• صفحه اصلی
  • اثرگذاری جریان های فضایی روستایی ـ شهری بر تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری (مورد مطالعه: شهرستان دماوند)

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : JSHSP-2207-2736 (R1) بازدید : 198 صفحه: 0 - 0

نوع مقاله: پژوهشی

اثرگذاری جریان های فضایی روستایی ـ شهری بر تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری (مورد مطالعه: شهرستان دماوند)

محورهای موضوعی : مطالعات برنامه ریزی روستایی و عشایری

ناصر شفیعی ثابت 1 , فاطمه زنگنه 2

1 - دانشیار گروه جغرافیای انسانی و آمایش، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی
2 - دانشگاه شهیدبهشتی

تاریخ دریافت : 1401/04/14 تاریخ پذیرش : 1401/11/18 تاریخ انتشار : 1403/06/01

کلید واژه: ", جریان‌های فضایی", تحولات فضایی", سکونتگاه‌های پیراشهری", , ", شهرستان دماوند",

چکیده مقاله :

چکیده مقدمه: کم توجهی به جریان‌های دوسویه روستایی ـ شهری بویژه در کشورهایی درحال توسعه همچون ایران در درون نواحی و مناطق جغرافیایی موجب بروز بی‌توازنی و شکاف ژرف در تحولات فضایی سکونتگاه‌های روستایی و شهری در ابعاد اجتماعی ـ اقتصادی، محیطی ـ اکولوژیک، و کالبدی ـ زیربنایی خواهد شد. هدف پژوهش : هدف از مطالعه حاضر، بررسی و واکاوی اثرگذاری جریان های فضایی روستایی – شهری بر تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری است.روش شناسی تحقیق : تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نگاه روش روش توصیفی- تحلیلی است. جمع‌آوری اطلاعات به دو شیوه کتابخانه‌ای و میدانی صورت گرفتهاست. بعلاوه، برای جمع‌آوری داده‌های میدانی در ارتباط با شاخص‌ها، گویه‌‌ها و سنجه‌های مؤلفه اثرگذار متغیر مستقل (جریان های روستایی- شهری) و متغیرهای اثرپذیر (تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری) از روش پیمایش میدانی استفاده‌ شد. جامعه آماری پژوهش 83 روستای شهرستان دماوند برمبنای سرشماری سال 1395 مرکز آمار ایران است. با توجه به همگنی ناحیه مورد مطالعه، امکانات و محدودیت تحقیق در گام اول، با استفاده از روش نمونه‌گیری احتمالی و تصادفی ساده تعداد 29 روستا به عنوان نمونه تصادفی براساس قضیه حد مرکزی انتخاب شدند. در گام دوم، برای برآورد حجم نمونه از فرمول محاسبه حجم نمونه کوکران بهره گرفته شد. قلمروجغرافیایی پژوهش: مطالعه حاضر که در زمینه جریان های دوسویه روستایی ـ شهری می‌باشد،که در شهرستان دماوند انجام شده یافته ها و بحث :یافته های این پژوهش نشان داد جریان های روستایی- شهری در سکونتگاه‌های روستایی ناحیه مورد مطالعه با تحول ابعاد و اندازه جمعیت روستاها، کاربری زمین، مسکن، و سرمایه گذاری روستاها در تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری اثرگذار است. نتایج : پیوندهای روستایی ـ شهری از ظرفیت های اجتماعی ـ اقتصادی و کالبدی ـ زیربنایی برخوردار است که باعث ایجاد جریان های فضایی همچون جریان کالاو خدمات ، مردم ، فناوری و اطلاعات ، سرمایه، پسماند بین شهر و روستا شود .در مجموع میان جریان های فضایی همچون جریان مردم، کالا، خدمات، سرمایه گذاری، و اطلاعات بر ابعاد تحولات فضایی سکونتگاه های روستایی رابطه مثبت و معنی داری مشاهده شد.

چکیده انگلیسی:

AbstractIntroduction: Lack of attention to the two-way rural-urban flows, especially in developing countries such as Iran, within the regions and geographical regions, causes imbalance and a deep gap in the spatial transformations of rural and urban settlements in socio-economic, environmental dimensions. It will be ecological, and physical-infrastructural.The purpose of the study: The purpose of the present study is to investigate and analyze the effect of rural-urban spatial flows on the spatial evolution of peri-urban settlements.Research methodology: The current research is applied in terms of purpose and descriptive-analytical in terms of method. Data collection has been done in two ways: library and field. In addition, the field survey method was used to collect field data related to the indicators, objects and measures of the influencing component of the independent variable (rural-urban flows) and influencing variables (spatial changes of peri-urban settlements). The statistical population of the research is 83 villages of Damavand city based on the 2015 census of Iran Statistics Center. Considering the homogeneity of the studied area, possibilities and limitations of the research, in the first step, 29 villages were selected as a random sample based on the central limit theorem, using the probability and simple random sampling method. In the second step, Cochran's sample size calculation formula was used to estimate the sample size.The geographical scope of the research: the present study, which is in the field of two-way rural-urban flows, which was carried out in Damavand cityFindings and discussion: The findings of this research showed that the rural-urban flows in the rural settlements of the studied area with the changes in the dimensions and size of the population of the villages, land use, housing, and investment of the villages are effective in the spatial changes of the peri-urban settlements. .Results: Rural-urban links have social-economical and physical-infrastructural capacities to create spatial flows such as the flow of goods and services, people, technology and information, capital, waste between the city and the village. Spatial factors such as the flow of people, goods, services, investment, and information on the dimensions of spatial developments of rural settlements were observed to have a positive and significant relationship.

منابع و مأخذ:
_||_
متن کامل:
مقاله منطقه 9

فصلنامه نشریه علمی مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی

دوره شانزدهم، شماره  (پیاپی 54)، بهار1400

شاپای چاپی 5968- 2538   شاپای الکترونیکی X595- 2538

http:// www.JSHSPiaurasht.ac.ir

 

صص.

اثرگذاری جریان های فضایی روستایی ـ شهری بر تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری

(مورد مطالعه: شهرستان دماوند)

چکیده 

مقدمه:  کم توجهی به جریان­های دوسویه روستایی ـ شهری بویژه در کشورهایی درحال توسعه همچون ایران در درون نواحی و مناطق جغرافیایی موجب بروز بی­توازنی و شکاف ژرف در تحولات فضایی سکونتگاه­های روستایی و شهری در ابعاد اجتماعی ـ اقتصادی، محیطی ـ اکولوژیک، و کالبدی ـ زیربنایی خواهد شد.

هدف پژوهش : هدف از مطالعه حاضر، بررسی و واکاوی اثرگذاری جریان های فضایی روستایی – شهری بر تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری است.

روش شناسی تحقیق : تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نگاه روش روش توصیفی- تحلیلی است. جمع‌آوری اطلاعات به دو شيوه كتابخانه‌اي و ميداني صورت گرفتهاست. بعلاوه، براي جمع‌آوري داده‌های ميداني در ارتباط با شاخص‌ها، گويه‌‌ها و سنجه‌های مؤلفه اثرگذار متغیر مستقل (جریان های روستایی- شهری) و متغیرهای اثرپذير (تحولات فضایی سکونتگاه­های پیراشهری) از روش پيمايش ميداني استفاده‌ شد. جامعه آماری پژوهش 83 روستای شهرستان دماوند برمبنای سرشماری سال 1395 مرکز آمار ایران است.  با توجه به همگنی ناحیه مورد مطالعه، امکانات و محدودیت تحقیق در گام اول، با استفاده از روش نمونه­گیری احتمالی و تصادفی ساده تعداد 29 روستا به عنوان نمونه تصادفی براساس قضیه حد مرکزی انتخاب شدند. در گام دوم، برای برآورد حجم نمونه از فرمول محاسبه حجم نمونه کوکران بهره گرفته شد.

قلمروجغرافیایی پژوهش: مطالعه حاضر که در زمینه جریان­های دوسویه روستایی ـ شهری می‌باشد،که در شهرستان دماوند انجام شده 

یافته ها و بحث  :یافته­های این پژوهش نشان داد جریان های روستایی- شهری در سکونتگاه­های روستایی ناحیه مورد مطالعه با تحول ابعاد و اندازه جمعیت روستاها، کاربری زمین، مسکن، و سرمایه گذاری روستاها در تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری اثرگذار است. 

