تحلیل فضایی پراکنش خدمات شهری با تاکید بر نظریه عدالت فضایی (مطالعه موردی: شهر اردبیل)

محورهای موضوعی : معماری و شهرسازی و سکونتگاههای انسانی

علیرضا جباری ¹ , رسول صمدزاده ^{2 *} , یوسف وثیق ³

1 - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، گروه جغرافیا، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران
2 - دانشیار گروه جغرافیا، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران
3 - استادیار گروه جغرافیا، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران

تاریخ دریافت : 1401/09/20 تاریخ پذیرش : 1401/11/18 تاریخ انتشار : 1403/09/01

کلید واژه: خدمات شهری, عدالت فضایی, مدل Vicor, شهر اردبیل,

چکیده مقاله :

مقدمه: امروزه رعایت عدالت فضایی در نحوه توزیع خدمات شهری نمود بیشتری یافته است. بگونه­ای که هر چقدر خدمات شهری توزیع فضایی نامتوازنی داشته باشد، نمودار بی­عدالتی در فضا بوده و شهر را به سطوح برخوردار و غیر برخوردار تقسیم خواهد نمود که در صورت عدم رفع و رجوع آن می­تواند نتایج به مراتب زیان‌بارتری به دنبال داشته باشد. در این بین مهم­ترین معیار برای تحلیل وضعیت عدالت فضایی در شهر، بررسی چگونگی توزیع خدمات شهری است. شهر اردبیل به عنوان نمونه مورد مطالعه این تحقیق، به نظر می­رسد با توجه به رشد شتابان جمعیت و شکل­گیری محلات و شهرک­های جدید در بخش­های پیرامونی شهر، نظام توزیع خدمات و تسهیلات آن از هم پاشیده و  موجب نابرابری در بین نواحی مسکونی شهر شده است.

هدف: هدف پژوهش حاضر تحلیل فضایی پراکنش خدمات شهری شهر اردبیل با تاکید بر نظریه عدالت فضایی می­باشد. از این پژوهش، سنجش و ارزیابی پراکنش خدمات شهری در نواحی ۵۱گانه شهر اردبیل به منظور بررسی میزان عدالت فضایی در توزیع این خدمات می‌باشد.

روش‌شناسی تحقیق: تحقیق حاضر، از لحاظ ماهیت، توصیفی- تحلیلی و از لحاظ هدف، کاربردی می­باشد. جهت جمع­آوری داده­ها از اطلاعات پایه طرح جامع و تفصیلی اردبیل و داده­های به­روز شهرداری استفاده شده است. در فرایند تحقیق حاضر به منظور تعیین وزن 11 شاخص اصلی پژوهش، از نظرات 10 کارشناس امر (به روش گلوله برفی) از روش آنتروپی و به منظور همپوشانی لایه­ها از توابع موجود در نرم­افزار Arc GIS، در قالب مدل Vicor استفاده شده است.

قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی این تحقیق شهر اردبیل و نواحی 51گانه آن است.

یافته­ ها: از بین 11 شاخص کلی تحقیق، شاخص­ تاسیسات و تجهیزات شهری نسبت به سایر شاخص­ها از اهمیت بیشتری برخوردار است. همچنین نتایج فضایی در خصوص پراکنش خدمات شهری اردبیل بیانگر این امر است که نواحی مرکزی شهر از نظر دسترسی به خدمات شهری از مطلوبیت بالایی برخورداند و هرچه از مرکز شهر به طرف پیرامون فاصله گرفته شود، میزان مطلوبیت کمتر و کمتر می­شود و اینکه پراکندگی توزیع خدمات شهری از الگوی خوشه­ای تبعیت می­کند.

 نتایج: نتیجه اینکه اکثر خدمات شهری اردبیل در مرکز شهر متمرکز شده­اند که این امر باعث شکل­گیری مرکز-پیرامون و عدم رعایت عدالت فضایی شده است.

