کارکرد منشِ بندگی بر اخلاق اجتماعی و محیط زیست از نگاه تصوف اسلامی

محورهای موضوعی : مسیحیت

مسعود شاورانی ¹

1 - استادیار دانشگاه مذاهب اسلامی

تاریخ دریافت : 1401/08/15 تاریخ پذیرش : 1401/08/15 تاریخ انتشار : 1401/06/01

کلید واژه: اخلاق, احسان, بندگی, تواضع, فقر و ملک,

چکیده مقاله :

ارائه الگوها و راه‌کارهای اخلاقی در ارتباط با بهبود رابطه انسان با انسان و همچنین رابطه انسان با محیط زیست امروزه بسیار مورد توجه است. مفهوم عبودیّت و بندگی از مفاهیم مهم دینی در اسلام و به طور خاص در عرفان و تصوف اسلامی می‌باشد. هدف از این تحقیق ترسیم نمونه‌ای از اخلاق نوع دوستی و دگردوستی عملی و پاسداشت محیط زیست، با توجه به میراث کهن، غنی و ارزشمند تصوف اسلامی است. در منابع عرفان اسلامی برای مفهوم بندگی خداوند شروط و اصولی ذکر گردیده است که عمل، کاربرد، رعایت و پایندی به آنها منجر به بروز رفتار اخلاقی شایسته نسبت به انسان و طبیعت می‌شود. این تحقیق به روش کتابخانه‌ای انجام گرفته است و توصیف و تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده نشان می‌دهد که اصول ضروری منشِ بندگی از دیدگاه عرفان اسلامی، شامل: تواضع و فروتنی، فقر و بی ملکی و خدمت، احسان و نیکوکاری می‌باشد. دستاورد این تحقیق نشان می‌دهد که تواضع منجر به تعامل بهتر انسان با انسان و دیگر موجودات می‌شود و از خود برتربینی و رفتار سلطه‌گرانه پیشگیری می‌کند و اعتقاد به فقر و بی ملکی منجر به قناعت بیشتر و حرص کمتر انسان در تملّک و مصرف منابع زیست محیطی می‌شود و اصل احسان و نیکوکاری منجر به خدمت و نیکوکاری به انسان و طبیعت می‌شود.

چکیده انگلیسی:

Providing ethical patterns and solutions in relation to improving the human-human relationship as well as the human-environmental relationship is very important today. The concept of servitude (ʿubūdiyya) is one of the important religious concepts in Islam and especially in Islamic mysticism and Sufism. The purpose of this study is to draw a pattern of the ethics of practical altruism and environmental protection, considering the ancient, rich and valuable heritage of Islamic Sufism. In the books of Islamic mysticism, conditions and principles have been mentioned for the concept of serving God, and acting, behaving and observing them leads to the emergence of proper moral behavior towards man and nature. This research has been done by library method and the description and analysis of the collected data show that the essential principles of the character of servitude from the perspective of Islamic mysticism include: modesty (tawāḍuʿ), poverty (faqr), service (ḵidma) and beneficence (ʾiḥsān). The results of this study show that modesty leads to better human interaction with humans and other creatures and prevents arrogance and domineering behavior, and belief in poverty and homelessness leads to greater human contentment and less greed to own and use environmental resources, and the principle of beneficence leads to service and help to man and nature.

منابع و مأخذ:

• ابن ترکه، صائن الدین، چهارده رساله فارسى‏‏، على موسوى بهبهانى؛ ابراهیم دیباجى‏‏، تهران، تقى شریف رضایى‏‏،1351 ش.


• ابن عربی، مجموعه رسائل ‏(ثلاث مجلدات)، بیروت، دارالمحجة البیضاء، 1421ق..


• ابن قیم الجوزیة، محمد، مدارج السالکین، عبدالغنى الفاسى‏، بیروت، دارالکتب العلمیة‏، 1425ق.


• ابوطالب مکی، قوت القلوب فى معاملة المحبوب‏‏، تحقیق باسل عیون السود، بیروت، دارالکتب العلمیة‏، 1417ق.


• ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء‏، محمد رضا شفیعى کدکنى‏، قاهرة‏، دار ام القراء للطباعة و النشر.