نتایج :  پیوندهای روستایی ـ شهری از ظرفیت­های اجتماعی ـ اقتصادی و کالبدی ـ زیربنایی برخوردار است که باعث ایجاد جریان­های فضایی همچون جریان کالاو خدمات ، مردم ، فناوری و اطلاعات ، سرمایه، پسماند بین شهر و روستا شود .در مجموع میان جریان­های فضایی همچون جریان مردم، کالا، خدمات، سرمایه گذاری،  و اطلاعات بر ابعاد تحولات فضایی سکونتگاه های روستایی رابطه مثبت و معنی داری مشاهده شد.

واژه­گان کلیدی: جریان­های فضایی، تحولات فضایی، سکونتگاه­های پیراشهری، شهرستان دماوند.

 

 

 

مقدمه 

 کم توجهی به جریان­های دوسویه روستایی ـ شهری بویژه در کشورهایی درحال توسعه همچون ایران در درون نواحی و مناطق جغرافیایی موجب بروز بی­توازنی و شکاف ژرف در تحولات فضایی سکونتگاه­های روستایی و شهری در ابعاد اجتماعی ـ اقتصادی، محیطی ـ اکولوژیک، و کالبدی ـ زیربنایی خواهد شد. در­این­راستا، داگلاس در نظریه پیوندهای روستایی ـ شهری و راهبرد شبکه منطقه­ای بر تغییرات ساختاری و تحولات فضایی سکونتگاه­های شهری و پیرامون آن در چارچوب­ جریان­های­ فضایی و بخشی باور دارد. از نگاه او اتصال و تعامل زنجیروار فضایی همانند جریان مردم، کالا، پول و اطلاعات و خدمات؛ و اتصال زنجیره­ای بین بخش­های اقتصادی همچون کشاورزی، صنعت و خدمات در هر منطقه یا ناحیه به مثابه امکانات پیوندهای روستایی- شهری بشمارمی­آید که باعث تحولات فضایی سازگار در سکونتگاه­های شهری و پیراشهری می­شود(Douglass, 1998; Tacoli, 2003; Shafieisabet & Azhariyanfar, 2017).  به سخن دیگر، انتقال محصولات کشاورزی و سایر تولیدات از نواحی روستایی به مراکز شهری و كالاهاي صنعتي از مراکز شهری به سکونتگاه های روستایی به مثابه امکانات جریان­های فضایی و بخشی نگریسته شده که در تحولات فضایی در دو سوی این جریان اثرگذار است( Tacoli, et al .2017& Douglass, 1998). بنابراین، بهره­گیری مناسب ازظرفیت جریان­های فضایی باعث توازن و تعادل میان شهر و روستا  دردرون سازمان فضایی ناحیه­ای و  منطقه­ای خواهد شد. به این دلیل برنامه­ریزان روستایی و شهری گرایش زیادی در راستای از میان برداشتن شکاف بین این دو کانون در برنامه­ریزی­های توسعه در سطوح گوناگون همچون سطوح ناحیه­ای و منطقه­ای داشته­اند(Douglass, 1998; Friedmann, 2004). براین مبنا، آن­ها در پی سیاست­هایی هستند که از جریان­های فضایی روستایی ـ شهری در راستای تحولات فضایی سکونتگاه­ها نیز بهره­گیرند. جدا انگاری برنامه­ریزی­های توسعه شهری و روستایی وگاهی متضاد از هم و حاکمیت طولانی مدت نگرش­های بخشی و قطب رشدی، چالش­های پرشماری در راستای تحولات فضایی سکونتگاه­های شهری و روستایی در کشورهای درحال توسعه همچون ایران ایجاد کرده است. برای تعدیل چنین چالش­هایی و پرهیز از ازهم گسیختگی فضایی و کارکردی روابط و مناسبات شهرو روستا،  جریان­های فضایی روستایی ـ شهری در چارچوب راهبرد شبکه منطقه­ای در چند دهه گذشته از  ابعاد گوناگون مورد توجه قرار گرفته است. ولی، هنگامی جریان­های فضایی روستایی ـ شهری می­توانند به شکلی متناسب و سازگار در روند تحولات سکونتگاه­های پیراشهری اثرگذارباشند که از ظرفیت و امکانات آشکار و پنهان جریان­های  فضایی در راستای دگرگونی­های ساختاری و کارکردی سکونتگاه­های روستایی بهره­گیری شود (Douglass, 1998; Shafieisabet & Mirvahedi, 2021). بررسی تحولات فضایی در سکونتگاه­های پیراشهری با تاکید بر جریان­های فضایی از رویکردهایی است که می­توان در متون توسعه مشاهده کرد. همچنین، راهبرد شبکه منطقه­ای و پیوندهای روستایی ـ شهری «مایک داگلاس1» هم از دیدگاه­های غالب در این زمینه است. این دیدگاه درپی بکار گیری پتانسیل های توسعه روستایی ـ شهری و مکمل شدن این دو در فرایند برنامه­ریزی است. برپایه بنیان­های نظری راهبرد شبکه منطقه­ای و پیوندهای روستایی ـ شهری، کارکرد و نقش شهرها در بیشترمناطق روستایی، متأثرازجریان­های فضایی دوسویه میان این دو هست. براین­مبنا، تعاملات روستایی ـ شهری بایسته است به شکل دوسویه  و درراستای کامل نمودن یکدیگر در برنامه­ریزی­ها در نظر گرفته شود. به سخن­دیگر، برای هر نقش شهر، یک نقش بایسته بر دوش روستاهای پیرامونی دربرنامه­ریزی گذاشته شود. ساختار و سازه­های مفهومی نظریه شبکه منطقه­ای در بردارنده جریان­های فضایی همچون اتصال و تعامل زنجیروار فضایی جریان مردم، کالا، پول و سرمایه، اطلاعات، و پسماند است. همچنین، جریان­های بخشی به مثابه یکی دیگر از ساختار مفهومی این نظریه دربرگیرنده اتصال زنجیره­وار بخش­های اجتماعی ـ اقتصادی در هر منطقه و ناحیه است(Douglass, 1998). به باور داگلاس، در بسیاری از کشورهای درحال توسعه، برنامه‌ریزی جداگانه روستایی ـ شهری موجب شکاف میان این دو کانون شده است؛ و جریان­های روستایی ـ شهری را به گونه­ای ناقص برقرار ساخته است(Ibid). کم توجهی به جریان­های دوسویه روستایی ـ شهری در برنامه­ریزی­ها موجب شده است فرآیندهای توسعه بیشترین تمرکز را تنها بر گره‌های شهری و بدون توجه به نواحی روستایی قراردهد. به گونه­ای که شیوه برنامه‌ریزی بربنیان مدل قطب رشد  قرارگیرد که  بر نقش گره‌ها یا کانون‌های شهری به‌عنوان بازیگران اصلی توسعه پافشاری کرده است. در رهیافت قطب رشد و برنامه­ریزی بخشی بالا به پایین، فضاهای ناحیه­ای و منطقه­ای قطبی شده؛ و بنابراین اثرگذاری ناسازگاردر ابعاد فضایی سکونتگاه‌های پیراشهری بر جای گذاشته است. درحالی‌که نظریه پیوندها و جریان­های روستایی ـ شهری پافشاری برنظام برنامه‌ریزی غیرمتمرکز با یکپارچگی و مشارکت چندبـخـشـی (بین بخشی) و فعالیت‌های روستا ـ شهری در سطح محلی دارد(Douglass, 1998; Shafieisabet & Mirvahedi, 2021). وجود جریان­های روستایی ـ شهری که میان روستاهای پیرامونی و نقاط شهری شکل گرفته، می­تواند به مثابه یک عامل بنیادین سرچشمه بسیاری از تحولات فضایی در سکونتگاه­های روستایی و شهری شود (Tacoli, 2004; Muloi et al., 2022).