چکیده انگلیسی:

Introduction: Nowadays, the observance of spatial justice has become more evident in the way of distribution of urban services. In such a way, no matter how much urban services have an unbalanced spatial distribution, it will be a diagram of injustice in the space and will divide the city into privileged and non-privileged levels, which, if not addressed, can lead to far more harmful results. Have in the meantime; the most important criterion for analyzing the state of spatial justice in the city is to examine how urban services are distributed. The purpose of the present research is to analyze the spatial distribution of urban services in Ardabil city with an emphasis on the theory of spatial justice. The city of Ardabil as an example studied in this research, it seems that due to the rapid growth of the population and the formation of new neighborhoods and towns in the peripheral parts of the city, the distribution system of its services and facilities has fallen apart and caused inequality. It is among the residential areas of the city.

Research Aim: The aim of the present research is to conduct a spatial analysis of the distribution of urban services in Ardabil city, with an emphasis on the theory of spatial justice.

Methodology: The current research is descriptive-analytical in nature and practical in terms of purpose. In order to collect the data, the basic information of the comprehensive and detailed plan of Ardabil and the updated data of the municipality have been used. In the present research process, in order to determine the weight of 11 main indicators of the research, the opinions of 10 experts (by snowball method) and entropy method were used and in order to overlap the layers of the functions available in Arc GIS software, in the form of Vicor model. 

Studied Area: The geographical territory of this research is the city of Ardabil and its 51 districts.

Results: Among the 11 general indicators of the research, the index of urban facilities and equipment is more important than other indicators. Also, the spatial results regarding the distribution of urban services in Ardabil indicate that the central areas of the city are highly privileged in terms of access to urban services, and the more the distance from the city center to the periphery, the level of prosperity becomes less and less and that the dispersion The distribution of urban services follows a cluster pattern.

Conclusion: The result is that most of the urban services of Ardabil are located in the city center, which has caused the formation of center-periphery and lack of spatial justice.

منابع و مأخذ:

