کد مقاله : JSHSP-2207-2736 (R1) بازدید : 238 صفحه: 89 - 103

نوع مقاله: پژوهشی

اثرگذاری جریان های فضایی روستایی شهری بر تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری (مورد مطالعه: شهرستان دماوند)

محورهای موضوعی : مطالعات برنامه ریزی روستایی و عشایری

1 - دانشیار گروه جغرافیای انسانی و آمایش، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
2 - دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1401/04/14 تاریخ پذیرش : 1401/11/18 تاریخ انتشار : 1403/06/01

کلید واژه: جریانهای فضایی, تحولات فضایی, سکونتگاههای پیراشهری, شهرستان دماوند,

چکیده مقاله :

مقدمه: کم توجهی به جریانهای دوسویه روستایی ـ شهری بویژه در کشورهایی درحال توسعه همچون ایران در درون نواحی و مناطق جغرافیایی موجب بروز بیتوازنی و شکاف ژرف در تحولات فضایی سکونتگاههای روستایی و شهری در ابعاد اجتماعی ـ اقتصادی، محیطی ـ اکولوژیک، و کالبدی ـ زیربنایی خواهد شد.

هدف: هدف از مطالعه حاضر، بررسی و واکاوی اثرگذاری جریانهای فضایی روستایی - شهری بر تحولات فضایی سکونتگاههای پیراشهری است.

روش‌شناسی تحقیق: تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نگاه روش روش توصیفی- تحلیلی است. جمع‌آوری اطلاعات به دو شيوه كتابخانه‌اي و ميداني صورت گرفتهاست. بعلاوه، براي جمع‌آوري داده‌های ميداني در ارتباط با شاخص‌ها، گويه‌‌ها و سنجه‌های مؤلفه اثرگذار متغیر مستقل (جریانهای روستایی- شهری) و متغیرهای اثرپذير (تحولات فضایی سکونتگاههای پیراشهری) از روش پيمايش ميداني استفاده‌ شد. جامعه آماری پژوهش 83 روستای شهرستان دماوند برمبنای سرشماری سال 1395 مرکز آمار ایران است. با توجه به همگنی ناحیه مورد مطالعه، امکانات و محدودیت تحقیق در گام اول، با استفاده از روش نمونهگیری احتمالی و تصادفی ساده تعداد 29 روستا به عنوان نمونه تصادفی براساس قضیه حد مرکزی انتخاب شدند. در گام دوم، برای برآورد حجم نمونه از فرمول محاسبه حجم نمونه کوکران بهره گرفته شد.

قلمروجغرافیایی پژوهش: مطالعه حاضر که در زمینه جریانهای دوسویه روستایی ـ شهری می‌باشد، در شهرستان دماوند انجام شده است.

یافتهها: یافتههای این پژوهش نشان داد جریانهای روستایی- شهری در سکونتگاههای روستایی ناحیه مورد مطالعه با تحول ابعاد و اندازه جمعیت روستاها، کاربری زمین، مسکن، و سرمایه گذاری روستاها در تحولات فضایی سکونتگاههای پیراشهری اثرگذار است.

نتایج: پیوندهای روستایی ـ شهری از ظرفیتهای اجتماعی ـ اقتصادی و کالبدی ـ زیربنایی برخوردار است که باعث ایجاد جریانهای فضایی همچون جریان کالاو خدمات، مردم، فناوری و اطلاعات، سرمایه، پسماند بین شهر و روستا شود.. در مجموع میان جریانهای فضایی همچون جریان مردم، کالا، خدمات، سرمایه گذاری، و اطلاعات بر ابعاد تحولات فضایی سکونتگاههای روستایی رابطه مثبت و معنی داری مشاهده شد.

چکیده انگلیسی:

Introduction: Lack of attention to two-way rural-urban flows, especially in developing countries such as Iran, will lead to imbalances and deep gaps within geographical regions and areas in the spatial developments of rural and urban settlements in the socio-economic, environmental-ecological, and physical-infrastructural dimensions.

Research Aim: The purpose of the present study is to investigate and analyze the impact of rural-urban spatial flows on the spatial developments of peri-urban settlements.

Methodology: The present study is applied in terms of purpose and descriptive-analytical in terms of method. Data collection was carried out in two ways: library and field. In addition, field survey method was used to collect field data in relation to indicators, items and measures of the influential component of the independent variable (rural-urban flows) and the affected variables (spatial changes of peri-urban settlements). The statistical population of the study is 83 villages of Damavand County, Statistical Center of Iran, based on the 2016 census. Considering the homogeneity of the study area, the facilities and limitations of the research, in the first step, 29 villages were selected as a random sample based on the central limit theorem using the probability and simple random sampling method. In the second step, the Cochran sample size calculation formula was used to estimate the sample size.

Studied Areas: The present study, which is in the field of two-way rural-urban flows, was conducted in Damavand County

Results: The findings of this study showed that rural-urban flows in rural settlements of the studied area have an impact on the spatial changes of peri-urban settlements by changing the dimensions and size of the village population, land use, housing, and rural investment.

Conclusion: Rural-urban linkages have social, economic, and physical-infrastructural capacities that create spatial flows such as the flow of goods and services, people, technology and information, capital, and waste between cities and villages. Overall, a positive and significant relationship was observed between spatial flows such as the flow of people, goods, services, investment, and information on the dimensions of spatial developments in rural settlements.

منابع و مأخذ:

افتخاری، عبدالرضا؛ بدری، سید علی و سجاسي قيداري، حمدالله (1390)، بنیان‌های نظریه‌ای برنامه‌ریزی کالبدی مناطق روستایی. تهران: انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
افراخته حسن؛ عزيزپور، فرهاد و زماني محدثه. (1393). پيوندهاي کلانشهري و تحولات کالبدي-فضايي روستاهاي پيرامون (مطالعه موردي: دهستان محمدآباد کرج).‎ مسکن و محیط روستا، 34(150)، 120-101.
رحمانی، بیژن؛ شفیعی ثابت، ناصر و مزارزهی، یعقوب. (1398). نقش جریان¬های فضایی در تحولات اقتصادی سکونتگاه¬های روستایی (مورد: روستاهای پیرامونی شهر زاهدان). اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 8(29)، 50- 33.
سعیدی عباس. (1390). روابط و پیوندهای روستایی - شهری در ایران. تهران: انتشارات مهر مینو.
شفیعی ثابت، ناصر. (1392). اشتغال کشاورزی و غیر کشاورزی: چالش‌ها، فرصت‌ها و ناپایداری سکونتگاه‌های روستایی در منطقه تهران و البرز. پژوهش¬های دانش زمین، 4(1)، 16- 1.‎
شفیعی ثابت، ناصر و براتی طرقی، ابوالقاسم. ( 1388). نقش بازارچه¬های هفتگی روستایی در تحولات اقتصادی روستاهای استان تهران. روستا و توسعه، 12(1)، 52- 29.
شفیعی ثابت، ناصر؛ دوستی، بهزاد و قربانی، معصومه. (1395). ارزیابی میزان آسیب¬پذیری سکونتگاه¬های روستایی از پدیده خشکسالی با استفاده از مدل تصمیمگیری چند شاخصه کوپراس (مطالعه موردی: شهرستان دلفان). جغرافیای طبیعی، 9(31)، 134- 119.
شفیعی‌ثابت، ‌ناصر و اسماعیل‌زاده، حسن. (1392). پیوندهای روستایی - شهری، شبکه بازارهای دوره‌ای و توسعه ناحیه‌ای (مورد مطالعه: سکونت‌گاه‌های پیرامونی کلانشهر تهران). آمایش سرزمین، 11(6)، 308- 283.
Douglass, M. (1998). A regional network strategy for reciprocal rural-urban linkages: an agenda for policy research with reference to Indonesia. Third world planning review, 20, 1-34. doi: 10.3828/twpr.20.1.f2827602h503k5j6.
Friedmann, J. (2004). Strategic spatial planning and the longer range. Planning Theory & Practice, 5(1), 49-67. doi: 10.1080/1464935042000185062.
Friedmann, J., & Douglass, M. (1978). Agropolitian development: towards a new strategy for regional planning in Asia. In Growth pole strategy and regional development policy. Publisher: Elsevier, pp. 163-192).
Kammeier, D. H. (2003). Rural-urban and sub-regional linkages in the Mekong region. ADB. Bankok, 9-22.
Kothari, S. P., Shu, S., & Wysocki, P. D. (2009). Do managers withhold bad news? Journal of accounting research, 47(1), 241-276. doi: 10.1111/j.1475-679X.2008.00318.x.
Muloi, D. M., Wee, B. A., McClean, D. M., Ward, M. J., Pankhurst, L., Phan, H., & Fèvre, E. M. (2022). Population genomics of Escherichia coli in livestock-keeping households across a rapidly developing urban landscape. Nature Microbiology, 7(4),581-589. doi: 10.1038/s41564-022-01079-y.
Shafieisabet, N., & Mirvahedi, N. (2021). The role of rural–urban linkages in perceived environmental effects of farmers for participation in sustainable food security plans. Agriculture & Food Security, 10(1), 1-26. doi: 10.1186/s40066-021-00317-6.
Sabet, N. S., & Azharianfar, S. (2017). Urban-rural reciprocal interaction potential to develop weekly markets and regional development in Iran. Habitat international, 61, 31-44. doI:10.1016/j.habitatint. 2017.01.003.
Tacoli, C. (2003). Changing rural-urban in Mali, Nigeria, and Tanzania. Journal Environment and urbanization, 15 (1), 13-24. doi.org/10.1177/095624780301500104.
Tacoli, C., & Satterthwaite, D. (2004). Rural-Urban Change, Boundary Problems and Environmental Burdens–Gordon McGranahan.
Tacoli, C., & Mabala, R. (2010). Exploring mobility and migration in the context of rural-urban linkages: why gender and generation matter. Journal Environment and Urbanization, 22 (2), 389-395. doi: 10.1177/0956247810379935.
Tacoli, C. (2002). Rural-Urban Interaction in Sub-Saharan Africa and Their Impact On livelihoods. I.I.E.D, Briefing Paper Series on Rural-Urban Interaction, n.6, London.
Tacoli, C. (1998). Rural-urban interactions: a guide to the literature. Environment and urbanization, 10(1), 147-166.
Tacoli, C. (2004). Rural-urban linkages and pro-poor agricultural growth: An overview. In Prepared for OECD DAC POVNET Agriculture and Pro-Poor Growth Task Team Helsinki Workshop (pp. 17-18).
Tacoli, C., & Agergaard, J. (2017). Urbanization, rural transformations, and food systems: the role of small towns. International Institute for Environment and Development, (P. 17).
Tacoli, C. (2003). The Links between urban and rural development. Environment and urbanization, 15 (1), published by SAGE (pp.1-17).
Tostensen, A. (2004). Towards feasible social security systems in sub-Saharan Africa. Chr. Michelsen Institute. www.cmi.no/publications.

متن کامل:

مقاله منطقه 9

فصلنامه نشریه علمی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی

دوره شانزدهم، شماره (پیاپی 54)، بهار1400

شاپای چاپی 5968- 2538 شاپای الکترونیکی X595- 2538

http:// www.JSHSPiaurasht.ac.ir

صص.

اثرگذاری جریان های فضایی روستایی ـ شهری بر تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری

(مورد مطالعه: شهرستان دماوند)

چکیده

مقدمه: کم توجهی به جریانهای دوسویه روستایی ـ شهری بویژه در کشورهایی درحال توسعه همچون ایران در درون نواحی و مناطق جغرافیایی موجب بروز بیتوازنی و شکاف ژرف در تحولات فضایی سکونتگاههای روستایی و شهری در ابعاد اجتماعی ـ اقتصادی، محیطی ـ اکولوژیک، و کالبدی ـ زیربنایی خواهد شد.

هدف پژوهش : هدف از مطالعه حاضر، بررسی و واکاوی اثرگذاری جریان های فضایی روستایی – شهری بر تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری است.

روش شناسی تحقیق : تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نگاه روش روش توصیفی- تحلیلی است. جمع‌آوری اطلاعات به دو شيوه كتابخانه‌اي و ميداني صورت گرفتهاست. بعلاوه، براي جمع‌آوري داده‌های ميداني در ارتباط با شاخص‌ها، گويه‌‌ها و سنجه‌های مؤلفه اثرگذار متغیر مستقل (جریان های روستایی- شهری) و متغیرهای اثرپذير (تحولات فضایی سکونتگاههای پیراشهری) از روش پيمايش ميداني استفاده‌ شد. جامعه آماری پژوهش 83 روستای شهرستان دماوند برمبنای سرشماری سال 1395 مرکز آمار ایران است. با توجه به همگنی ناحیه مورد مطالعه، امکانات و محدودیت تحقیق در گام اول، با استفاده از روش نمونهگیری احتمالی و تصادفی ساده تعداد 29 روستا به عنوان نمونه تصادفی براساس قضیه حد مرکزی انتخاب شدند. در گام دوم، برای برآورد حجم نمونه از فرمول محاسبه حجم نمونه کوکران بهره گرفته شد.

قلمروجغرافیایی پژوهش: مطالعه حاضر که در زمینه جریانهای دوسویه روستایی ـ شهری می‌باشد،که در شهرستان دماوند انجام شده

یافته ها و بحث :یافتههای این پژوهش نشان داد جریان های روستایی- شهری در سکونتگاههای روستایی ناحیه مورد مطالعه با تحول ابعاد و اندازه جمعیت روستاها، کاربری زمین، مسکن، و سرمایه گذاری روستاها در تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری اثرگذار است.

نتایج : پیوندهای روستایی ـ شهری از ظرفیتهای اجتماعی ـ اقتصادی و کالبدی ـ زیربنایی برخوردار است که باعث ایجاد جریانهای فضایی همچون جریان کالاو خدمات ، مردم ، فناوری و اطلاعات ، سرمایه، پسماند بین شهر و روستا شود .در مجموع میان جریانهای فضایی همچون جریان مردم، کالا، خدمات، سرمایه گذاری، و اطلاعات بر ابعاد تحولات فضایی سکونتگاه های روستایی رابطه مثبت و معنی داری مشاهده شد.

واژهگان کلیدی: جریانهای فضایی، تحولات فضایی، سکونتگاههای پیراشهری، شهرستان دماوند.

مقدمه

جریانهای روستایی ـ شهری بر تحول سکونتگاههای پیراشهری اثرگذار است. چونکه به لحاظ جمعیتی بیشتر خانوادههای روستایی به شهر مهاجرت میکنند و در این زمینه تبادل جمعیتی نیز مشاهده می شود. نیروی کار ناشی از نیاز نیروی انسانی در مراکز شهری باعث مهاجرت بسیار زیاد نیروهای غیرماهر و نیمه ماهر روستایی میشود. این موضوع باعث روند افزایشی جمعیت در شهرها و روند کاهشی در روستاها شده است. افزون براین، روند بازگشت روستاییان مهاجر به شهرها، به سوی روستاهایشان و توسعه ساخت و سازهای خانه دوم در روستاهای زادگاهی خود موجب تغییر در شکل و ساختار مساکن در روستاها که برگرفته از شهر بوده، میشوند. به گونه ای که روستاها از ساختار و ظاهر ساختمان ها در شهرها الگوبرداری کرده و همین موضوع باعث شده با دگرگونی بسیاری از لحاظ کالبدی در روستاها و خارج شدن از حالت بکر و روستایی مواجه شویم. بنابراین، تحول گسترده ای در ابعاد و اندازه روستاها، کاربری زمین، مساکن و کارکردهای گوناگون اجتماعی- اقتصادی ایجاد میشود (;Tostensen, 2004 افتخاری و همکاران، 1390). در این راستا «کامیر» باوردارد: جریانهای فضایی روستایی ـ شهری باعث تحولات فضایی سکونتگاههای پیراشهری شده و بر ابعاد اقتصادي، زیربنایی ـ كالبدي، اجتماعي، و محیطی ـ اکولوژیک اثرگذار است( Kammeier, 2003). بنابراین، شناخت صحیح جریانهای فضایی میان محیطهای روستایی و شهری هم میتواند به تغییر ساختاری و کارکردی روابط و مناسبات موجود میان آنها و در پی آن برقرار کردن پیوند متناسب، یاری رساند. از این رو شناخت وتحلیل ساختار و کارکرد فضایی سکونتگاهها و نواحی روستایی و سرانجام کوشش در راستای ساماندهی ساختاری و عملکردی و بهبودبخشی به روابط و مناسبات حاکم بر آنها از امور بنیادین است که بدون توجه به آن زمینه سازی مناسب برای بهبود بخشی جریانهای فضایی و بخشی امکانپذیر نیست ( سعیدی ،1390).