جریان­های روستایی ـ شهری بر تحول سکونتگاه­های پیراشهری اثرگذار است. چون­که به لحاظ جمعیتی بیشتر خانواده­های روستایی به شهر مهاجرت می­کنند و در این زمینه تبادل جمعیتی نیز مشاهده می شود. نیروی کار ناشی از نیاز نیروی انسانی در مراکز شهری باعث مهاجرت بسیار زیاد نیروهای غیرماهر و نیمه ماهر روستایی می­شود. این موضوع باعث روند افزایشی جمعیت در شهرها و روند کاهشی در روستاها شده است. افزون براین، روند بازگشت روستاییان مهاجر به شهرها، به سوی روستاهای­شان و توسعه ساخت و سازهای خانه دوم در روستاهای زادگاهی خود موجب تغییر در شکل و ساختار مساکن در روستاها که برگرفته از شهر بوده، می­شوند. به گونه ای که روستاها از ساختار و ظاهر ساختمان ها در شهرها الگوبرداری کرده و همین موضوع باعث شده با دگرگونی بسیاری از لحاظ کالبدی در روستاها و خارج شدن از حالت بکر و روستایی مواجه شویم. بنابراین، تحول گسترده ای در ابعاد و اندازه روستاها، کاربری زمین، مساکن و کارکردهای گوناگون اجتماعی- اقتصادی ایجاد می­شود (;Tostensen, 2004 افتخاری و همکاران، 1390). در این راستا «کامیر» باوردارد: جریان­های فضایی روستایی ـ شهری باعث تحولات فضایی سکونتگاه­های پیراشهری شده و بر ابعاد اقتصادي، زیربنایی ـ كالبدي،  اجتماعي، و محیطی ـ اکولوژیک اثرگذار است( Kammeier, 2003). بنابراین، شناخت صحیح جریان­های فضایی میان محیط­های روستایی و شهری هم می­تواند به تغییر ساختاری و کارکردی روابط و مناسبات موجود میان آن­ها و در پی آن برقرار کردن پیوند متناسب، یاری رساند. از این رو شناخت وتحلیل ساختار و کارکرد فضایی سکونتگاه­ها و نواحی روستایی و سرانجام کوشش در راستای ساماندهی ساختاری و عملکردی و بهبودبخشی به روابط و مناسبات حاکم بر آن­ها از امور بنیادین است که بدون توجه به آن زمینه سازی مناسب برای بهبود بخشی جریان­های فضایی و بخشی امکان­پذیر نیست ( سعیدی ،1390).

در این راستا بررسی پیشینه پژوهش­های انجام شده در زمینه ظرفیت جریان های روستایی ـ شهری و تحولات فضایی سکونتگاه­های پیراشهری نشانگر وجود برخی مطالعات داخلی و خارجی است که در ادامه به مرور خلاصه نتایج آنها پرداخته می­شود :

جریان ها روستایی _ شهری با توجه به روابطی که بین شهر و روستا ایجاد میکند ، میتواند نقش برجسته­ای در شکل­گیری و گسترش بازارچه­های هفتگی یا مراکز خدمات تجاری در سکونتگاه­های پیراشهری در پی داشته باشد که بر ابعاد فضایی اثرگذار بوده و سرانجام تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری را میتواند در پی داشته باشد.( شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388). هرنظام فضایی ، از جمله سکونتگاه های پیراشهری ، نه تنها تحت تاثیر نیروها و روندهای درونی جاری در محیط خود هستند، بلکه از نیروها و روندهای بیرونی هم به شیوه­های گوناگون تاثیر می­پذیرند . این گونه تعامل نیروهای درونی و بیرونی از قانونمندی­های حاکم بر همه انواع نظام­ها به شمار می­رود. افزون بر آن عوامل و نیروهای درونی و بیرونی که در ایجاد جریان های روستایی ـ شهری بسیار اثرگذارهستند؛ می­توانند در بستر زمان به شکلی در روند تحولات فضایی سکونتگاه­های پیراشهری اثرگذارباشند. (; Douglass, 1998  سعیدی، 1390 ) . از سویی، وجود شرایطی همچون نبود توسعه فعالیت­های اقتصادی کشاورزی و غیرکشاورزی و کاهش فرصت­های شغلی در روستاها؛ و از سوی دیگر، نبود حمایت از بهره برداران خرد و دهقانی می­تواند باعث شود از توانمندی محیط روستاها، توانایی و مهارت­های روستاییان علی رغم وجود ظرفیت­های فراوان طبیعی ، اجتماعی و اقتصادی به شکل مناسب بهره­گیری نشود. این مقوله باعث از بین رفتن انگیزه در فعالیت­های اقتصادی در روستاها و گرایش روستاییان به بیرون از روستا و سرانجام مهاجرت روستاییان به شهر­ و در پی آن کاهش جمعیت در روستاها و افزایش جمعیت در شهرها شود. این افزایش جمعیت شهرها و متروکه شدن روستاها می­تواند باعث کاهش جریان­های روستایی ـ شهری شده و اثرات ناسازگار در تحولات فضایی سکونتگاه­های پیراشهری داشته باشد( شفیعی ثابت،1392).  در مجموع وجود روابط و تعاملات گسترده و گوناگون روستايي ـ شهري به شكل جريان جمعيت، كالا، سرمايه، اطلاعات، نوآوري و عقايد ، اثرات مهمي برسكونتگاه­هاي پیراشهری مي گذارد. بسياري از تحولاتي كه در شهرها و روستاها پديد مي­آيد، پی­آیند ميزان و چگونگي اين تعاملاتي است كه بين اين فضاها وجود دارد. بنابراین، این تعاملات و روابطی که میان شهر و روستا برقرار است، می­تواند باعث ایجاد جریان­های روستایی ـ شهری و سپس تحولاتی در سکونتگاه های پیراشهری شود ( افراخته و همکاران ، 1393).

علاوه برآن عواملی همچون اقلیم مناسب نیز می­تواند برایجاد جریان­های روستایی ـ شهری اثرگذاراست؛ و بر ابعاد اجتماعی، اقتصادی ، زیست محیطی، کالبدی ـ زیربنایی هم تاثیرگذار باشد. چون­که اقلیم مناسب می­تواند باعث جذب جمعیت و درپی آن باعث ایجاد جریان­ مردم، کالا، خدمات، سرمایه، و پسماند  میان روستا و شهر شود. ولی این افزایش جمعیت از سویی باعث برون­ریزی جمعیت به زمین ها و روستاهای اطراف شده و باعث تغییر کاربری زمین و مسکن و حتی تغییر در الگوی خانه در روستاها می­شود. سرانجام می توان دریافت که عوامل بیرونی می­توانند بر ایجاد و گسترش جریان­های بخشی و فضایی  اثر گذاربوده و بر تحول سکونتگاه-های پیرانشهری هم اثر گذارند. (شفیعی ثابت ، دوستی ، قربانی ، 1395). همانطو که گفته شد جریان­های روستایی ـ شهری باعث ایجاد تحولات فضایی سکونتگاه­های پیراشهری می­شوند. براین مبنا،  بسیاری از بنگاه­های نوین تامین کالا یا خدمات در اطراف شهر و مناطق روستایی استقرار می­یابند و فعالیت­های تفرجگاهی که اساساً بسیاری از آن­ها ویژه طبقه متوسط و بالای شهری است، را ایجاد می­کنند؛ که مهمترین بخش فعالیت های اقتصادی و الگوهای اشتغال در نواحی پیراشهری و روستاهای اطراف شهر هستند. اثرات در حال رشد شهرها بر مالکیت و کاربری زمین، فعالیت­های اقتصادی و بازار کار در نواحی روستایی اطرافشان اثرات قابل توجهی را بر تولیدات کشاورزی و معیشت افرادی که درآنجا زندگی می کنند دارند. به گونه ای که باعث پیشرفت معیشت روستاییان ساکن می­شود. بنابراین جریان­های فضایی روستایی ـ شهری می­توانند بین نواحی روستایی و بازارهای جهانی ارتباط برقرار کنند. این امر از یک سو می­تواند چرخه­های مثبت از تعاملات دوسویه را میان این نواحی برقرار سازد. از سوی دیگر می­تواند باعث بهبود معیشت روستاییان شده و باعث جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهر و  بهبودجریان­های روستایی ـ شهری شود (رحمانی، شفیعی ثابت و مزارزهی ، 1398).

