قواعد عرفانی: امکان یا امتناع؟

محورهای موضوعی : مسیحیت

مریم امامی ¹ (دانشجوی دکتری رشته عرفان و تصوف اسلامی، دانشکدة حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
شهرام پازوکی ² (استاد مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1400/09/26 تاریخ پذیرش : 1400/09/26 تاریخ انتشار : 1400/06/01

کلید واژه: اصل, قاعده, قاعده عرفانی, مبادی, مسایل,

چکیده مقاله :

یکی از موضوعات مهمی که در مطالعه و بررسی شاخه‌های مختلف علوم اسلامی مثل فقه، کلام و فلسفه با آن مواجه ایم این است که این علوم از قواعد کلی برخوردارند و علمای این علوم با توجه به این قواعد به شرح مسائل و رفع شبهات‌ می‌پردازند. حال سؤال آن است که آیا عرفان اسلامی نیز از این موضوع مستثنی نبوده و از قواعدی بر خوردار است یا چنین نیست و ثانیاً اگر از قواعدی برخوردار است منشأ و خاستگاه قواعد عرفانی چیست؟ در این مقاله نخست به تعریف قاعده و مشخص کردن عناصر اصلی قاعده در علوم دینی پرداخته آنگاه بر اساس متون عرفانی، اعمّ از عرفان نظری و عرفان عملی، وجود یا عدم وجود قواعد بررسی شده است. نتیجه این بررسی نشان می‌دهد اوّلاً عرفان اسلامی، به عنوان یک علم، نیز از قواعد کلی برخوردار است و ثانیاً این قواعد یا مستقیما مأخوذ از آیات قرآنی و روایات است یا غیر مستقیم مبتنی برمفاد آنهاست.

چکیده انگلیسی:

One of the important issues that we face in studying different branches of Islamic sciences such as jurisprudence, theology and philosophy is that these sciences have general principles and the scholars of these sciences describe issues and remove doubts according to these principles. The question now is whether Islamic mysticism is no exception to this issue and has principles or not, and secondly, if it has principles, what is the origin of mystical principles? In this article, firstly, the principle is defined and the main elements of the principle in religious sciences are determined. Then, based on mystical texts, including theoretical mysticism and practical mysticism, the existence or non-existence of principles is examined. This review shows Islamic mysticism, as a science, also has general principles, and secondly, these principles are either directly derived from Quranic verses and hadiths or indirectly based on their meanings. 

منابع و مأخذ:

• قرآن کریم


• نهج البلاغه، چ اول، تهران، اسوه، 1382.


• آملی، سید حیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، چ دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1368.


• -----------، مقدمه کتاب نص النصوص در شرح فصوص الحکم ابن عربی، چ اول، تهران، روزنه، 1375.


• ابراهیمی دینانی، غلامحسین، قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، چ چهارم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1388.


• ابن ترکه، صائن الدین، تمهید القواعد، تصحیح و تعلیق علامه حسن‌زاده آملی، چ دوم، قم، نشر الف لام میم، 1386.


• ‌ابن‌عربی، محی الدین، فصوص الحکم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق.


• --------------، المسائل، مقدمه و تصحیح و تعلیق سید محمّد دامادی، چ اول، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1370.


• --------------، الفتوحات المکیه (دوره 4 جلدی)، چ اول، بیروت، دار الصادر، بی‌تا.


• ابن فناری، شمس‌الدین محمّد، مصباح الانس، مقدمه محمّد خواجوی، چ دوم، تهران، مولا، 1384.


• امام صادق(ع)، مصباح الشریعه، چ اول، تهران، نشر حجر، 1361.


• انصاری، خواجه عبدالله، طبقات الصوفیه، تصحیح دکتر محمّد سرور مولایی، تهران، توس، 1362.


• جرجانی، میر سید شریف، التعریفات، چ چهارم، تهران، ناصرخسرو، 1370.


• چیتیک، ویلیام، "‌ابن‌عربی، مولانا و اندیشه وحدت وجود"، ترجمه ابوالفضل محمودی، پژوهش‌های فلسفی کلامی، شماره 5 و 6، پاییز و زمستان 1379.


• خرمیان، جواد، قواعد عقلی در قلمرو روایات، تهران، نشر سهروردی، 1387.


• خمینی، روح‌الله، شرح دعای سحر، چ دوم، تهران، تربیت، 1380.


• ----------، اربعین حدیث، چ سوم، قزوین، طه، 1368.


• خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، چ دوم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1379.


• دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، زیر نظر دکتر محمّد معین و دکتر سید جعفر شهیدی، چ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1377.


• زروق، احمدبن محمّد، قواعدالتصوف، تصحیح محمّد زهری النجار، قاهره، انتشارات مکتبه الکلیات الازهریه، 1409 ق.


• سجادی، سید جعفر، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ اول، تهران، کتابخانه طهوری، 1370.


• -------------، فرهنگ معارف اسلامی، چ دوم، تهران، شرکت مولفان ومترجمان ایران، 1362.


• سراج طوسی، ابو نصر، اللمع فی التصوف، ترجمه دکتر مهدی محبتی، چ اول، تهران، اساطیر، 1382.


• سلطانعلی‌شاه گنابادی، حاج ملا سلطان‌محمّد، تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده، چ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1385ق.


• سهروردی، شهاب الدین، عوارف المعارف، به اهتمام قاسم انصاری، انتشارات علمی و فرهنگی، 1362.


• عین القضاه همدانی، عبدالله بن محمّد، مصنفات، تصحیح عفیف عسیران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1341.


• غزّالی، محمّد، احیاءعلوم الدین، ترجمان مؤید الدین محمّد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1357.


• فیض کاشانی، ملا محسن، کلمات مکنونه، تحقیق و تصحیح علی علیزاده، چ اول، قم، آیت اشراق، 1390.


• قیصری، محمّد داوود، شرح فصوص الحکم، چ اول، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.


• ---------------، رسائل قیصری، تعلیق و تصحیح و مقدمه سید جلال الدین آشتیانی، چ دوم، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1381.


• کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، چ سوم، تهران، مولی، 1387.


• کاشانی، عزالدین محمود، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال الدین همایی، چ سوم، تهران، 1367.


• کلینی، محمّد بن یعقوب، اصول کافی، نشر بنیاد رسالت، 1364.


• لاهیجی، شمس الدین محمّد، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، چ چهارم، تهران، زوار، 1381.


• مجلسی، محمّد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیا التراث العربی، 1403 ق.


• محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، چ دوم، تهران، سمت، 1376.


• مقصود، جواد، شرح احوال و آثار و دوبیتی‌های بابا طاهر، چ سوم، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1376.


• ملاصدرا، مفاتیح الغیب، تعلیق محمّد خواجوی، چ دوم، تهران، مولی، 1371.


• میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، کشف الاسرار و عده الابرار، به اهتمام علی اصغرحکمت، چ دوم، تهران، امیرکبیر، 1357.


• نسفی، عزیز الدین، انسان کامل، تصحیح ماریژان موله، چ هفتم، تهران، انتشارات طهوری، 1384.


• هاشمی، جمیله و همکار، «قاعده»، دایره المعارف تشیع، چ اول، تهران، نشر شهید سعید محبی، 1386.


• هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، تصحیح ژکوفسکی، چ نهم، تهران، طهوری، 1382.