معرفی فلور، اشکال زیستی و پراکنش جغرافیایی گونه‌های گیاهی شهرستان گنبد با اقلیم خشک و نیمه خشک
آیدا سلمانی لطف آبادی
1
,
مریم شهبازی
2
*
,
بهرام زهزاد
3
,
سپیده سعیدی
4
1 - کارشناس‌ارشد رشته محیط زیست، دانشکده شیلات و محیط زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران.
2 - دانشیار گروه محیط زیست، دانشکده شیلات و محیط‌زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران.
3 - استادیار گروه تنوع‌زیستی و مدیریت اکوسیستم‌ها، پژوهشکده علوم محیطی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
4 - استادیار گروه محیط زیست، دانشکده شیلات و محیط زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران.
کلید واژه: پراکنش جغرافیایی, جایگاه حفاظتی, شکل زیستی, شهرستان گنبد, گیاهان بوم‌زاد.,
چکیده مقاله :
شناخت گیاهان هر منطقه، اولین گام برای بررسی عوامل مخرب بر پوشش گیاهی، ارایه راهکارهای صحیح جهت حفظ و بهره‌برداری پایدار از گونه های گیاهی و جلوگیری از نابودی گونه‌ها است. شهرستان گنبد دارای اقلیم خشک و نیمه‌خشک و بیش از 6 ماه دوره خشکی در سال است. هدف از این پژوهش معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان شهرستان گنبد است. در دو فصل پاییز و بهار با بازدید از منطقه و براساس منابع موجود، گونه‌های گیاهی شناسایی و فهرست شدند. در مجموع تعداد 402 گونه و زیرگونه گیاهی متعلق به 66 تیره و 247 جنس در منطقه حضور داشتند که معرف تنوع گیاهی بالای منطقه است. تیره Poaceaبا 60 گونه، Asteraceae با 44 گونه، Fabaceae با 24 گونه تیره گیاهی اصلی را تشکیل دادند. براساس طبقه‌بندی رانکیه، شکل زیستی گیاهان شامل 5/43 درصد تروفیت، 28 درصد همی‌کریپتوفیت، 2/12 درصد ژئوفیت ، 8/7 درصد شامئوفیت، 8 درصد فانروفیت هستند. تعداد قابل توجهی از گونه‌ها (5/37 درصد از کل گونه‌ها) مربوط به پراکنش جغرافیایی ایران-تورانی است. تعداد 82 گونه دارویی و 11 گونه بوم‌زاد در فلور این منطقه گزارش شد. از لحاظ ارزش حفاظتی تعداد یک گونه در معرض خطر،شش گونه آسیب‌پذیر وسه گونه در معرض تهدید و همچنین 27 گونه فرصت‌طلب شناسایی شدند. با مدیریت صحیح و ارایه راهکارهای مناسب می‌توان در حفظ فلور بومی این منطقه شهری، استقاده از گونه‌های بومی سازگار مناسب برای فضای سبز شهری و نیز احیا بوم سازگان مرتعی پیرامون شهری بهره گرفت.
Understanding the plants of each region is the first step in investigating the destructive factors on vegetation, providing correct solutions for the sustainable conservation and exploitation of plant species, and preventing the extinction of species. Gonbad city has an arid and semi-arid climate and more than 6 months of dry season per year. The aim of this research is to introduce the flora, life form, and geographical distribution of plants in Gonbad County. In the two seasons of autumn and spring, by visiting the region and based on available resources, plant species were identified and listed. A total of 401 plant species and subspecies belonging to 66 families and 246 genera are present in the region, which indicates the high plant diversity of the region. The Poacea family with 60 species, Asteraceae with 44 species, and Fabaceae with 24 species formed the main plant families. According to Raunkiær's classification, the life form of plants includes 43.5% therophytes, 28% hemicryptophytes, 12.2% geophytes, 7.8% chamaeophytes, and 8% phanerophytes. A larger number of species (37.5% of the total species) are related to the Irano-Turanian geographical distribution. 81 medicinal species and 11 endemic species were reported in the flora of this region. nd 11 endemic species were reported in the flora of this region. In terms of conservation value, 1 endangered species, 3 threatened species, 6 vulnerable species, 3 near-threatened species, and 27 opportunistic species were identified. With proper management and providing appropriate solutions, it is possible to preserve the native flora of this urban area, use native species suitable for urban green space, and restore the pasture ecosystems around the city.