در این راستا بررسی پیشینه پژوهشهای انجام شده در زمینه ظرفیت جریان های روستایی ـ شهری و تحولات فضایی سکونتگاههای پیراشهری نشانگر وجود برخی مطالعات داخلی و خارجی است که در ادامه به مرور خلاصه نتایج آنها پرداخته میشود :

جریان ها روستایی _ شهری با توجه به روابطی که بین شهر و روستا ایجاد میکند ، میتواند نقش برجستهای در شکلگیری و گسترش بازارچههای هفتگی یا مراکز خدمات تجاری در سکونتگاههای پیراشهری در پی داشته باشد که بر ابعاد فضایی اثرگذار بوده و سرانجام تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری را میتواند در پی داشته باشد.( شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388). هرنظام فضایی ، از جمله سکونتگاه های پیراشهری ، نه تنها تحت تاثیر نیروها و روندهای درونی جاری در محیط خود هستند، بلکه از نیروها و روندهای بیرونی هم به شیوههای گوناگون تاثیر میپذیرند . این گونه تعامل نیروهای درونی و بیرونی از قانونمندیهای حاکم بر همه انواع نظامها به شمار میرود. افزون بر آن عوامل و نیروهای درونی و بیرونی که در ایجاد جریان های روستایی ـ شهری بسیار اثرگذارهستند؛ میتوانند در بستر زمان به شکلی در روند تحولات فضایی سکونتگاههای پیراشهری اثرگذارباشند. (; Douglass, 1998 سعیدی، 1390 ) . از سویی، وجود شرایطی همچون نبود توسعه فعالیتهای اقتصادی کشاورزی و غیرکشاورزی و کاهش فرصتهای شغلی در روستاها؛ و از سوی دیگر، نبود حمایت از بهره برداران خرد و دهقانی میتواند باعث شود از توانمندی محیط روستاها، توانایی و مهارتهای روستاییان علی رغم وجود ظرفیتهای فراوان طبیعی ، اجتماعی و اقتصادی به شکل مناسب بهرهگیری نشود. این مقوله باعث از بین رفتن انگیزه در فعالیتهای اقتصادی در روستاها و گرایش روستاییان به بیرون از روستا و سرانجام مهاجرت روستاییان به شهر و در پی آن کاهش جمعیت در روستاها و افزایش جمعیت در شهرها شود. این افزایش جمعیت شهرها و متروکه شدن روستاها میتواند باعث کاهش جریانهای روستایی ـ شهری شده و اثرات ناسازگار در تحولات فضایی سکونتگاههای پیراشهری داشته باشد( شفیعی ثابت،1392). در مجموع وجود روابط و تعاملات گسترده و گوناگون روستايي ـ شهري به شكل جريان جمعيت، كالا، سرمايه، اطلاعات، نوآوري و عقايد ، اثرات مهمي برسكونتگاههاي پیراشهری مي گذارد. بسياري از تحولاتي كه در شهرها و روستاها پديد ميآيد، پیآیند ميزان و چگونگي اين تعاملاتي است كه بين اين فضاها وجود دارد. بنابراین، این تعاملات و روابطی که میان شهر و روستا برقرار است، میتواند باعث ایجاد جریانهای روستایی ـ شهری و سپس تحولاتی در سکونتگاه های پیراشهری شود ( افراخته و همکاران ، 1393).

علاوه برآن عواملی همچون اقلیم مناسب نیز میتواند برایجاد جریانهای روستایی ـ شهری اثرگذاراست؛ و بر ابعاد اجتماعی، اقتصادی ، زیست محیطی، کالبدی ـ زیربنایی هم تاثیرگذار باشد. چونکه اقلیم مناسب میتواند باعث جذب جمعیت و درپی آن باعث ایجاد جریان مردم، کالا، خدمات، سرمایه، و پسماند میان روستا و شهر شود. ولی این افزایش جمعیت از سویی باعث برونریزی جمعیت به زمین ها و روستاهای اطراف شده و باعث تغییر کاربری زمین و مسکن و حتی تغییر در الگوی خانه در روستاها میشود. سرانجام می توان دریافت که عوامل بیرونی میتوانند بر ایجاد و گسترش جریانهای بخشی و فضایی اثر گذاربوده و بر تحول سکونتگاه-های پیرانشهری هم اثر گذارند. (شفیعی ثابت ، دوستی ، قربانی ، 1395). همانطو که گفته شد جریانهای روستایی ـ شهری باعث ایجاد تحولات فضایی سکونتگاههای پیراشهری میشوند. براین مبنا، بسیاری از بنگاههای نوین تامین کالا یا خدمات در اطراف شهر و مناطق روستایی استقرار مییابند و فعالیتهای تفرجگاهی که اساساً بسیاری از آنها ویژه طبقه متوسط و بالای شهری است، را ایجاد میکنند؛ که مهمترین بخش فعالیت های اقتصادی و الگوهای اشتغال در نواحی پیراشهری و روستاهای اطراف شهر هستند. اثرات در حال رشد شهرها بر مالکیت و کاربری زمین، فعالیتهای اقتصادی و بازار کار در نواحی روستایی اطرافشان اثرات قابل توجهی را بر تولیدات کشاورزی و معیشت افرادی که درآنجا زندگی می کنند دارند. به گونه ای که باعث پیشرفت معیشت روستاییان ساکن میشود. بنابراین جریانهای فضایی روستایی ـ شهری میتوانند بین نواحی روستایی و بازارهای جهانی ارتباط برقرار کنند. این امر از یک سو میتواند چرخههای مثبت از تعاملات دوسویه را میان این نواحی برقرار سازد. از سوی دیگر میتواند باعث بهبود معیشت روستاییان شده و باعث جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهر و بهبودجریانهای روستایی ـ شهری شود (رحمانی، شفیعی ثابت و مزارزهی ، 1398).

در کشورهای گوناگون، توجه به جریانهای روستایی ـ شهری و در پی آن وجود سیاستهای یکپارچه روستا ـ شهری کمک چشمگیری به توانمندسازی روستاییان و کشاورزان کرده است. در تحلیل پیوندهای روستایی ـ شهری در کشورهای گوناگون، یکی از عوامل بنیادین توجه به ظرفیت پیوندهای روستایی ـ شهری و افزایش توانمندی روستاییان وکشاورزان است. اگر جریانهای روستایی ـ شهری تقویت و در یک فرآیند مناسب هدایت شوند، روستاییان را در ابعاد گوناگون توانمند میسازد. در همین راستا، ایجاد ظرفیت های فضایی نیز و تقویت آن در ایجاد جریانهای مستقیم مانند مالی، مصرف و تولید و یا مشارکت غیرمستقیم در روستا می تواند مورد توجه قرار گیرد. در ادامه وجود همین جریانها میتواند سطح تحصیلات، نوآوری ، آگاهی و مهارت‌های اجتماعی و اقتصادی را افزایش دهد و باعث توانمندسازی روستاییان برای دستیابی به فرصت‌ها و پتانسیل‌های توسعه اجتماعی – اقتصادی گردد(Shafieisabet and Mirvahedi, 2021). در مجموع جریانهای فضایی بر اساس دیدگاه شبکه منطقهای و پیوندهای روستایی ـ شهری در تحولا ت فضایی سکونتگاههای پیراشهری در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی تاثیرگذار هستند. بر همین مبنا میزان و نوع مثبت یا منفی تاثیرگذاری جریانهای فضایی بر تحولات سازگار و ناسازگار سکونتگاههای پیراشهری، متناسب با عواملی همچون ظرفیتهای محیط طبیعی و منابع پایه، نظام فضایی سکونتگاهی، محیط انسان ساخت روابط اجتماعی و فرهنگی، اقتصاد ملی و نظامهای تولید محلی، گوناگون است (شفیعی ثابت و اسماعیل زاده 1392).