احدنژاد روشتی، محسن. (1391). تحلیل الگوی پراکنش فضایی مراکز آموزشی و ساماندهی مناسب کالبدی آن با استفاده از GIS (مطالعه موردی: منطقه 8 تبریز). پژوهش و برنامه¬ریزی شهری، 3(8)، 18-1. https://jupm.marvdasht.iau.ir/article_1523.html
احمدی، محمد و شمسی¬پور، علی¬اکبر .(1399). تحلیل توزیع خدمات عمومی با رویکرد عدالت فضایی (مطالعه موردی: شهر بجنورد). پژوهش¬های جغرافیای برنامه¬ریزی شهری، 8(1)، 98-73. doi.org/10.22059/jurbangeo.2020.273616.1041
جعفری¬نیا، عباس. (1398). عدالت اجتماعی، عدالت فضایی و توسعه، جغرافیا (برنامه¬ریزی منطقه¬ای)، 10(1)، 298-311.
https://www.jgeoqeshm.ir/article_105776.html
حاتمی نژاد، حسین؛ منوچهری میاندوآب، ایوب؛ بهارلو، ایمان؛ ابراهیم¬پور، احد و حاتمی¬نژاد، حجت. (1391). شهر و عدالت اجتماعی: تحلیلی بر نابرابری¬های محله¬ای (مطالعه موردی: محله¬های قدیمی شهر میاندوآب). پژوهش جغرافیای انسانی، 80، 63 – 41.
https://www.sid.ir/paper/139161/fa
حافظ¬نیا، محمدرضا و جلالی فراهانی، غلامرضا. (1389). عدالت فضایی و آمایش سرزمینی توسعه. مجله راهبرد بومی، 104، 60-33. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/912196
حافظی‌فر، مریم؛ حبیب، فرح و ذبیحی، حسین. (1399). شناسایی عوامل کلیدی پایداری اجتماعی در محلات شهری (مطالعه موردی: شهر اردبیل). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 15(4)، 1204- 1189.
https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1031922
حسینی، علی؛ میره¬ای، محمد؛ عبدلی، مریم و حسینی، مریم. (1399). تحلیلی بر نابرابری¬های فضایی نواحی استان اردبیل با تأکید بر عدالت فضایی، پژوهش¬های بوم¬شناسی شهری، 11 (22): 106-93. doi.org/10.30473/grup.2021.7636
حسین¬زاده دلیر، کریم و هوشیار، حسن. (1385). دیدگاه¬ها، عوامل و عناصر موثر در توسعه فیزیکی شهرهای ایران. جغرافیا و توسعه¬ی ناحیه¬ای. 6، 226-213. doi.org/10.22067/geography.v4i6.3113
خاکپور، براتعلی و باوان پوری، علیرضا. (1388). بررسی و تحلیل نابرابری در سطوح توسعه یافتگی مناطق شهر مشهد. مجله دانش و توسعه، 15(27)، 202-182. https://ensani.ir/fa/article/152748
رشیدکلویر، حجت‌الله و اکبری، حسن. (1398). سنجش پایداری بافت‌های شهری (نمونه موردی: شهر اردبیل). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 49(14)، 1093-1073. ‎ https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1031748
رمضانی، مجید و منوچهری، ایوب. (1401). تحلیل‌فضایی ‌دسترسی ‌گروه¬های‌ فقیر ‌به ‌خدمات شهری (مورد: شهر ارومیه). برنامه‌ریزی و آمایش فضا، ۲۶ (۳)، ۱۰۴-۷۴. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-64347-en.html
روستایی، شهریور و علیزاده یوالاری، شیوا. (1399). سنجش عدالت فضایی خدمات عمومی در بین شهرستان های استان آذربایجان غربی. نشریه جغرافیا و برنامه¬ریزی، 71، 171-151. doi.org/10.22034/gp.2020.10535
زياری، کرامت¬الله؛ محمدی، لیلا؛ زعيمی، حميده و خانی¬زاده، محمدعلی. (1400). ارزيابی عملکرد شهرداری با تاکيد بر سنجش ميزان رضايت مندی ساکنين از خدمات شهری با استفاده از مدل کانو (نمونه موردی: شهرداری منطقه یک شهر شيراز). علوم و تکنولوژی محیط¬زیست، 23(8)، 249-265. https://www.sid.ir/paper/1067316/fa
داداش‌پور، رضا؛ احمدزاده، حسن و ولی¬زاده، رضا. (1403). مدل‌سازی ساختاری-تفسیری اثرگذاری ابعاد عملکرد مدیریت شهری بر پایداری شهری (مطالعه موردی: شهر ارومیه). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 19.
https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1032358
طهماسبی¬مقدم، حسین؛ زنگنه، مهدی؛ حیدری، محمدتقی و ایمانی، محمدتقی. (1400). تبیین الگوی توزیع فضایی پارک¬های درون-شهری با رویکرد عدالت فضایی، منطقه موردمطالعه: شهر سبزوار. پژوهش¬های بوم¬شناسی شهری، 12 (25)، 48-31.
doi.org/10.1007/s13369-024-09723-x
عزت¬پناه، بختیار و کحگلو، افسانه .(1393). بررسی الگوهای توزیع و پراکنش فضایی پارک¬های درون شهری (مطالعه موردی: مناطق شهرداری ارومیه). برنامه¬ریزی منطقه¬ای، 4(14)، 132-121. https://ensani.ir/fa/article/343125
علیزاده، لیدا و شایان، حمید. (1398). تحلیلی بر رابطه پراکنش توزیع خدمات اساسی و شاخص¬های جمعیتی با تاکید بر نظریه عدالت فضایی (مورد: شهرستان¬های استان خراسان رضوی). برنامه¬ریزی منطقه¬ای، 36، 30-17.
https://jzpm.marvdasht.iau.ir/article_3677.html