در کشورهای گوناگون، توجه به جریان­های روستایی ـ شهری و در پی آن وجود سیاست­های یکپارچه روستا ـ شهری کمک چشمگیری به توانمندسازی روستاییان و کشاورزان کرده است. در تحلیل پیوندهای روستایی ـ شهری در کشورهای گوناگون، یکی از عوامل بنیادین توجه به ظرفیت پیوندهای روستایی ـ شهری و افزایش توانمندی روستاییان وکشاورزان است. اگر جریان­های روستایی ـ شهری تقویت و در یک فرآیند مناسب هدایت شوند، روستاییان را در ابعاد گوناگون توانمند می­سازد. در همین راستا، ایجاد ظرفیت های فضایی نیز و تقویت آن در ایجاد جریان­های مستقیم مانند مالی، مصرف و تولید و یا مشارکت غیرمستقیم در روستا می تواند مورد توجه قرار گیرد. در ادامه وجود همین جریان­ها می­تواند سطح تحصیلات، نوآوری ، آگاهی و مهارت‌های اجتماعی و اقتصادی را افزایش دهد و باعث توانمندسازی روستاییان برای دستیابی به فرصت‌ها و پتانسیل‌های توسعه اجتماعی – اقتصادی گردد(Shafieisabet and Mirvahedi, 2021). در مجموع جریان­های فضایی بر اساس دیدگاه شبکه منطقه­ای و پیوندهای روستایی ـ شهری در تحولا ت فضایی سکونتگاه­های پیراشهری در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی تاثیرگذار هستند. بر همین مبنا میزان و نوع مثبت یا منفی تاثیرگذاری جریان­های فضایی بر تحولات سازگار و ناسازگار سکونتگاه­های پیراشهری، متناسب با عواملی همچون ظرفیت­های محیط طبیعی و منابع پایه، نظام فضایی سکونتگاهی، محیط انسان ساخت روابط اجتماعی و فرهنگی، اقتصاد ملی و نظام­های تولید محلی، گوناگون است (شفیعی ثابت و اسماعیل زاده 1392). 

وارسی ادبیات و پیشینه تحقیق  آشکار ساخت وجود جریان­های فضایی و بخشی و تاثیر آن بر ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی ـ زیربنایی، و محیطی ـ اکولوژیک درفضاهای روستایی پرسشی است که پاسخ آن را در هر ناحیه جغرافیایی با توجه به فقر و پایین بودن امکانات اجتماعی ـ اقتصادی در کانون­های روستایی جستجو کرد. به سخن دیگر، با وجود این که جریان­های روستایی ـ شهری از ظرفیت­های پرشمار اجتماعی ـ اقتصادی برای تحول آفرینی فضایی در سکونتگاه­های پیراشهری برخوردار است. ولی هنوز بسیاری از ظرفیت­های آن برای برنامه­ریزی و تحول روستایی نادیده انگاشته شده است. بنابراین، تحلیل و واکاوی جریان­­های روستایی ـ شهری کمک فراوانی به برنامه­ریزان شهری و روستایی و بهره­گیری مناسب از این ظرفیت­ها  در ناحیه مورد مطالعه خواهد کرد. از آن­جا که این پژوهش تحلیل ظرفیت­ها را برمبنای مدل معادلات ساختاری انجام می­دهد، همچنین، شاخص­ها وگویه­های نوینی را با توجه به ویژگی روستاهای شهرستان دماوند و بر مبنای مشاهدات میدانی ارایه و  تجزیه و تحلیل می­نماید. بنابراین، در انباشتگی علمی در این راستا و اثر روابط علمی میان پژوهشگران در این جستار هم اثرگذاربوده و  شیوه نوینی در واکاوی موضوع در این راستا در ناحیه مورد مطالعه ارایه می­نماید.

img0 

شکل 1. مدل نظری همبسته با جریان فضایی و پیوندهای روستایی-شهری(مأخذ: واکاوی برمبنای ادبیات و پیشینه موضوع، 1400)

 

img0 

 

 

شکل 2.  چارچوب مفهومی جریان­های فضایی روستایی ـ شهری و تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری (مأخذ: واکاوی برمبنای ادبیات و پیشینه موضوع، 1400)

 

روش تحقیق

تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نگاه روش روش توصیفی- تحلیلی است. جمع‌آوری اطلاعات به دو شيوه كتابخانه‌اي و ميداني صورت گرفتهاست. بعلاوه، براي جمع‌آوري داده‌های ميداني در ارتباط با شاخص‌ها، گويه‌‌ها و سنجه‌های مؤلفه اثرگذار متغیر مستقل (جریان های روستایی- شهری) و متغیرهای اثرپذير (تحولات فضایی سکونتگاه­های پیراشهری) از روش پيمايش ميداني استفاده‌ شد. جامعه آماری پژوهش 83 روستای شهرستان دماوند برمبنای سرشماری سال 1395 مرکز آمار ایران است. این روستاها در محدوده  2 بخش مرکزی و رودهن و 5 دهستان استقرار دارند.  با توجه به همگنی ناحیه مورد مطالعه، امکانات و محدودیت تحقیق در گام اول، با استفاده از روش نمونه­گیری احتمالی و تصادفی ساده تعداد 29 روستا به عنوان نمونه تصادفی براساس قضیه حد مرکزی(Kothari, 2009) انتخاب شدند. در گام دوم، برای برآورد حجم نمونه از فرمول محاسبه حجم نمونه کوکران بهره گرفته شد. بر این مبنا با سطح اطمینان 95 درصد، دقت احتمالی 5 درصد و پیش برآورد واریانس 25 صدم  و با حجم جامعه آماری 3901 خانوار در 30 روستای نمونه تصادفی حجم نمونه معادل 370 خانوار تعییین شد. در گام سوم، از بین روستاهای نمونه با توزیع متعادل و متناسب با تعداد خانوارهای روستایی حجم نمونه تعیین شد(جدول 1)، و پرسشنامه­ها در میان روستاهای نمونه توزیع ، تکمیل و گردآوری شد.

جدول (1): حجم نمونه برآورد شده از روستاهای مورد مطالعه در بخش مرکزی شهرستان دماوند

نام روستای نمونه

تعداد خانوار

تعداد حجم نمونه

نام روستای نمونه

تعداد خانوار

تعداد حجم نمونه

دهنار

91

9

محموديه

10

5

يهر

63

6

وادان

393

30

رودافشان

19

5

اتابك شمس اولياء

14

5

سربندان

823

63

ساداتمحله

436

34

مقانك

37

5

هزاردشت

18

5

ائينه ورزان

338

30

اردينه

135

13

كالدشت ترقي

12

5

جورد

212

20

حصاربالا

144

14

وسكاره

130

12

اوزن دره

8

5

گل اهك

139

13

مراء

359

29

چشمه ها

37

5

خرم ده

69

7

خورين

37

5

زره در

35

5

عباس اباد

27

5

لومان

117

11

نوده

42

5

وردانه

90

9

يلقان دره

33

5

بولان

33

5

 

 

 

جمع کل

3901

370

مأخذ: یافته‌های تحقیق براساس سرشماری مرکز آمار، سال 1395

شاخص­ها و متغیرهای تحقیق برمبنای واکاوی ادبیات و پیشینه موضوع  همچنین شرایط ناحیه مورد مطالعه و با استفاده از پیمایش میدانی شناسایی شده و تحلیل و بررسی شد. برای تعيين پايايي سؤال‌هاي كيفي از ضريب آلفاي کرونباخ استفاده شد. براین مبنا، میزان آلفای کرونباخ  شاخص اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی، محیطی ـ اکولوژیک، و کالبدی ـ زیربنایی به ترتیب معادل  893/ ، 823/0، 863/0، و 865/0  محاسبه شد. همچنین،  جریان فناوری و اطلاعات، مردم کالا و خدمات، پسماند، و سرمایه به ترتیب برابر 893/0،  888/0، 865/0، 842/0، و 866/0 محاسبه شد که در هر دو گروه متغیرهای مستقل و وابسته از پایایی  مناسبی برخوردار هستند. براي سنجش روايي (اعتبار)، با استفاده از روايي صوري،  نظرات کارشناسان و متخصصان  دانشگاهی در دانشگاه شهید بهشتی در ارتباط با موضوع مورد بررسي استفاده می شود. برای تبیین و تحلیل داده­ها از روش‌های آمار توصیفی، برای تجزیه و تحلیل و تبیین شاخص های مولفه اثرگذار و اثر پذیر(جدول 2)، و جریان آن از مدل معادلات ساختاری بهره گرفته شد.