وارسی ادبیات و پیشینه تحقیق آشکار ساخت وجود جریانهای فضایی و بخشی و تاثیر آن بر ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی ـ زیربنایی، و محیطی ـ اکولوژیک درفضاهای روستایی پرسشی است که پاسخ آن را در هر ناحیه جغرافیایی با توجه به فقر و پایین بودن امکانات اجتماعی ـ اقتصادی در کانونهای روستایی جستجو کرد. به سخن دیگر، با وجود این که جریانهای روستایی ـ شهری از ظرفیتهای پرشمار اجتماعی ـ اقتصادی برای تحول آفرینی فضایی در سکونتگاههای پیراشهری برخوردار است. ولی هنوز بسیاری از ظرفیتهای آن برای برنامهریزی و تحول روستایی نادیده انگاشته شده است. بنابراین، تحلیل و واکاوی جریانهای روستایی ـ شهری کمک فراوانی به برنامهریزان شهری و روستایی و بهرهگیری مناسب از این ظرفیتها در ناحیه مورد مطالعه خواهد کرد. از آنجا که این پژوهش تحلیل ظرفیتها را برمبنای مدل معادلات ساختاری انجام میدهد، همچنین، شاخصها وگویههای نوینی را با توجه به ویژگی روستاهای شهرستان دماوند و بر مبنای مشاهدات میدانی ارایه و تجزیه و تحلیل مینماید. بنابراین، در انباشتگی علمی در این راستا و اثر روابط علمی میان پژوهشگران در این جستار هم اثرگذاربوده و شیوه نوینی در واکاوی موضوع در این راستا در ناحیه مورد مطالعه ارایه مینماید.

شکل 1. مدل نظری همبسته با جریان فضایی و پیوندهای روستایی-شهری(مأخذ: واکاوی برمبنای ادبیات و پیشینه موضوع، 1400)

شکل 2. چارچوب مفهومی جریانهای فضایی روستایی ـ شهری و تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری (مأخذ: واکاوی برمبنای ادبیات و پیشینه موضوع، 1400)

روش تحقیق

تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نگاه روش روش توصیفی- تحلیلی است. جمع‌آوری اطلاعات به دو شيوه كتابخانه‌اي و ميداني صورت گرفتهاست. بعلاوه، براي جمع‌آوري داده‌های ميداني در ارتباط با شاخص‌ها، گويه‌‌ها و سنجه‌های مؤلفه اثرگذار متغیر مستقل (جریان های روستایی- شهری) و متغیرهای اثرپذير (تحولات فضایی سکونتگاههای پیراشهری) از روش پيمايش ميداني استفاده‌ شد. جامعه آماری پژوهش 83 روستای شهرستان دماوند برمبنای سرشماری سال 1395 مرکز آمار ایران است. این روستاها در محدوده 2 بخش مرکزی و رودهن و 5 دهستان استقرار دارند. با توجه به همگنی ناحیه مورد مطالعه، امکانات و محدودیت تحقیق در گام اول، با استفاده از روش نمونهگیری احتمالی و تصادفی ساده تعداد 29 روستا به عنوان نمونه تصادفی براساس قضیه حد مرکزی(Kothari, 2009) انتخاب شدند. در گام دوم، برای برآورد حجم نمونه از فرمول محاسبه حجم نمونه کوکران بهره گرفته شد. بر این مبنا با سطح اطمینان 95 درصد، دقت احتمالی 5 درصد و پیش برآورد واریانس 25 صدم و با حجم جامعه آماری 3901 خانوار در 30 روستای نمونه تصادفی حجم نمونه معادل 370 خانوار تعییین شد. در گام سوم، از بین روستاهای نمونه با توزیع متعادل و متناسب با تعداد خانوارهای روستایی حجم نمونه تعیین شد(جدول 1)، و پرسشنامهها در میان روستاهای نمونه توزیع ، تکمیل و گردآوری شد.

جدول (1): حجم نمونه برآورد شده از روستاهای مورد مطالعه در بخش مرکزی شهرستان دماوند

نام روستای نمونه	تعداد خانوار	تعداد حجم نمونه	نام روستای نمونه	تعداد خانوار	تعداد حجم نمونه
دهنار	91	9	محموديه	10	5
يهر	63	6	وادان	393	30
رودافشان	19	5	اتابك شمس اولياء	14	5
سربندان	823	63	ساداتمحله	436	34
مقانك	37	5	هزاردشت	18	5
ائينه ورزان	338	30	اردينه	135	13
كالدشت ترقي	12	5	جورد	212	20
حصاربالا	144	14	وسكاره	130	12
اوزن دره	8	5	گل اهك	139	13
مراء	359	29	چشمه ها	37	5
خرم ده	69	7	خورين	37	5
زره در	35	5	عباس اباد	27	5
لومان	117	11	نوده	42	5
وردانه	90	9	يلقان دره	33	5
بولان	33	5
جمع کل				3901	370

مأخذ: یافته‌های تحقیق براساس سرشماری مرکز آمار، سال 1395

شاخصها و متغیرهای تحقیق برمبنای واکاوی ادبیات و پیشینه موضوع همچنین شرایط ناحیه مورد مطالعه و با استفاده از پیمایش میدانی شناسایی شده و تحلیل و بررسی شد. برای تعيين پايايي سؤال‌هاي كيفي از ضريب آلفاي کرونباخ استفاده شد. براین مبنا، میزان آلفای کرونباخ شاخص اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی، محیطی ـ اکولوژیک، و کالبدی ـ زیربنایی به ترتیب معادل 893/ ، 823/0، 863/0، و 865/0 محاسبه شد. همچنین، جریان فناوری و اطلاعات، مردم کالا و خدمات، پسماند، و سرمایه به ترتیب برابر 893/0، 888/0، 865/0، 842/0، و 866/0 محاسبه شد که در هر دو گروه متغیرهای مستقل و وابسته از پایایی مناسبی برخوردار هستند. براي سنجش روايي (اعتبار)، با استفاده از روايي صوري، نظرات کارشناسان و متخصصان دانشگاهی در دانشگاه شهید بهشتی در ارتباط با موضوع مورد بررسي استفاده می شود. برای تبیین و تحلیل دادهها از روش‌های آمار توصیفی، برای تجزیه و تحلیل و تبیین شاخص های مولفه اثرگذار و اثر پذیر(جدول 2)، و جریان آن از مدل معادلات ساختاری بهره گرفته شد.