• اسفراینی، نورالدین، کاشف الأسرار‏،هرمان لندلت‏، تهران، موسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل‏، 1358ق.


• افلاکی، احمد، مناقب العارفین، آنکارا، [بی نا]، 1959م..


• باخرزی، یحیی، أوراد الأحباب و فصوص الآداب‏‏، ایرج افشار، دانشگاه تهران‏‏،1383ش.


• بخاری، صحیح، مصطفی دیب البغاء، بیروت، دارابن کثیر، 1407ق.


• بدلیسی، ابویاسر، بهجة الطایفة، ‏ادوارد بدین، بیروت، دارالنشر فرانز شتاینر، 1999م.


• بقلی، روزبهان، تفسیر عرائس البیان فى حقائق القرآن‏‏‏‏، احمد المزیدى‏، بیروت، دارالکتب العلمیة‏، 2008م.


• بقلی، روزبهان، شرح شطحیات‏‏، هانرى کربن‏، تهران، طهورى‏، 1374 ش.


• بقلی، روزبهان، عبهر العاشقین‏،‏ محقق هانرى کربن، تهران، منوچهرى،1366ش.


• بقلی، روزبهان، مشرب الأرواح‏،‏ عاصم ابراهیم الکیالى‏، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1426ق.


• تبادکانی، شمس الدین، تسنیم المقربین‏‏، محمد طباطبائى بهبهانى، تهران، کتابخانه موزه و اسناد مجلس شوراى اسلامى ایران‏‏،1382ش.


• تستری، سهل، تفسیر‏‏، محمد عیون السود، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1423ق.


• تلمسانی، عفیف الدین، شرح منازل السائرین، عبدالحفیظ منصور، قم، بیدار، 1371ش.


• جام، احمد، کنوز الحکمة، على فاضل‏، تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏، 1387ش.


• جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، تهران، اطلاعات، 1373ش.


• جندی، مؤیدالدین، شرح فصوص الحکم‏، جلال الدین آشتیانى‏، قم، بوستان کتاب‏، 1423ق.


• حسینی، مریم، نخستین زنان صوفى‏‏، تهران، نشر علم‏، 1385ش.


• حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان‏‏، بیروت، دارالفکر.


• خرکوشی، ابوسعد، تهذیب الاسرار فى أصول التصوف‏‏، امام محمد على‏، بیروت، دارالکتب العلمیة،‏ 1427ق.


• خوارزمی، تاج الدین، شرح فصوص الحکم‏، حسن زاده آملى‏، قم، بوستان کتاب،1379ش.


• خوارزمی، کمال الدین، ینبوع الأسرار‏، مهدى درخشان‏، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏، 1384ش


• دیلمی، ابوالحسن، سیرت شیخ کبیر ابی عبدالله خفیف، انتشارات بابک،1363ش.


• دیلمى، محمد،‏ شرح الأنفاس الروحانیة لأئمة السلف الصوفیة، مصطفى قادرى سیلانى،‏ قاهرة، دارالآثار الاسلامیة، 1428ق.


• رازی، نجم الدین، منارات السائرین الى حضرة الله ومقامات الطائرین‏، ‏عاصم ابراهیم الکیالى، ‏بیروت، دارالکتب العلمیة، 1425ق.


• سراج، ابونصر، اللمع فى التصوف‏، ‏رینولد آلین نیکلسون‏، لیدن، بریل،1914م.


• سکندری، احمد، رسالة فى أدب العلم (ترتیب السلوک)‏‏، خالد زهرى‏‏، بیروت، دارالکتب العلمیة‏، 1427 ق.


• سلمی، ابوعبدالرحمن، طبقات الصوفیة، مصطفى عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق.


• سلمی، ابوعبدالرحمن، مجموعة آثار السلمى‏‏، تهران، مرکز نشر دانشگاهى‏،1369 ش.


• سمعانی، احمد، روح الأرواح فى شرح أسماء الملک الفتاح‏‏‏‏، نجیب مایل هروى‏‏، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى‏‏، 1384ش.


• سمنانی، علاءالدوله، مصنفات فارسى‏، نجیب مایل هروى‏، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى‏، 1383ش..