جدول 2: مؤلفه اثرگذار، شاخص‌ها و گویه های پژوهش

شاخص جریان­ها

گویه­ها

نویسندگان

جریان کالا _ خدمات

(K)

مراجعه شهری­ها به روستا برای خرید محصولات کشاورزی (K1)

Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; Shafieisabet and Mirvahedi, 2021 

شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی ، شفیعی ثابت و مزارزهی ، 1398؛

 

مراجعه روستایی ها به شهر برای خرید و دسترسی به امکانات بیشتر (K2)

مراجعه به شهر برای تأمین نهاده های کشاورزی (K3)

مراجعه به شهر برای تأمین مواد اولیه واحد تولیدی (K4)

مراجعه به شهر برای خدمات درمانی و بهداشتی بیشتر(K5)

مراجعه به شهر برای خدمات آموزشی و فرهنگی بیشتر(K6)

مراجعه به شهر برای تأمین غذا و رفاه بیشتر (K7)

سرمایه

(S)

خرید زمین توسط شهری­ها در روستاها (S1)

Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; Shafieisabet and Mirvahedi, 2021 

شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ 

سرمایه­گذاری شهری­ها در روستاها در زمینه کشاورزی(S2)

سرمایه­گذاری شهری­ها در روستاها در زمینه صنعتی(S3)

سرمایه­گذاری شهری­ها در روستاها در زمینه فعالیت­های کارگاهی (S4)

سرمایه­گذاری روستایی­ها در شهر برای خرید زمین و خانه و مغازه(S5)

 

 

 

مردم

(M)

 

مراجعه روستائیان به شهر برای تملک خانه (M1)

Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004;

شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی و همکاران ، 1398؛

مراجعات شهریان به روستا و تغییر کاربری اراضی در روستا (M2)

مراجعات شهریان به روستا برای کشاورزی و رفع مواد اولیه تولید (M3)

مراجعات روستائیان به شهر برای کسب درآمد(M4)

مراجعات شهریان به روستا برای بهره گیری از خدمات روستایی (M5)

مراجعات روستائیان به شهر برای بهره گیری از خدمات شهری (M6)

پسماند

(P)

وضعیت پسماندهای روستایی ناشی از فعالیت­های صنعتی (P1)

Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; Shafieisabet and Mirvahedi, 2021 

شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ 

وضعیت آلودگی منابع زمین ناشی از فاضلاب  شهری (P2)

وضعیت آلودگی منابع زمین، ناشی از استقرار صنایع شهری (P3)

فناوری و اطلاعات

(A)

شکل گیری وگسترش ارتباطات روستایی- شهری(A1)

Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004; Shafieisabet and Mirvahedi, 2021 

شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی ، شفیعی ثابت و مزارزهی ، 1398؛

آموزش های کشاورزی و غیر کشاورزی(A2)

بالابردن آگاهی و اطلاعات مردم در زمینه اجتماعی و اقتصادی(A3)

گسترش فضای مجازی و شکل­گیری بازاریابی شبکه­ای(A4)

گسترش ارتباطات برای دسترسی آسان  در تولید و بازار رسانی محصولات کشاورزی و غیر کشاورزی(A5)

دسترسی آسان به بخشنامه­ها و قوانین دولتی و بانکی، و دریافت (A6)

مأخذ: واکاوی بر اساس ادبیات و پیشینه پژوهش، نظرات کارشناسان، 1399

جدول 2: مؤلفه اثرپذیر، شاخص‌ها و گویه های پژوهش

ابعاد تحول

سکونتگاه‌های پیراشهری

 

گویه­ها

نویسندگان

 

 

 

محیطی و اکولوژیکی

(EC)

بهبود کمیت و کیفیت زمین‌های کشاورزی(EC1)

 

Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004;

شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی و همکاران ، 1398؛

بهبود کمیت و کیفیت اراضی مرتعی(EC2)

بهبودکمیت و کیفیت آب‌ (قنات)(EC3)

بهبود و افزایش کیفیت خاک(EC4)

بهبود  فعالیت باغداری در روستا(EC5)

بهبود  کشاورزی در روستا(EC6)

کمیت و کیفیت آب‌های سطحی و زیرزمینی(EC7)

انتقال  فاضلاب شهری به روستاها (EC8)

بهبود  به بهداشت محیط روستایی در روستا(EC9)

بهبود در نحوه جمع اوری زباله و کم شدن آلودگی روستا (EC10) 

کم شدن آلودگی روستا بر اثر ورود شهری ها (EC11)

 

 

 

 

 

 

اجتماعی – فرهنگی

(F)

بهبود امنیت اجتماعی روستایی(F1)

Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004;

شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی و همکاران ، 1398؛

بهبود فعالیت های فرهنگی و هنری(F2)

بهبود زیرساخت های اجتماعی و فرهنگی روستاییان(F3)

بهبود  امکانات اجتماعی مردم(F4)

کیفیت بالا زندگی به دلیل وجود فرصت‌ها ، امکانات و خدمات(F5)

افزایش کیفیت اشتغال و درآمدزایی(F6)

تغییر کالبدی مساکن روستایی(F7)

جذب جمعیت روستایی در روستا (F8)

نبود مهاجرت روستایی(F9)

تغییر جمعیت (F10)

مهاجرت روستاییان برای دسترسی به رفاه(F11)

بهبود مشارکت روستاییان (مشارکت جمعی) در انجام کارهای روستا(F12)

 

 

اقتصادی

(E)

نبود فقر روستاییان(E1)

Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004;

شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی و همکاران ، 1398؛

افزایش اشتغال کشاورزی و غیرکشاورزی(E2)

کاهش آسیب‌پذیری روستاییان(E3)

ایجاد کار برای روستاییان(E4)

ایجاد امکانات اقتصادی(E5)

افزایش گردشگری(E6)

افزایش کارگاه و صنایع دستی در روستا(E7)

کاهش آسیب پزیری روستاییان در فعالیت های کشاورزی (E8)

بهبود نرخ بس انداز بول در بانک ها (E9)

افزایش سطح درآمد(E10)

 

کالبدی و زیربنایی

(Z)

ایجاد  واحدهای مسکونی مهندسی ساز(Z1)

Douglass , 1998 ; Tacoli , 2004;

شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388 ؛ سعیدی ،1390؛ شفیعی ثابت ،1392؛ شفیعی ثابت و اسماعیل زاده ،1392؛ افراخته و همکاران ،1393؛ شفیعی ثابت و همکاران، 1395؛ رحمانی و همکاران ، 1398؛

بهبود مسکن ، بهسازی و مقاوم سازی در روستا (Z2)

واگذاری زمین‌ها برای ساخت واحدهای مسکونی(Z3)

ایجاد خدمات رفاهی (Z4)

بهبود وضعیت راه دسترسی در روستا(Z5)

ایجاد دسترسی به بازارها برای فروش محصولات(Z6)

بهبود خدمات زیربنایی (آب ، برق ، گاز) در روستا(Z7)

بهبود وضعیت روستاییان در دسترسی به اینترنت (Z8)

مأخذ: واکاوی بر اساس مبانی نظری، ادبیات و پیشینه پژوهش، نظرات کارشناسان، 1399

 

قلمرو جغرافیایی پژوهش

شهرستان دماوند، منطقه اي سرسبز و خرم است كه نام اسطوره اي كوه دماوند را با خود به همراه دارد. اعتدال كم نظير آب و هوا، تنوع آب و هوايي منطقه هر ساله عده زيادي ميهمان و مهاجر را از اطراف به اين شهرستان جلب مي كند. شهرستان دماوند در منطقه اي به وسعت 2800 كيلومتر مربع از شمال به استان مازندران، از مشرق به فيروزكوه، از جنوب به گرمسار و ورامين ، و از غرب به لواسانات شميران و تهران همسايه وهم مرز مي باشد. از نظر جغرافيايي دماوند در جنوب سلسله جبال مركزي (البرز) در قسمت شمال شرقي استان تهران بين 20/35 تا 55/35 عرض شمالي و 53/51 تا 51/53 طول شمالي با حداكثر ارتفاع 3580 متردر رشته كوه هاي موازي جنوبي آن از شرق به غرب امتداد يافته و نهايتا در ارتفاع 822 متر از سطح دريا به كوير مركزي ايران منتهي مي شودو ارتفاع متوسط آن از سطح دريا 2300 متر مي باشد. اين شهرستان از نظر تقسميات كشوري جزو استان تهران است و از پنج شهر به نام هاي دماوند، كيلان، رودهن، آبسرد، آبعلي و دو بخش مركزي و رودهن تشكيل گرديده است. (شکل2)

 

Description: F:\مقاله\WhatsApp Image 2022-03-14 at 8.09.01 AM.jpeg 

شکل 3. موقعیت شهرستان دماوند در استان تهران

یافته­ها و بحث 

ویژگی داده‌های جمعیتی روستاهای مورد بررسی در ناحیه مورد مطالعه

از 370 پرسشنامه تکمیل شده توسط روستاییان ،2/49 درصد از پاسخ دهندگان مرد و حدود8/50  درصد زن بودند. بر اساس اطلاعات به دست آمده6/18 درصد مجرد و1/78 درصد متاهل بوده اند. همچنین6/8 درصد از پاسخ دهندگان در حد خواندن و نوشتن ،7 درصد دارای تحصیلات ابتدایی،3/10 درصد راهنمایی، 34 درصد دبیرستان و دیپلم، 4/31 درصد دارای لیسانس ،6/8 درصد دارای مدرک فوق لیسانس بوده­اند. . بر اساس اطلاعات به دست آمده، از بین سه گروه سنی 5/43 درصد زیر 35 سال، 5/24 درصد در گروه سنی 36 تا 46 سال ، 4/19 درصد در گروه سنی 47 تا 57 سال ، 7/9 درصد در گروه سنی 58 تا 68 سال ، 1/2 درصد افراد بالای 68 سال بوده اند. 