جدول 2: مؤلفه اثرگذار، شاخص‌ها و گویه های پژوهش

شاخص جریانها	گویهها	نویسندگان
جریان کالا _ خدمات (K)	مراجعه شهریها به روستا برای خرید محصولات کشاورزی (K1)	Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; Shafieisabet and Mirvahedi, 2021 شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی ، شفیعی ثابت و مزارزهی ، 1398؛
	مراجعه روستایی ها به شهر برای خرید و دسترسی به امکانات بیشتر (K2)
	مراجعه به شهر برای تأمین نهاده های کشاورزی (K3)
	مراجعه به شهر برای تأمین مواد اولیه واحد تولیدی (K4)
	مراجعه به شهر برای خدمات درمانی و بهداشتی بیشتر(K5)
	مراجعه به شهر برای خدمات آموزشی و فرهنگی بیشتر(K6)
	مراجعه به شهر برای تأمین غذا و رفاه بیشتر (K7)
سرمایه (S)	خرید زمین توسط شهریها در روستاها (S1)	Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; Shafieisabet and Mirvahedi, 2021 شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛
	سرمایهگذاری شهریها در روستاها در زمینه کشاورزی(S2)
	سرمایهگذاری شهریها در روستاها در زمینه صنعتی(S3)
	سرمایهگذاری شهریها در روستاها در زمینه فعالیتهای کارگاهی (S4)
	سرمایهگذاری روستاییها در شهر برای خرید زمین و خانه و مغازه(S5)
مردم (M)	مراجعه روستائیان به شهر برای تملک خانه (M1)	Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی و همکاران ، 1398؛
	مراجعات شهریان به روستا و تغییر کاربری اراضی در روستا (M2)
	مراجعات شهریان به روستا برای کشاورزی و رفع مواد اولیه تولید (M3)
	مراجعات روستائیان به شهر برای کسب درآمد(M4)
	مراجعات شهریان به روستا برای بهره گیری از خدمات روستایی (M5)
	مراجعات روستائیان به شهر برای بهره گیری از خدمات شهری (M6)
پسماند (P)	وضعیت پسماندهای روستایی ناشی از فعالیتهای صنعتی (P1)	Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; Shafieisabet and Mirvahedi, 2021 شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛
	وضعیت آلودگی منابع زمین ناشی از فاضلاب شهری (P2)
	وضعیت آلودگی منابع زمین، ناشی از استقرار صنایع شهری (P3)
فناوری و اطلاعات (A)	شکل گیری وگسترش ارتباطات روستایی- شهری(A1)	Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; Shafieisabet and Mirvahedi, 2021 شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی ، شفیعی ثابت و مزارزهی ، 1398؛
	آموزش های کشاورزی و غیر کشاورزی(A2)
	بالابردن آگاهی و اطلاعات مردم در زمینه اجتماعی و اقتصادی(A3)
	گسترش فضای مجازی و شکلگیری بازاریابی شبکهای(A4)
	گسترش ارتباطات برای دسترسی آسان در تولید و بازار رسانی محصولات کشاورزی و غیر کشاورزی(A5)
	دسترسی آسان به بخشنامهها و قوانین دولتی و بانکی، و دریافت (A6)

مأخذ: واکاوی بر اساس ادبیات و پیشینه پژوهش، نظرات کارشناسان، 1399

جدول 2: مؤلفه اثرپذیر، شاخص‌ها و گویه های پژوهش

ابعاد تحول سکونتگاه‌های پیراشهری	گویهها	نویسندگان
محیطی و اکولوژیکی (EC)	بهبود کمیت و کیفیت زمین‌های کشاورزی(EC1)	Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی و همکاران ، 1398؛
	بهبود کمیت و کیفیت اراضی مرتعی(EC2)
	بهبودکمیت و کیفیت آب‌ (قنات)(EC3)
	بهبود و افزایش کیفیت خاک(EC4)
	بهبود فعالیت باغداری در روستا(EC5)
	بهبود کشاورزی در روستا(EC6)
	کمیت و کیفیت آب‌های سطحی و زیرزمینی(EC7)
	انتقال فاضلاب شهری به روستاها (EC8)
	بهبود به بهداشت محیط روستایی در روستا(EC9)
	بهبود در نحوه جمع اوری زباله و کم شدن آلودگی روستا (EC10)
	کم شدن آلودگی روستا بر اثر ورود شهری ها (EC11)
اجتماعی – فرهنگی (F)	بهبود امنیت اجتماعی روستایی(F1)	Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی و همکاران ، 1398؛
	بهبود فعالیت های فرهنگی و هنری(F2)
	بهبود زیرساخت های اجتماعی و فرهنگی روستاییان(F3)
	بهبود امکانات اجتماعی مردم(F4)
	کیفیت بالا زندگی به دلیل وجود فرصت‌ها ، امکانات و خدمات(F5)
	افزایش کیفیت اشتغال و درآمدزایی(F6)
	تغییر کالبدی مساکن روستایی(F7)
	جذب جمعیت روستایی در روستا (F8)
	نبود مهاجرت روستایی(F9)
	تغییر جمعیت (F10)
	مهاجرت روستاییان برای دسترسی به رفاه(F11)
	بهبود مشارکت روستاییان (مشارکت جمعی) در انجام کارهای روستا(F12)
اقتصادی (E)	نبود فقر روستاییان(E1)	Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی و همکاران ، 1398؛
	افزایش اشتغال کشاورزی و غیرکشاورزی(E2)
	کاهش آسیب‌پذیری روستاییان(E3)
	ایجاد کار برای روستاییان(E4)
	ایجاد امکانات اقتصادی(E5)
	افزایش گردشگری(E6)
	افزایش کارگاه و صنایع دستی در روستا(E7)
	کاهش آسیب پزیری روستاییان در فعالیت های کشاورزی (E8)
	بهبود نرخ بس انداز بول در بانک ها (E9)
	افزایش سطح درآمد(E10)
کالبدی و زیربنایی (Z)	ایجاد واحدهای مسکونی مهندسی ساز(Z1)	Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی و همکاران ، 1398؛
	بهبود مسکن ، بهسازی و مقاوم سازی در روستا (Z2)
	واگذاری زمین‌ها برای ساخت واحدهای مسکونی(Z3)
	ایجاد خدمات رفاهی (Z4)
	بهبود وضعیت راه دسترسی در روستا(Z5)
	ایجاد دسترسی به بازارها برای فروش محصولات(Z6)
	بهبود خدمات زیربنایی (آب ، برق ، گاز) در روستا(Z7)
	بهبود وضعیت روستاییان در دسترسی به اینترنت (Z8)

مأخذ: واکاوی بر اساس مبانی نظری، ادبیات و پیشینه پژوهش، نظرات کارشناسان، 1399

قلمرو جغرافیایی پژوهش

شهرستان دماوند، منطقه اي سرسبز و خرم است كه نام اسطوره اي كوه دماوند را با خود به همراه دارد. اعتدال كم نظير آب و هوا، تنوع آب و هوايي منطقه هر ساله عده زيادي ميهمان و مهاجر را از اطراف به اين شهرستان جلب مي كند. شهرستان دماوند در منطقه اي به وسعت 2800 كيلومتر مربع از شمال به استان مازندران، از مشرق به فيروزكوه، از جنوب به گرمسار و ورامين ، و از غرب به لواسانات شميران و تهران همسايه وهم مرز مي باشد. از نظر جغرافيايي دماوند در جنوب سلسله جبال مركزي (البرز) در قسمت شمال شرقي استان تهران بين 20/35 تا 55/35 عرض شمالي و 53/51 تا 51/53 طول شمالي با حداكثر ارتفاع 3580 متردر رشته كوه هاي موازي جنوبي آن از شرق به غرب امتداد يافته و نهايتا در ارتفاع 822 متر از سطح دريا به كوير مركزي ايران منتهي مي شودو ارتفاع متوسط آن از سطح دريا 2300 متر مي باشد. اين شهرستان از نظر تقسميات كشوري جزو استان تهران است و از پنج شهر به نام هاي دماوند، كيلان، رودهن، آبسرد، آبعلي و دو بخش مركزي و رودهن تشكيل گرديده است. (شکل2)

$Description: F:\مقاله\WhatsApp Image 2022-03-14 at 8.09.01 AM.jpeg$

شکل 3. موقعیت شهرستان دماوند در استان تهران

یافتهها و بحث

ویژگی داده‌های جمعیتی روستاهای مورد بررسی در ناحیه مورد مطالعه

از 370 پرسشنامه تکمیل شده توسط روستاییان ،2/49 درصد از پاسخ دهندگان مرد و حدود8/50 درصد زن بودند. بر اساس اطلاعات به دست آمده6/18 درصد مجرد و1/78 درصد متاهل بوده اند. همچنین6/8 درصد از پاسخ دهندگان در حد خواندن و نوشتن ،7 درصد دارای تحصیلات ابتدایی،3/10 درصد راهنمایی، 34 درصد دبیرستان و دیپلم، 4/31 درصد دارای لیسانس ،6/8 درصد دارای مدرک فوق لیسانس بودهاند. . بر اساس اطلاعات به دست آمده، از بین سه گروه سنی 5/43 درصد زیر 35 سال، 5/24 درصد در گروه سنی 36 تا 46 سال ، 4/19 درصد در گروه سنی 47 تا 57 سال ، 7/9 درصد در گروه سنی 58 تا 68 سال ، 1/2 درصد افراد بالای 68 سال بوده اند.