فرجی سبکبار، حسنعلی؛ سلمانی، محمد؛ فریدونی، فاطمه؛ کریم¬زاده، حسین و رحیمی، حسن. (1389). مکان یابی محل دفن بهداشتی زباله روستایی با استفاده از مدل فرایند شبکه¬ای تحلیل (ANP): مطالعه موردی نواحی روستایی شهرستان قوچان. برنامه¬ریزی و آمایش فضا (مدرس علوم انسانی)، (1)14، 149-127. https://sid.ir/paper/171961/fa
مشکینی، ابوالفضل؛ لطفی، صدیقه و احمدی کردآسیابی، فرزانه. (1393). تحلیل عملکرد مدیریت شهری در عدم تعادل فضایی میان نواحی شهری (مطالعه موردی: شهر قائمشهر). برنامه¬ریزی و آمایش فضا، 18(2)، 174-153.
http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-9283-en.html
نصیری، اسماعیل. (1393). چالش‌های فقر شهری و ضرورت رویکرد راهبردهای اجتماع‌محور در سکونتگاه‌های غیررسمی (مطالعه موردی: محله بی‌سیم شهر زنجان). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 9(27)، 153-168.
https://sanad.iau.ir/fa/Article/1032790
وارثی، حمیدرضا؛ قائد رحمتی، صفر و باستانی¬فر، ایمان. (1386). بررسی اثرات توزیع خدمات شهری در عدم تعادل فضایی جمعیت مطالعه موردی: مناطق شهری اصفهان. مجله جغرافیا و توسعه، 5(9)، 106-91. https://www.sid.ir/paper/77355/fa
هاروی، دیوید. (1379). عدالت اجتماعی و شهر. ترجمه فرخ حسامیان، محمدرضا حائری، بهروز منادی زاده، چاپ اول، تهران: نشر اختران.
یزدانی، محمد حسن و زادولی، فاطمه. (1403). ارزیابی طرح تفصیلی شهر اردبیل بر اساس روش تلفیقی. مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1031819
Ashik, F.R., Mim, S.A., & Neema, M.N. (2020). Towards Vertical Spatial Equity of Urban Facilities: Integration of Spatial and Aspatial Accessibility. Urban Management, 9(1), 77–92.
doi.org/10.1016/j.jum.2019.11.004.
Dadashpoor, H., & Rostami, F. (2017). Measuring Spatial Proportionality Between Service Availability, Accessibility and Mobility: Empirical Evidence Using Spatial Equity Approach in Iran. Transport Geography, 65, 44-55. https://urs.ui.ac.ir/article_19992.html
Kaur, N., Kaur, M., Padhi, S.S., & Singh, K.K. (2022). Geospatial analysis of the distribution of urban green spaces: a study of four Indian cities. Cities & Health, 6(3), 443-459.
doi.org/10.1080/23748834.2021.1941722
Lotfi, S., & Kohsari, M.j. (2009). Measuring objective accessibility to neighborhood facilities in the city. Cities, 26, 133-140. doi.org/10.1016/j.cities.2009.02.006.
Martinez, J. (2009). The use of GIS and indicators to monitor interurban inequalities. A case study in Rosario. Argentina, Habitat International, 33.1. doi.org/10.1016/j.habitatint.2008.12.003.
Meshkini, A., Lotfi, S., & Ahmadi, F. (2014), Analysis of urban management performance in spatial imbalance between urban areas (Case study: Ghaemshahr City). Journal of Spatial Planning and Planning, 18(2), 174-153. (in Persian). http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-9283-en.html.
Ramezani, M., & Manouchehri, A. (2022). Spatial analysis of poor groups access to urban services (Case: Urmia City). MJSP, 26 (3), 74-104. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-64347-en.html.
Rigolona, A., & Gibson, S. (2021). The role of non-governmental organizations in achieving environmental justice for green and blue spaces. Landscape and Urban Planning, 205, 103970, doi.org/10.1016/j.landurbplan.2020.103970.
Shen, J., Cheng, J., Huang, W., & Zeng, F. (2020). An exploration of spatial and social inequalities of urban sports facilities in Nanning City, China. Sustainability, 12(11), 45-53.
doi.org/10.3390/su12114353
Soja, E. (2006). The City and Spatial Justice, Justice Spatial, Spatial Justice, (October 2010). https://www.jssj.org/article/la-ville-et-la-justice-spatiale/?lang=en.
Tsou, K.W., Yu-Ting, H., & Yao-Lin, C. (2005). An accessibility-based integrated measure of relative spatial equity in urban public facilities. Cities, 22(6), 424-435. doi.org/10.1016/j.cities.2005.07.004.
Williams, J. (2018). Spatial Justice as Analytic Framework, Doctoral thesis in political science, University of Michigan. https://hdl.handle.net/2027.42/143999.
Yu, S., Zhu, X., & He, Q. (2020). An assessment of urban park access using house-level data in urban China: Through the lens of social equity. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(7), 3-19. doi.org/10.3390/ijerph17072349.