعیان، مجتبی؛ رضایی، محمد رضا؛ عسکری، علی؛ پرهیزکار، اکبر؛ و شایان، سیاوش. (1390). تبیین مفهومی تاب‌آوری و شاخص‌سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور (cbdm). برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 4، 19-41.
رمضان¬زاده لسبوئی، مهدی؛ عسگری، علی؛ و بدری، سید علی. (1393). زیرساخت¬ها و تاب‌آوری در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب منطقه مورد مطالعه: مناطق نمونه گردشگری چشمه کیله تنکابن و سردآبرود کلاردشت. تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 1(1)، 35-52.
شعبانی‌نیا، حسن؛ متولی، صدرالدین؛ جانباز قبادی، غلامرضا؛ و خالدی، شهریار. (1398). شبیه‌سازی خطر سیلاب با استفاده از مدل اتومات سلولی بر پایه GIS و RS (مطالعه موردی: حوضه آبخیز لاویج‌رود). پژوهش‌های دانش زمین، 10(38)، 47-71.
شکری فیروزجاه، پری. (1396). تحلیل فضایی میزان تاب¬آوری مناطق شهر بابل در برابر مخاطرات محیطی. برنامه¬ریزی توسعه کالبدی، 2(6)، 27-44.
فراهانی، حسین و عباسی، فریبا. (1402). تحلیل مؤلفه‌های تاب‌آوری سکونتگاههای روستایی در برابر خطر وقوع زلزله (مطالعه موردی: شهرستان ایجرود، استان زنجان). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاههای انسانی، 18(1)، 211-224.
میراسداللهی، شمسی سادات. (1397). ارزیابی ابعاد و مؤلفه¬های تاب¬آوری شهری به¬منظور کاهش خسارت ناشی از سیل (مطالعه موردی: شهر گرگان). رساله دکتری، جغرافیا و برنامه¬ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نور.
میراسداللهی، شمسی سادات؛ متولی، صدرالدین؛ و جانباز قبادی، غلامرضا. (1399). تحلیل تاب‌آوری سکونتگاههای شهری در برابر سیلاب با تأکید بر شاخصهای اقتصادی و اجتماعی (مطالعه موردی: شهر گرگان). تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(59)، 137-155.
نظم‌فر، حسین؛ بهشتی جاوید، ابراهیم؛ و فتحی، محمد حسین. (1392). پهنه‌بندی پتانسیل سیل‌خیزی و سیل‌گیری با مدل منطق فازی (مطالعه موردی: حوضه رودخانه قوری‌چای). دومین کنفرانس بین‌المللی مخاطرات محیطی، 7 و 8 آبان‌ماه 1392، دانشگاه خوارزمی تهران.
Agudelo-Vero, C.M., and Claudia, M. (2012). Harvesting urban resources towards more resilient cities. In: Resources. Conservation and Recycling, 64, 3-12.
Bertilsson, L., Wiklund, K., Tebaldj, I.M., Rezende, O.M., Veról, A.P., and Miguez, M.G. (2018). Urban flood resilience - A multi-criteria index to integrate flood resilience into urban planning. Journal of Hydrology, 573, 970-982.
Bodoque, J. M., Amérigo, M., Díez-Herrero, A., García, J. A., Cortés, B., Ballesteros-Cánovas, J. A., and Olcina, J. (2016). Improvement of resilience of urban areas by integrating social perception in flash flood risk management. Journal of Hydrology: 665–676. Retrieved from: htp://www.sciencedirect.com/science/artcle/pii/S0022169416300300.
Cutter, S., Christopher, G., Burton, R., and Christopher, C.T. (2011). Disaster resilience indicators for benchmarking baseline conditions. Journal of Homeland Security and Emergency Management, 7(1), Economics 3, 235-239.
Evans, J.P. (2011). Resilience, ecology and adaptation in the experimental city. Transactions of the Institute of British Geographers, 36, 223-237.
Franken Berger, T.R., Sutter, P., Teshome, A., Aberra, A., Tefera, M., Tefera, A., Taffesse, A., and Ejigsemahu, Y. (2007). Ethiopia: The path to self-resiliency, 1, final report.
Jha, K.‚ Miner‚ W., and Geddes‚ S. (2012). Building urban resilience: principles, tools, and practice. The world Bank‚ 155pp.
Liao, K.H. (2012). A theory on urban resilience to floods- A basis for alternative planning practices. Ecology and Society, 17(4), 48-59.
Marom, W.A. (2014). Mapping and measuring social vulnerabilities of coastal areas of Bangkok and Periphery. Proceedings of the Resilient Cities 2014 congress. Bonn. Germany: 29-31. Matyas, D., and Pelling, M. (2015). Positioning resilience for 2015: the role of resistance, incremental adjustment and transformation in disaster risk management policy. Disasters, 39(s1), s1-s18. Retrieved from: htp://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/disa.12107/full. Meerow, S., Newell, J.P., and Stults, M. (2016). Defining urban resilience: A review. Landscape and Urban Planning, 147: 38-49 .
Mitchell, T., and Harris, K. (2012). Resilience: A risk management approach ODI Background Note, London.
Nakabayashi, I. (1994). Urban planning based on disaster risk assessment; in disaster management in metropolitan areas for the 21st Century. Proceedings of the IDNDR Aichi/Nagoya International Conference, Nagoya, Japan: 225-239.
Serre, D., and Heinzlef, C. (2018). Assessing and mapping urban resilience to floods with respect to cascading effects through critical infrastructure networks. International Journal of Disaster Risk Reduction, 30(Part B), 235-243.
Vanolo, A. (2015). The Fordist city and the creative city: Evolution and resilience in Turin, Italy. City, Culture and Society, 6(3), 69-74.