بررسی نرمال بودن متغیرها

قبل از هر تحلیل بر روی داده ها باید از نرمال بودن داده ها نیز مطمئن شویم تا بتوانیم سایر تحلیل ها و آزمون های پارامتریک را بر روی آن انجام داد. هنگام بررسی نرمال بودن داده ها ما فرض صفر مبتنی بر اینکه توزیع داده ها نرمال است را در سطح خطای 5 درصد تست می کنیم. بنابراین اگر آماره آزمون بزرگتر مساوی 05/0 به دست آید، در این صورت توزیع داده ها نرمال خواهد بود. نرمال بودن داده ها بوسیله آزمون شاپیرو- ویلک یا آزمون کولموگروف- اسمیرنوف بررسی می شود. آزمون کولموگروف- اسمیرنوف (K-S) علاوه بر توجه به توزیع فراوانی های مشاهده شده، توزیع تراکمی نمونه آماری را با یک مقدار معین مقایسه می کند. بنابراین، داده های آماری در ارتباط با شاخصهای مقوله اثرگذار و اثرپذیر غیرنرمال است (جدول 3).

جدول شماره 3. آزمون کولموگروف- اسمیرنوف(K-S)جریانها و ابعاد تحولات فضایی

جریان ها	جریان کالا	جریان سرمایه	جریان مردم	جریان اطلاعات	جریان پسماند	کل جریان
میانگین	97/3	91/3	96/3	39/4	69/3	78/3
Z	003/0	000/0	001/0	004/0	005/0	000/0
Sig.	000/0	000/0	000/0	000/0	000/0	000/0
ابعاد	اقتصادی	اجتماعی-فرهنگی	محیطی-اکولوژیکی	خدماتی-زیربنایی	کل ابعاد
میانگین	87/3	88/3	89/3	4	91/3
Z	000/0	004/0	001/0	000/0	002/0
Sig.	000/0	000/0	000/0	000/0	000/0

مأخذ: یافته های تحقیق

مدل معادلات ساختاری

در پژوهشهایی که هدف، آزمون مدلی خاص از روابط بین متغیرها است از روش مدل معادلات ساختاری استفاده میشود. مدلسازی مسیری PLS یکی از روشهای مدل معادلات ساختاری است. یک مدل کامل مسیری PLS شامل دو بخش اندازهگیری(مدل بیرونی) و ساختاری است. در قسمت اندازهگیری، ارتباط سوالات با گویهها مورد بررسی قرار میگیرد و در قسمت ساختاری عاملهای مورد بررسی با یکدیگر جهت آزمون فرضیهها مورد توجه هستند. با توجه به نرمال بودن توزیع داده ها و وجود همبستگی لازم بین متغیرها میتوان از مدل های معادلات ساختاری (نرم افزار Smart PLS) استفاده کرد.

ارزیابی مدل:

در مدل های PLS دو مدل آزمون می شود. مدل بیرونی که هم ارز مدل اندازه گیری است و مدل درونی که مشابه مدل ساختاری در مدل های معادلات ساختاری است. مدل درونی نشانگر بارهای عاملی متغیرهای مشاهده شده است.

بررسی مدل بیرونی تحقیق

بررسی پایایی مدل های اندازه گیری: در مدل های PLS مدل اندازه گیری یا همان گویه ها به دو دسته گویههای انعکاسی و گویههای ترکیبی تقسیم میشوند. در پژوهش حاضر تمام مدلهای اندازه گیری از نوع انعکاسی هستند. در ارزیابی پایایی این مدلها باید تک بعدی بودن معیارها تعیین شود. از آلفای کرونباخ برای تعیین تک بعدی بودن مدلهای اندازه گیری استفاده میشود. معمولا اولین معیاری که در مدل های اندازه گیری انعکاسی بررسی می شود، پایایی سازگاری درونی است. معیار سنتی برای کنترل آن، آلفای کرونباخ است که برآوردی را برای پایایی بر اساس همبستگی درونی معرف ها ارائه میدهد. آگر آلفای کرونباخ بیشتر از 7/0 باشد، سازگاری درونی و تک بعدی بودن معیارها تایید میگردد (آذر و همکاران، 1390). علاوه بر آلفای کرونباخ، در مدل های مسیری PLS از پایایی مرکب نیز برای بررسی پایایی سازگاری درونی و تک بعدی بودن معیارها استفاده میشود. اگر میزان این شاخص از 7/0 بیشتر باشد، پایایی مرکب مدل تایید می گردد. برای تشخیص تک بعدی بودن یک معیار پایایی مرکب نسبت به آلفای کرونباخ شاخص مناسبتری است زیرا آلفای کرونباخ مبتنی بر فرض همارزی متغیرهای مشاهده شده است. یعنی فرض می شود که هر متغیر مشاهده شده اهمیت یکسانی نسبت به سایر متغیرهای مشاهده شده در تعریف متغیر پنهان دارد. اما پایایی مرکب این فرض را ندارد و مبتنی بر نتایج مدل (یعنی بارهای عاملی) است تا همبستگی موجود بین متغیرهای مشاهده شده در مجموع داده ها، در واقع آلفای کرونباخ تخمینی کران پایینی از پایایی ارائه می دهد (آذر و همکاران، 1391). نتایج نرم افزار PLS برای این دو شاخص در جدول ذیل ارائه شده است.

جدول 4 : بررسی پایایی مدل اندازه گیری

متغیرها	پایایی مرکب	آلفای کرونباخ
اقتصادی	809/0	823/0
محیطی - اکولوژیکی	873/0	884/0
اجتماعی - فرهنگی	893/0	888/0
خدماتی - زیربنایی	812/0	841/0
جمعیتی	732/0	786/0
اطلاعات - فناوری	881/0	819/0
کالا - خدمات	942/0	848/0
پسماند	767/0	759/0
سرمایه	901/0	857/0

مأخذ: یافتههای تحقیق

همانطور که مشاهده می نمایید مقادیر بدست آمده برای دو شاخص آلفای کرونباخ و پایایی مرکب برای متغیرهای محوری مورد مطالعه از 7/0 بیشتر شد که نشان دهنده پایایی مطلوب متغیرهای تحقیق است. بنابراین به صورت کلی مدلهای اندازهگیری از پایایی مطلوبی برخوردارند. این شاخص ها از طریق بررسی همبستگی درونی یا بارهای عاملی بین معرف ها در مورد پایایی همزمان متغیرها نتیجه می گیرند. اما از آنجا که پایایی معرف ها متفاوت است، پایایی هر معرف باید به تنهایی ارزیابی شود. پژوهش گران معتقدند که یک متغیر مکنون باید بخش قابل توجهی از پراکندگی معرف را توضیح دهد (معمولا حداقل50%). بنابراین قدرمطلق همبستگی بین یک گویه و هرکدام از متغیرهای مشاهده شده آن (یعنی قدرمطلق بارهای خروجی استاندارد شده) باید بیشتر از 7/0 باشد. برخی از محققان نیز معتقد اند که متغییرهایی که دارای بار عاملی (همبستگی بین یک گویه و هرکدام از متغیرهای مشاهده شده آن) کمتر از 4/0 باشند، بهتر است از مدل اندازه گیری حذف شوند (آذر و همکاران، 1391). بایدو² معتقد است در صورتی که مقدار AVE گویه بیشتر از 5/0 باشد؛ اگر تعداد معرف ها کم باشد (سه یا چهار معرف) می توان معرف هایی که بار عاملی آن ها کمتر از 0,7 است را حفظ کرد. برخی نیز معتقدند که اگر تعداد معرف ها بیشتر از 5 عدد باشد معرف های ضعیف را می توان حذف نمود. پایایی معرف ها در جدول ذیل ارائه شده است. با توجه به آنچه بیان شد، متغیرهایی که بار عاملی آن ها از 6/0 کمتر است بهتر است از مدل اندازه گیری حذف گردند.