بررسی نرمال بودن متغیرها

قبل از هر تحلیل بر روی داده ها باید از نرمال بودن داده ها نیز مطمئن شویم تا بتوانیم سایر تحلیل ها و آزمون های پارامتریک را بر روی آن انجام داد. هنگام بررسی نرمال بودن داده ها ما فرض صفر مبتنی بر اینکه توزیع داده ها نرمال است را در سطح خطای 5 درصد تست می کنیم. بنابراین اگر آماره آزمون بزرگتر مساوی 05/0 به دست آید، در این صورت توزیع داده ها نرمال خواهد بود. نرمال بودن داده ها بوسیله آزمون شاپیرو- ویلک یا آزمون کولموگروف- اسمیرنوف بررسی می شود. آزمون کولموگروف- اسمیرنوف (K-S) علاوه بر توجه به توزیع فراوانی های مشاهده شده، توزیع تراکمی نمونه آماری را با یک مقدار معین مقایسه می کند. بنابراین، داده های آماری در ارتباط با شاخص­های مقوله اثرگذار و اثرپذیر غیرنرمال است (جدول 3).

جدول شماره 3. آزمون کولموگروف- اسمیرنوف(K-S)جریانها و ابعاد تحولات فضایی

جریان ها

جریان کالا

جریان سرمایه

جریان مردم

جریان اطلاعات

جریان پسماند

کل جریان

میانگین

97/3

91/3

96/3

39/4

69/3

78/3

Z

003/0

000/0

001/0

004/0

005/0

000/0

Sig.

000/0

000/0

000/0

000/0

000/0

000/0

ابعاد

اقتصادی

اجتماعی-فرهنگی

محیطی-اکولوژیکی

خدماتی-زیربنایی

کل ابعاد

 

میانگین

87/3

88/3

89/3

4

91/3

 

Z

000/0

004/0

001/0

000/0

002/0

 

Sig.

000/0

000/0

000/0

000/0

000/0

 

مأخذ: یافته های تحقیق

مدل معادلات ساختاری

در پژوهش­هایی که هدف، آزمون مدلی خاص از روابط بین متغیرها است از روش مدل معادلات ساختاری استفاده می­شود. مدل­سازی مسیری PLS یکی از روش­های مدل معادلات ساختاری است. یک مدل کامل مسیری PLS شامل دو بخش اندازه­گیری(مدل بیرونی) و ساختاری است. در قسمت اندازه­گیری، ارتباط سوالات با گویه­ها مورد بررسی قرار می­گیرد و در قسمت ساختاری عامل­های مورد بررسی با یکدیگر جهت آزمون فرضیه­ها مورد توجه هستند. با توجه به نرمال بودن توزیع داده ها و وجود همبستگی لازم بین متغیرها می­توان از مدل های معادلات ساختاری (نرم افزار Smart PLS) استفاده کرد.

ارزیابی مدل:

در مدل های PLS دو مدل آزمون می شود. مدل بیرونی که هم ارز مدل اندازه گیری است و مدل درونی که مشابه مدل ساختاری در مدل های معادلات ساختاری است. مدل درونی نشانگر بارهای عاملی متغیرهای مشاهده شده است. 

بررسی مدل بیرونی تحقیق

بررسی پایایی مدل های اندازه گیری: در مدل های PLS مدل اندازه گیری یا همان گویه ها به دو دسته گویه­های انعکاسی و گویه­های ترکیبی تقسیم می­شوند. در پژوهش حاضر تمام مدل­های اندازه گیری از نوع انعکاسی هستند. در ارزیابی پایایی این مدل­ها باید تک بعدی بودن معیارها تعیین شود. از آلفای کرونباخ برای تعیین تک بعدی بودن مدل­های اندازه گیری استفاده می­شود. معمولا اولین معیاری که در مدل های اندازه گیری انعکاسی بررسی می شود، پایایی سازگاری درونی است. معیار سنتی برای کنترل آن، آلفای کرونباخ است که برآوردی را برای پایایی بر اساس همبستگی درونی معرف ها ارائه می­دهد. آگر آلفای کرونباخ بیشتر از 7/0 باشد، سازگاری درونی و تک بعدی بودن معیارها تایید می­گردد (آذر و همکاران، 1390). علاوه بر آلفای کرونباخ، در مدل های مسیری PLS از پایایی مرکب نیز برای بررسی پایایی سازگاری درونی و تک بعدی بودن معیارها استفاده می­شود. اگر میزان این شاخص از 7/0  بیشتر باشد، پایایی مرکب مدل تایید می گردد. برای تشخیص تک بعدی بودن یک معیار پایایی مرکب نسبت به آلفای کرونباخ شاخص مناسب­تری است زیرا آلفای کرونباخ مبتنی بر فرض هم­ارزی متغیرهای مشاهده شده است. یعنی فرض می شود که هر متغیر مشاهده شده اهمیت یکسانی نسبت به سایر متغیرهای مشاهده شده در تعریف متغیر پنهان دارد. اما پایایی مرکب این فرض را ندارد و مبتنی بر نتایج مدل (یعنی بارهای عاملی) است تا همبستگی موجود بین متغیرهای مشاهده شده در مجموع داده ها، در واقع آلفای کرونباخ تخمینی کران پایینی از پایایی ارائه می دهد (آذر و همکاران، 1391). نتایج نرم افزار PLS برای این دو شاخص در جدول ذیل ارائه شده است.

جدول 4 : بررسی پایایی مدل اندازه گیری

متغیر­ها

پایایی مرکب

آلفای کرونباخ

اقتصادی

809/0

823/0

محیطی - اکولوژیکی

873/0

884/0

اجتماعی - فرهنگی

893/0

888/0

خدماتی - زیربنایی

812/0

841/0

جمعیتی

732/0

786/0

اطلاعات - فناوری

881/0

819/0

کالا - خدمات

942/0

848/0

پسماند

767/0

759/0

سرمایه

901/0

857/0

مأخذ: یافته­های تحقیق

همانطور که مشاهده می نمایید مقادیر بدست آمده برای دو شاخص آلفای کرونباخ و پایایی مرکب برای متغیرهای محوری مورد مطالعه از 7/0 بیشتر شد که نشان دهنده پایایی مطلوب متغیرهای تحقیق است. بنابراین به صورت کلی مدل­های اندازه­گیری از پایایی مطلوبی برخوردارند. این شاخص ها از طریق بررسی همبستگی درونی یا بارهای عاملی بین معرف ها در مورد پایایی همزمان متغیرها نتیجه می گیرند. اما از آنجا که پایایی معرف ها متفاوت است، پایایی هر معرف باید به تنهایی ارزیابی شود. پژوهش گران معتقدند که یک متغیر مکنون باید بخش قابل توجهی از پراکندگی معرف را توضیح دهد (معمولا حداقل50%). بنابراین قدرمطلق همبستگی بین یک گویه و هرکدام از متغیرهای مشاهده شده آن (یعنی قدرمطلق بارهای خروجی استاندارد شده) باید بیشتر از 7/0  باشد. برخی از محققان نیز معتقد اند که متغییرهایی که دارای بار عاملی (همبستگی بین یک گویه و هرکدام از متغیرهای مشاهده شده آن) کمتر از 4/0 باشند، بهتر است از مدل اندازه گیری حذف شوند (آذر و همکاران، 1391). بایدو2 معتقد است در صورتی که مقدار AVE گویه بیشتر از 5/0 باشد؛ اگر تعداد معرف ها کم باشد (سه یا چهار معرف) می توان معرف هایی که بار عاملی آن ها کمتر از 0,7 است را حفظ کرد. برخی نیز معتقدند که اگر تعداد معرف ها بیشتر از 5 عدد باشد معرف های ضعیف را می توان حذف نمود. پایایی معرف ها در جدول ذیل ارائه شده است. با توجه به آنچه بیان شد،  متغیرهایی که بار عاملی آن ها از 6/0 کمتر است بهتر است از مدل اندازه گیری حذف گردند.