• سهروردی، ابوحفص، عوارف المعارف‏‏، احمد السایح، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1427ق.


• شاورانی، مسعود، «ارزش جانوران در نگاه صوفیان»، مطالعات عرفانی، شماره33، بهار و تابستان 1400.


• شعرانی، عبدالوهاب، البحر المورود فى المواثیق و العهود‏، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1424ق.


• شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الکبری، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1426ق.


• شعرانی، عبدالوهاب، تنبیه المغترین‏‏‏‏، احمد سایح‏‏، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة‏، ‏1425ق.


• طوسی، تاج الدین، قصه یوسف (الستین الجامع للطائف البساطین)‏، محمد روشن‏، تهران، انتشارات علمى فرهنگى‏، 1382ش.


• عطار، فریدالدین، تذکره الأولیاء‏، رینولد نیکلسون‏، لیدن‏‏، 1905م.


• عفیفی، ابوالعلاء، الملامتیة و الصوفیة و اهل الفتوة (مجموعة آثار السلمى)‏‏، تهران، نشر دانشگاهى‏‏، 1369ش.


• غزالی، ابوحامد، إحیاء علوم الدین‏، حافظ عراقى‏، بیروت، دارالکتاب العربى.


• غزالی، ابوحامد، کیمیاى سعادت‏، حسین خدیوجم‏، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى‏، 1383ش.


• قشیری، عبدالکریم، الرسالة القشیریة‏‏‏، عبدالحلیم محمود، قم، بیدار‏، 1374ش.


• قشیری، عبدالکریم، لطائف الإشارات‏‏، تحقیق ابراهیم بسیونى‏، مصر، الهیئة المصریة العامه للکتاب‏، 1981م.


• قلانسی، عبدالله، ارشاد در معرفت و وعظ و اخلاق‏، محقق عارف نوشاهى‏، تهران، میراث مکتوب‏، 1385ش.


• کاشانی، عبدالرزاق، شرح فصوص الحکم، قم، بیدار، 1370ش.


• محاسبی، حارث، الرعایة لحقوق الله‏‏، عبدالحمید البر‏، مصر، دارالیقین‏‏، 1420ق.


• محمد بن منور، أسرار التوحید فى مقامات أبى سعید، الیاس میرزا بوراغانسکى‏، سن پطرز بورگ،1899م


• محمود بن عثمان، مفتاح الهدایة و مصباح العنایة‏، منوچهر مظفریان‏، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسى‏، 1380ش.


• مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوف‏‏، محمدروشن‏، تهران، اساطیر، 1363ش.


• مسلم، صحیح، فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.


• معاذ رازی، یحیی، جواهر التصوف‏‏‏‏، هارون عاشور‏، قاهرة، مکتبة الآداب‏‏، 1423ق.


• مناوی، محمد، الکواکب الدریة فى تراجم السادة الصوفیة، تحقیق محمد ادیب الجادر، بیروت، دارالصادر، 1999م.


• مولانا، فیه ما فیه‏، بدیع الزمان فروزانفر، تهران، نگاه‏، 1386ش.


• مهائمى، علاءالدین، خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم‏‏‏‏، فرید المزیدى‏‏، بیروت، دارالکتب العلمیة‏، 1428ق..


• میبدی، ابوالفضل، کشف الأسرار و عدة الأبرار‏، على اصغر حکمت‏، تهران، امیرکبیر، 1371ش.


• نجم الدین رازی، مرصاد العباد‏، تهران، [بى نا]، 1322ش.


• نیشابوری، رضی الدین، مکارم الاخلاق، تهران، دانشگاه تهران، 1341ش.


• هجویری، ابوالحسن، کشف المحجوب‏، تصحیح ژوکوفسکى‏، تهران، طهورى‏‏، 1375ش.


• همدانی، عین القضات، تمهیدات‏، ‏‏عفیف عسیران، تهران،‏ دانشگاه تهران، 1341ش.


• همدانى، علی، احوال و آثار میر سید على همدانى(شش رساله)، محمد ریاض‏، پاکستان، مرکز تحقیقات فارسى ایران و پاکستان‏‏،1370ش.