ارزیابی روایی مدل های اندازه گیری: اولین روایی مورد بررسی برای تایید روا بودن مدل های اندازه گیری، روایی همگرا³ است. روایی همگرا به این معنا است که مجموعه معرف ها، گویه اصلی را تعیین می کنند فورنل و لاکر (1981) استفاده از متوسط واریانس استخراج شده (AVE) را به عنوان معیاری برای اعتبار همگرا، پیشنهاد میکنند. حداقل AVE معادل 0،5 بیانگر اعتبار همگرایی کافی است به این معنی که یک متغیر مکنون میتواند بطور میانگین بیش از نیمی از پراکندگی معرف هایش را تبیین کند (آذر و همکاران، 1391).

جدول 5 : ارزیابی روایی همگرا مدل اندازه گیری

متغیرها	AVE	متغیرها	AVE
اقتصادی	889/0	اطلاعات - فناوری	764/0
محیطی - اکولوژیکی	720/0	کالا - خدمات	890/0
اجتماعی - فرهنگی	818/0	پسماند	981/0
خدماتی - زیربنایی	745/0	سرمایه	764/0
جمعیتی	742/0

مأخذ: یافتههای تحقیق

با توجه به مقدار AVE برای متغیرهای مکنون بالاتر از 5/0 است بنابراین میتوان بیان کرد که روایی همگرایی مدلهای اندازهگیری مطلوب است.

دومین روایی مورد بررسی برای تایید روا و اعتبار مدل اندازه گیری روایی افتراقی یا واگرا⁴ بوده که یک معیار تکمیل کننده است. در مدلسازی مسیری PLS از دو معیار شامل معیار فورنل-لاکر و آزمون بارهای عرضی⁵ برای بررسی روایی واگرا استفاده می شود. در پژوهش حاضر از آزمون فورنل-لاکر که روایی را در سطح معرف بررسی می کند استفاده می گردد. به عبارت دیگر این آزمون بررسی می کند که معرف هر گویه همبستگی بالاتری به خود گویه نسبت به سایر گویه ها داشته باشد (آذر و همکاران، 1391). همان طور که مشاهده می شود بار هر معرف انعکاسی برای هرگویه بیشتر از بار آن معرف برای سایر گویه ها است (بارهای عاملی روی قطر اصلی بیش از سایر است). بنابراین روایی افتراقی یا واگرای مدل تایید می گردد.

جدول 6 : بررسی روایی واگرا مدل اندازه گیری

	اقتصادی	محیطی	اجتماعی	زیربنایی	جمعیتی	اطلاعات	کالا	پسماند	سرمایه
اقتصادی	82/0
محیطی - اکولوژیکی	95/0	88/0
اجتماعی - فرهنگی	84/0	71/0	88/0
خدماتی - زیربنایی	86/0	88/0	91/0	84/0
جمعیتی	74/0	79/0	93/0	94/0	78/0
اطلاعات - فناوری	84/0	73/0	74/0	94/0	94/0	81/0
کالا - خدمات	96/0	79/0	85/0	75/0	96/0	97/0	84/0
پسماند	93/0	78/0	81/0	88/0	97/0	93/0	86/0	75/0
سرمایه	76/0	91/0	92/0	84/0	75/0	88/0	74/0	87/0	85/0

مأخذ: یافتههای تحقیق

$Description: C:\Users\Yaghob\Desktop\روایی اثرپذیر.jpg$

شکل 4: روایی افتراقی شاخصهای ابعاد فضایی

$Description: C:\Users\Yaghob\Desktop\روایی اثرگذار.jpg$

شکل 5: روایی افتراقی جریانها

برازش مدل

از شاخص میتوان برای ارزیابی برازش مدل اندازهگیری و مدل معادلات ساختاری در تحلیلهای PLS ستفاده کرد. این شاخص خود به دو قسمت شاخص اشتراک و شاخص افزونگی تقسیم میشود. مثبت بودن به ترتیب نشاندهنده کیفیت مطلوب مدل اندازهگیری و کیفیت مطلوب مدل معادلات ساختاری است. مثبت بودن شاخص نیکویی برازش GOF برازش کلی مدل را نشان میدهد. با توجه به مثبت بودن شاخص اشتراک و شاخص افزونگی و سه مقدار 01/0، 25/0، 36/0 که به‌عنوان مقادیر ضعیف، متوسط و قوی برای GOF معرفی‌شده است (ابدالی، 1396) و حصول مقدار 50/0 برای GOF، برازش مناسب مدل تأیید میگردد.

جدول7. شاخص های برازش مدل

متغیرها	شاخص اعتبار افزونگی CV- Red	شاخص اعتبار اشتراک CV- Com		GOF
اقتصادی	00/0	205/0	00/0	50/0
محیطی - اکولوژیکی	00/0	435/0	00/0
اجتماعی - فرهنگی	00/0	493/0	00/0
خدماتی - زیربنایی	00/0	214/0	00/0
جمعیتی	00/0	096/0	00/0
اطلاعات - فناوری	00/0	088/0	00/0
کالا - خدمات	00/0	011/0	00/0
پسماند	00/0	532/0	00/0
سرمایه	00/0	296/0	00/0

مأخذ: یافتههای تحقیق

نتیجه گیری و بحث

جمعبندی حاصل از ادبیات و پژوهشهای پیشین نشان داد که پیوندهای روستایی ـ شهری از ظرفیتهای اجتماعی ـ اقتصادی و کالبدی ـ زیربنایی برخوردار است که باعث ایجاد جریانهای فضایی همچون جریان کالاو خدمات ، مردم ، فناوری و اطلاعات ، سرمایه، پسماند بین شهر و روستا شود(Douglass, 1998; Tacoli, 2003; Shafieisabet & Azhariyanfar, 2017; Tacoli, 2004; Muloi et al., 2022). این جریان ها سبب ایجاد تحولات فضایی درسکونتگاههای روستایی در ابعاد محیطی ـ اکولوژیک، اجتماعی ـ فرهنگی ، اقتصادی و زیربنایی-کالبدی میشود (شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388)، (سعیدی،1390)، (شفیعی ثابت1392)، (افراخته و همکاران ،1393) ، (شفیعی ثابت ، دوستی ، قربانی، 1395)،(رحمانی ، شفیعی ثابت و مزارزهی، 1398) ، و (Shafieisabet and Mirvahedi , 2021). بنابراین جریان های روستایی - شهری بخش بنیادین از زندگی سکونتگاههای پیراشهری را تشکیل میدهد. چنانکه در تحقیقات پیشین گفته شد نقطه مشترک همه آنها با پژوهش حاضر این است که اگر جریان میان روستا با شهر به شیوه مناسب و سازگار شکل گیرد تحول سکونتگاه های پیراشهری میشود. به گونهای که یافتههای این پژوهش نشان داد جریان های روستایی- شهری در سکونتگاههای روستایی ناحیه مورد مطالعه با تحول ابعاد و اندازه جمعیت روستاها، کاربری زمین، مسکن، و سرمایه گذاری روستاها در تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری اثرگذار است. این موضوع با یافته های شفیعی ثابت و براتی طرقی،(1388)، سعیدی،(1390)، شفیعی ثابت، (1392)، رحمانی ، شفیعی ثابت و مزارزهی ، (1398)، شفیعی ثابت و اسماعیل زاده (1392) همراستا است.