ارزیابی روایی مدل های اندازه گیری: اولین روایی مورد بررسی برای تایید روا بودن مدل های اندازه گیری، روایی همگرا3 است. روایی همگرا به این معنا است که مجموعه معرف ها، گویه اصلی را تعیین می کنند فورنل و لاکر (1981) استفاده از متوسط واریانس استخراج شده (AVE) را به عنوان معیاری برای اعتبار همگرا، پیشنهاد می­کنند. حداقل AVE معادل 0،5 بیانگر اعتبار همگرایی کافی است به این معنی که یک متغیر مکنون می­تواند بطور میانگین بیش از نیمی از پراکندگی معرف هایش را تبیین کند (آذر و همکاران، 1391).

جدول 5 : ارزیابی روایی همگرا مدل اندازه گیری

متغیر­ها

AVE

متغیر­ها

AVE

اقتصادی

889/0

اطلاعات - فناوری

764/0

محیطی - اکولوژیکی

720/0

کالا - خدمات

890/0

اجتماعی - فرهنگی

818/0

پسماند

981/0

خدماتی - زیربنایی

745/0

سرمایه

764/0

جمعیتی

742/0

 

 

مأخذ: یافته­های تحقیق

با توجه به مقدار AVE برای متغیرهای مکنون بالاتر از 5/0 است بنابراین می­توان بیان کرد که روایی همگرایی مدل­های اندازه­گیری مطلوب است.

دومین روایی مورد بررسی برای تایید روا و اعتبار مدل اندازه گیری روایی افتراقی یا واگرا4 بوده که یک معیار تکمیل کننده است. در مدلسازی مسیری PLS از دو معیار شامل معیار فورنل-لاکر و آزمون بارهای عرضی5 برای بررسی روایی واگرا استفاده می شود. در پژوهش حاضر از آزمون فورنل-لاکر که روایی را در سطح معرف بررسی می کند استفاده می گردد. به عبارت دیگر این آزمون بررسی می کند که معرف هر گویه همبستگی بالاتری به خود گویه نسبت به سایر گویه ها داشته باشد (آذر و همکاران، 1391). همان طور که مشاهده می شود بار هر معرف انعکاسی برای هرگویه بیشتر از بار آن معرف برای سایر گویه ها است (بارهای عاملی روی قطر اصلی بیش از سایر است). بنابراین روایی افتراقی یا واگرای مدل تایید می گردد.

جدول 6 : بررسی روایی واگرا مدل اندازه گیری

 

اقتصادی

محیطی

اجتماعی

زیربنایی

جمعیتی

اطلاعات

کالا

پسماند

سرمایه

اقتصادی

82/0

 

 

 

 

 

 

 

 

محیطی - اکولوژیکی

95/0

88/0

 

 

 

 

 

 

 

اجتماعی - فرهنگی

84/0

71/0

88/0

 

 

 

 

 

 

خدماتی - زیربنایی

86/0

88/0

91/0

84/0

 

 

 

 

 

جمعیتی

74/0

79/0

93/0

94/0

78/0

 

 

 

 

اطلاعات - فناوری

84/0

73/0

74/0

94/0

94/0

81/0

 

 

 

کالا - خدمات

96/0

79/0

85/0

75/0

96/0

97/0

84/0

 

 

پسماند

93/0

78/0

81/0

88/0

97/0

93/0

86/0

75/0

 

سرمایه

76/0

91/0

92/0

84/0

75/0

88/0

74/0

87/0

85/0

مأخذ: یافته­های تحقیق

Description: C:\Users\Yaghob\Desktop\روایی اثرپذیر.jpg 

شکل 4: روایی افتراقی شاخص­های ابعاد فضایی

Description: C:\Users\Yaghob\Desktop\روایی اثرگذار.jpg 

شکل 5: روایی افتراقی جریان­ها

برازش مدل

از شاخص img0 می­توان برای ارزیابی برازش مدل اندازه­گیری و مدل معادلات ساختاری در تحلیل­های PLS ستفاده کرد. این شاخص خود به دو قسمت شاخص اشتراک و شاخص افزونگی تقسیم می­شود. مثبت بودن به ترتیب نشان­دهنده کیفیت مطلوب مدل اندازه­گیری و کیفیت مطلوب مدل معادلات ساختاری است. مثبت بودن شاخص نیکویی برازش GOF برازش کلی مدل را نشان می­دهد. با توجه به مثبت بودن شاخص اشتراک و شاخص افزونگی و سه مقدار 01/0، 25/0، 36/0 که به‌عنوان مقادیر ضعیف، متوسط و قوی برای GOF معرفی‌شده است (ابدالی، 1396) و حصول مقدار 50/0 برای GOF، برازش مناسب مدل تأیید می­گردد.

جدول7. شاخص های برازش مدل

متغیرها

شاخص اعتبار افزونگی CV- Red

شاخص اعتبار اشتراک CV- Com

img0 

GOF

اقتصادی

00/0

205/0

00/0

50/0

محیطی - اکولوژیکی

00/0

435/0

00/0

اجتماعی - فرهنگی

00/0

493/0

00/0

خدماتی - زیربنایی

00/0

214/0

00/0

جمعیتی

00/0

096/0

00/0

اطلاعات - فناوری

00/0

088/0

00/0

کالا - خدمات

00/0

011/0

00/0

پسماند

00/0

532/0

00/0

سرمایه

00/0

296/0

00/0

مأخذ: یافته­های تحقیق

نتیجه­ گیری و بحث

جمع­بندی حاصل از ادبیات و پژوهش­های پیشین نشان داد که پیوندهای روستایی ـ شهری از ظرفیت­های اجتماعی ـ اقتصادی و کالبدی ـ زیربنایی برخوردار است که باعث ایجاد جریان­های فضایی همچون جریان کالاو خدمات ، مردم ، فناوری و اطلاعات ، سرمایه، پسماند بین شهر و روستا شود(Douglass, 1998; Tacoli, 2003; Shafieisabet & Azhariyanfar, 2017; Tacoli, 2004; Muloi et al., 2022). این جریان ها سبب ایجاد  تحولات فضایی درسکونتگاه­های روستایی در ابعاد  محیطی ـ اکولوژیک، اجتماعی ـ فرهنگی ، اقتصادی و زیربنایی-کالبدی می­شود (شفیعی ثابت و براتی طرقی، 1388)، (سعیدی،1390)، (شفیعی ثابت1392)، (افراخته و همکاران ،1393) ، (شفیعی ثابت ، دوستی ، قربانی، 1395)،(رحمانی ، شفیعی ثابت و مزارزهی، 1398) ، و (Shafieisabet and Mirvahedi , 2021). بنابراین جریان های روستایی - شهری بخش بنیادین از زندگی سکونتگاه­های پیراشهری را تشکیل می­دهد. چنان­که در تحقیقات پیشین گفته شد نقطه مشترک همه آن­ها با پژوهش حاضر این است که اگر جریان میان روستا با شهر به شیوه مناسب و سازگار شکل گیرد تحول سکونتگاه های پیراشهری می­شود. به گونه­ای که یافته­های این پژوهش نشان داد جریان های روستایی- شهری در سکونتگاه­های روستایی ناحیه مورد مطالعه با تحول ابعاد و اندازه جمعیت روستاها، کاربری زمین، مسکن، و سرمایه گذاری روستاها در تحولات فضایی سکونتگاه های پیراشهری اثرگذار است. این موضوع با یافته های شفیعی ثابت و براتی طرقی،(1388)، سعیدی،(1390)، شفیعی ثابت، (1392)، رحمانی ، شفیعی ثابت و مزارزهی ، (1398)، شفیعی ثابت و اسماعیل زاده (1392) همراستا است.