در همین رابطه با شناسایی و رتبه بندی در میزان اهمیت ابعاد ، میتوان به نتایج حاصل از آزمون پی ال اس در بخش رتبهبندی جریان ها اشاره کرد که بعد زیربنایی-خدماتی (06/3) در رتبه اول اهمیت قرار گرفته و بعد محیطی-اکولوژیکی (48/2) در رتبه دوم اهمیت قرار دارد، بعد اجتماعی ـ فرهنگی (39/2) در رتبه سوم اهمیت قرار دارد و بعد اقتصادی (07/2) در رتبه چهارم قرار دارد که به عنوان کم اهمیتترین بعد تعیین شده است و نیز میزان اثرگذاری جریان های فضایی بر ابعاد تحول سکونتگاه های روستایی را میتوان چنین رتبه بندی کرد : ، جریان مردم با6/66 درصد رتبه اول تاثیرگذاری بر ابعاد تحول سکونتگاه های روستایی را داراست. و به ترتیب اطلاعات ـ فناوری با 1/35 درصد رتبه دوم و جریان پسماند با /29 درصد رتبه سوم و جریان سرمایه با 3/13 درصد رتبه چهارم و جریان کالاـ خدمات با 8/1 درصد رتبه پنجم را در تاثیرگذاری بر ابعاد تحول فضایی سکونتگاه های روستایی را به خود اختصاص میدهند. در مجموع میان جریانهای فضایی همچون جریان مردم، کالا، خدمات، سرمایه گذاری، و اطلاعات و تحولات فضایی سکونتگاه های روستایی رابطه مثبت و معناداری مشاهده شده است. بر اساس یافته های این پژوهش میتوان نتیجه گرفت اثرگذاری بیشتر جریان مردم میان شهر و روستا درناحیه مورد مطالعه متأثر از جریان گردشگری و جریان رفت و آمد روزانه روستاییان به شهر وگردشگران شهری به روستا است، که به دنبال آن بر گسترش فضاهای خانه دوم و باغ ویلاها در سکونتگاههای روستایی شهرستان دماوند در این زمینه اثرگذاربوده است. افزون براین، میتوان با بهبود جریان سرمایهگذاری شهری در روستاهای این ناحیه، به بهبود جریان کالا و خدمات نیز کمک خواهد نمود. علاوه برآن موقعیت جغرافیایی روستاهای شهرستان دماوند به دلیل دارا بودن پتانسیل بسیار بالای گردشگری و وجود گسترههای بسیار بزرگ باغی، زراعی، آبزی پروری و دامی میتواند از راه گسترش امکانات و زیرساخت ها، بهرهگیری از ظرفیت جریانهای روستایی ـ شهری را افزایش داده و زمینه را برای بهبود جریان کالا و خدمات و بهرهگیری بیشتر از سرمایههای شهری فراهم سازد. با طرح این موضوع و پیشنهادات میتوان باعث گسترش زمینههای اشتغال و افزایش درآمد و جذب بیش از پیش سرمایه و جمعیت و در پی آن تحولات سازگار فضایی در این ناحیه خواهد شد.

منابع

1) افتخاری، عبدالرضا ؛ بدری، سید علی؛ سجاسي قيداري، حمدالله (1390)، بنیان‌های نظریه‌ای برنامه‌ریزی کالبدی مناطق روستایی، انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، تهران.

2) افراخته حسن, عزيزپور فرهاد, زماني محدثه.(1393) پيوندهاي کلانشهري و تحولات کالبدي-فضايي روستاهاي پيرامون مطالعه موردي: دهستان محمدآباد کرج.‎

3) رحمانی بیژن ، شفیعی ثابت ناصر ، مزارزهی یعقوب .(1398) نقش جریانهای فضایی در تحولات اقتصادی سکونتگاههای روستایی ( مورد: روستاهای پیرامونی شهر زاهدان) ، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 8(29), 33-50.‎

4) سعیدی عباس (1390) . روابط و پیوندهای روستایی _ شهری در ایران ، تهران ، انتشارات مهر مینو

5) شفیعی ثابت, ناصر. (1392). اشتغال کشاورزی و غیر کشاورزی: چالش‌ها، فرصت‌ها و ناپایداری سکونتگاه‌های روستایی در منطقه تهران و البرز. پژوهشهای دانش زمین, 4(1), 1-16.‎

6) شفیعی ثابت ، ناصر و براتی طرقی، ابوالقاسم( 1388) .نقش بازارچه های هفتگی روستایی در تحولات اقتصادی روستاهای استان تهران. روستا و توسعه, 12(1), 29-52.‎

7) شفیعی ثابت ، ناصر و دوستی ، بهزاد و قربانی، معصومه (1395) ارزیابی میزان آسیب پذیری سکونتگاه های روستایی از پدیده خشکسالی با استفاده از مدل تصمیمگیری چند شاخصه کوپراس ( مطالعه موردی: شهرستان دلفان. جغرافیای طبیعی, 9(31), 119-134.‎

8) شفیعی‌ثابت, ‌ناصر, اسماعیل‌زاده, حسن. (1392). پیوندهای روستایی ـ شهری، شبکه بازارهای دوره‌ای و توسعه ناحیه‌ای (مورد مطالعه: سکونت‌گاه‌های پیرامونی کلانشهر تهران). آمایش سرزمین, 11(6), 283-308.‎

9) Douglass, M. (1998). A regional network strategy for reciprocal rural-urban linkages: an agenda for policy research with reference to Indonesia. Third world planning review, 20, 1-34.

10) Friedmann, J. (2004). Strategic spatial planning and the longer range. Planning Theory & Practice, 5(1), 49-67.

11) Friedmann, J., & Douglass, M. (1978). Agropolitian development: towards a new strategy for regional planning in Asia. In Growth pole strategy and regional development policy (pp. 163-192). Pergamon.

12) Kammeier, D. H. (2003). Rural-urban and sub-regional linkages in the Mekong region. ADB. Bankok, 9-22.

13) Kothari, S. P., Shu, S., & Wysocki, P. D. (2009). Do managers withhold bad news? Journal of accounting research, 47(1), 241-276.

14) Muloi, D. M., Wee, B. A., McClean, D. M., Ward, M. J., Pankhurst, L., Phan, H., & Fèvre, E. M. (2022). Population genomics of Escherichia coli in livestock-keeping households across a rapidly developing urban landscape. Nature Microbiology, 1-9.

15) Shafieisabet, N., & Mirvahedi, N. (2021). The role of rural–urban linkages in perceived environmental effects of farmers for participation in sustainable food security plans. Agriculture & Food Security, 10(1), 1-26.

16) Sabet, N. S., & Azharianfar, S. (2017). Urban-rural reciprocal interaction potential to develop weekly markets and regional development in Iran. Habitat international, 61, 31-44

17) Tacoli, C. (2003). Changing rural-urban in Mali, Nigeria, and Tanzania, Journal Environment and urbanization. v.15 (1), p.13-24.

18) Tacoli, C, Satterthwaite, D. (2004). Rural-Urban Change, Boundary Problems and Environmental Burdens–Gordon McGranahan.

19) Tacoli, C, Mabala, R. (2010). Exploring mobility and migration in the context of rural-urban linkages: why gender and generation matter, Journal Environment and Urbanization, v.22 (2), 389-395.

20) Tacoli, C. (2002). Rural-Urban Interaction in Sub-Saharan Africa and Their Impact On livelihoods, I.I.E.D, Briefing Paper Series on Rural-Urban Interaction, n.6, London.

21) Tacoli, C. (1998). Rural-urban interactions: a guide to the literature. Environment and urbanization, 10(1), 147-166

22) Tacoli, C. (2004). Rural-urban linkages and pro-poor agricultural growth: An overview. In Prepared for OECD DAC POVNET Agriculture and Pro-Poor Growth Task Team Helsinki Workshop (pp. 17-18).

23) Tacoli, C, Agergaard, J. (2017). Urbanization, rural transformations, and food systems: the role of small towns.( P. 17)

24) Tacoli, C. (2003). "The Links between urban and rural development" Environment and urbanization Vol15 No1 published by SAGE (pp.1-17).

25) Tostensen, A. (2004). Towards feasible social security systems in sub-Saharan Africa. Chr. Michelsen Institute

[1] Mike Douglass, 1998

[2] Bido

[3] Convergenc Validity

[4] Discriminat Validity

[5] Cross Loading

مقالات مرتبط

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

اثرگذاری جریان های فضایی روستایی شهری بر تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری (مورد مطالعه: شهرستان دماوند)