 در همین رابطه با شناسایی و رتبه بندی در میزان اهمیت ابعاد ، می­توان به نتایج حاصل از آزمون پی ال اس در بخش رتبه­بندی جریان ها اشاره کرد که بعد زیربنایی-خدماتی (06/3) در رتبه اول اهمیت قرار گرفته و بعد محیطی-اکولوژیکی (48/2) در رتبه دوم اهمیت قرار دارد، بعد اجتماعی ـ فرهنگی (39/2) در رتبه سوم اهمیت قرار دارد و بعد اقتصادی (07/2) در رتبه چهارم قرار دارد که به عنوان کم اهمیت­ترین بعد تعیین شده است و نیز میزان اثرگذاری جریان های فضایی بر ابعاد تحول سکونتگاه های روستایی را میتوان چنین رتبه بندی کرد : ، جریان مردم با6/66 درصد رتبه اول تاثیرگذاری بر ابعاد تحول سکونتگاه های روستایی را داراست. و به ترتیب  اطلاعات ـ فناوری با 1/35 درصد رتبه دوم و جریان پسماند با /29 درصد رتبه سوم و جریان سرمایه با 3/13 درصد رتبه چهارم  و جریان کالاـ خدمات با 8/1 درصد رتبه پنجم را در تاثیرگذاری بر ابعاد تحول فضایی سکونتگاه های روستایی را به خود اختصاص می­دهند. در مجموع میان جریان­های فضایی همچون جریان مردم، کالا، خدمات، سرمایه گذاری،  و اطلاعات و تحولات فضایی سکونتگاه های روستایی رابطه مثبت و معناداری مشاهده شده است. بر اساس یافته های این پژوهش میتوان نتیجه گرفت اثرگذاری بیشتر جریان مردم میان شهر و روستا درناحیه مورد مطالعه متأثر از جریان گردشگری و جریان رفت و آمد روزانه روستاییان به شهر وگردشگران شهری به روستا است، که به دنبال آن بر گسترش فضاهای خانه دوم و باغ ویلاها در سکونتگاه­­های روستایی شهرستان دماوند در این زمینه اثرگذاربوده است. افزون براین، میتوان با بهبود جریان سرمایه­گذاری شهری در روستاهای این ناحیه، به بهبود جریان کالا و خدمات نیز کمک خواهد نمود. علاوه برآن موقعیت جغرافیایی روستاهای شهرستان دماوند به دلیل دارا بودن پتانسیل بسیار بالای گردشگری و وجود گستره­های بسیار بزرگ باغی، زراعی، آبزی پروری و دامی می­تواند از راه گسترش امکانات و زیرساخت ها، بهره­گیری از ظرفیت جریان­های روستایی ـ شهری را افزایش داده و زمینه را برای بهبود جریان کالا و خدمات و بهره­گیری بیشتر از سرمایه­های شهری فراهم سازد. با طرح این موضوع و پیشنهادات میتوان باعث گسترش زمینه­های اشتغال و افزایش درآمد  و جذب  بیش از پیش سرمایه و جمعیت و در پی آن تحولات سازگار فضایی در این ناحیه خواهد شد.

منابع

1)       افتخاری، عبدالرضا ؛ بدری، سید علی؛ سجاسي قيداري، حمدالله (1390)، بنیان‌های نظریه‌ای برنامه‌ریزی کالبدی مناطق روستایی، انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، تهران.

2)       افراخته حسن, عزيزپور فرهاد, زماني محدثه.(1393) پيوندهاي کلانشهري و تحولات کالبدي-فضايي روستاهاي پيرامون مطالعه موردي: دهستان محمدآباد کرج.‎

3)       رحمانی بیژن ، شفیعی ثابت ناصر ، مزارزهی یعقوب .(1398) نقش جریانهای فضایی در تحولات اقتصادی سکونتگاههای روستایی ( مورد: روستاهای پیرامونی شهر زاهدان) ، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 8(29), 33-50.‎

4)       سعیدی عباس (1390) . روابط و پیوندهای روستایی _ شهری در ایران ، تهران ، انتشارات مهر مینو

5)       شفیعی ثابت, ناصر. (1392). اشتغال کشاورزی و غیر کشاورزی: چالش‌ها، فرصت‌ها و ناپایداری سکونتگاه‌های روستایی در منطقه تهران و البرز. پژوهشهای دانش زمین, 4(1), 1-16.‎

6)       شفیعی ثابت ، ناصر و براتی طرقی، ابوالقاسم( 1388) .نقش بازارچه های هفتگی روستایی در تحولات اقتصادی روستاهای استان تهران. روستا و توسعه, 12(1), 29-52.‎

7)       شفیعی ثابت ، ناصر و دوستی ، بهزاد و قربانی، معصومه (1395) ارزیابی میزان آسیب پذیری سکونتگاه های روستایی از پدیده خشکسالی با استفاده از مدل تصمیمگیری چند شاخصه کوپراس ( مطالعه موردی: شهرستان دلفان. جغرافیای طبیعی, 9(31), 119-134.‎

 

8)       شفیعی‌ثابت, ‌ناصر, اسماعیل‌زاده, حسن. (1392). پیوندهای روستایی ـ شهری، شبکه بازارهای دوره‌ای و توسعه ناحیه‌ای (مورد مطالعه: سکونت‌گاه‌های پیرامونی کلانشهر تهران). آمایش سرزمین, 11(6), 283-308.‎


9)           Douglass, M. (1998). A regional network strategy for reciprocal rural-urban linkages: an agenda for policy research with reference to Indonesia. Third world planning review, 20, 1-34.

10)         Friedmann, J. (2004). Strategic spatial planning and the longer range. Planning Theory & Practice, 5(1), 49-67.

11)         Friedmann, J., & Douglass, M. (1978). Agropolitian development: towards a new strategy for regional planning in Asia. In Growth pole strategy and regional development policy (pp. 163-192). Pergamon.

12)         Kammeier, D. H. (2003). Rural-urban and sub-regional linkages in the Mekong region. ADB. Bankok, 9-22.

13)         Kothari, S. P., Shu, S., & Wysocki, P. D. (2009). Do managers withhold bad news? Journal of accounting research, 47(1), 241-276. 

14)         Muloi, D. M., Wee, B. A., McClean, D. M., Ward, M. J., Pankhurst, L., Phan, H., & Fèvre, E. M. (2022). Population genomics of Escherichia coli in livestock-keeping households across a rapidly developing urban landscape. Nature Microbiology, 1-9.

15)       Shafieisabet, N., & Mirvahedi, N. (2021). The role of rural–urban linkages in perceived environmental effects of farmers for participation in sustainable food security plans. Agriculture & Food Security, 10(1), 1-26.

16)       Sabet, N. S., & Azharianfar, S. (2017). Urban-rural reciprocal interaction potential to develop weekly markets and regional development in Iran. Habitat international, 61, 31-44

17)       Tacoli, C. (2003). Changing rural-urban in Mali, Nigeria, and Tanzania, Journal Environment and urbanization. v.15 (1), p.13-24.

18)       Tacoli, C, Satterthwaite, D. (2004). Rural-Urban Change, Boundary Problems and Environmental Burdens–Gordon McGranahan.

19)       Tacoli, C, Mabala, R. (2010). Exploring mobility and migration in the context of rural-urban linkages: why gender and generation matter, Journal Environment and Urbanization, v.22 (2), 389-395.

20)       Tacoli, C. (2002). Rural-Urban Interaction in Sub-Saharan Africa and Their Impact On livelihoods, I.I.E.D, Briefing Paper Series on Rural-Urban Interaction, n.6, London.

21)       Tacoli, C. (1998). Rural-urban interactions: a guide to the literature. Environment and urbanization, 10(1), 147-166

22)       Tacoli, C. (2004). Rural-urban linkages and pro-poor agricultural growth: An overview. In Prepared for OECD DAC POVNET Agriculture and Pro-Poor Growth Task Team Helsinki Workshop (pp. 17-18).

23)       Tacoli, C, Agergaard, J. (2017). Urbanization, rural transformations, and food systems: the role of small towns.( P. 17)

24)       Tacoli, C. (2003). "The Links between urban and rural development" Environment and urbanization Vol15 No1 published by SAGE (pp.1-17).

25)       Tostensen, A. (2004). Towards feasible social security systems in sub-Saharan Africa. Chr. Michelsen Institute

 

 

 

                                                                                         

[1]   Mike Douglass, 1998

[2]  Bido

[3]   Convergenc Validity

[4]   Discriminat Validity

[5]  Cross Loading


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1403-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]