اسدی ،م. و دیگران (ویراستاران) (1367-1403) فلور ایران. شماره‌های 1-184. موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور. اسدی، آ.، جعفری، آ.ن. قاسم‌زاده، ف. (1402) مطالعه فلوریستیک پنج روستای دهستان آلاداغ در شهرستان بجنورد خراسان شمالی، ایران. یافته‌های نوین در علوم زیستی، 10(1): 81-98. امیراحمدی، ف.، یوسفی، م. میرجلیلی، س.ع. (1401) بررسی فلور، شکل زیستی و گونه‌های دارویی در بخش مرکزی کیار شرقی (حد فاصل بین دستگرد امامزاده و شلمزار) در استان چهارمحال و بختیاری. تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 14(51): 24-1. امینی، م.، جعفری، آ.ن. قاسم‌زاده، ف. (1401) مطالعه فلوريستيک ناحيه اسدلي- رختيان در بجنورد، استان خراسان شمالي. نشریه حفاظت زیست بوم گیاهان، 9(18). باقرآبادی، ر. (1401) مطالعه فلور، شکل زیستی و انتشار جغرافیایی کندوله، استان کرمانشاه. پژوهش و فناوری محیط‌زیست، 7(11): 57-68. بتولی، ح. (1397) معرفي فلور، شكل‌هاي زيستي و پراكنش جغرافيايي گياهان مناطق بياباني آران و بيدگل، استان اصفهان. مجله پژوهش‌های گیاهی، 31(2). پیرا، ن.ی.، پناهی میرزا حسنلو. ج. بهمنش. ب. بیک محمدی. م. (1399) مطالعه فلور و معرفي گونه‌هاي گياهي در معرض خطر منطقه فارسيان شهرستان گالیكش، استان گلستان. نشریه حفاظت زیست بوم گیاهان، 8(17): 175-194. حبیبی، م.، صدقی‌پور، و. عرب طاهری، م. حسن عباسی، ن.ع. (1392) مطالعه مقدماتی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان گنبد کاووس، استان گلستان. مجموعه مقالات اولین همایش ملی مدیریت منابع طبیعی. دانشگاه گنبدکاووس. اسفند. 8. حسینی، س.ع. (1392) فلور استان گلستان، اولین همایش منطقهای گیاهان دارویی شمال کشور، گرگان. حسینی، س. ع.، خطیر نامنی، ج. و اکبرزاده، م. (1393) بررسی تغییرات پوشش گیاهی مراتع نیمه استپی استان گلستان ( مطالعه موردی: منطقه مراوهتپه). فصلنامه علمی- پژوهشی تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 21(4): 697-685. حشمت‌پور، ع.، اعتصامی، م. ملکی، س. آذرنیا، م. صفی‌‌خانی، س. عباسیان، ا. (1392) ارزیابی پتانسیل بیوکلیماتیک انسانی شهرستان گنبد-کاووس با استفاده از شاخصهاي بیکر، دماي موثر، فشار عصبی و اولگی. مجموعه مقالات اولین همایش ملّی مدیریت منابع طبیعی. دهشیری، م.م.، نورایی، ف. معصومی، س.م. (1398) مطالعه فلوریستیک منطقه اسلام آباد غرب در زاگرس مرکزی. نشریه حفاظت زیستبوم گیاهان، 7(14): 44-21. رحیمی، ع.، عطری، م. خاوری‌نژاد، ر. (1395) مطالعه فلور بخش امن پناهگاه حیات‌وحش میاندشت در استان خراسان شمالی. تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 8(27): 56-39. سازمان هواشناسی استان گلستان. (1402).قابل دسترس در: https://www.golestanmet.ir/ سلیمان‌پور، س.م.، حاتمی، ا. (1399) بررسی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان در غرب آبخیز مهارلو استان فارس. تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 12(45): 1-22. سلیمانی، ف.، خارا، ج. (1397) بررسی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی عناصر گیاهی منطقه حفاظت‌شده جنگلی میرآباد. تاکسونومی و بیوسیستماتیک،10(34): 90-37. غراوی، س.ا.، بهمنش، ب. طهماسبی، ا. نامور، ا. (1402) اکاوی و تحلیل راهکارهای پیشگیری از تغییر کاربری و تصرفات اراضی مرتعی از دیدگاه کارشناسان شهرستان گنبدکاووس. نشریه علمی تحقيقات مرتع و بيابان ایران. 30(2): 310-297. فتاحی، ب.، قربان‌پور دلیوند، م. گرگانی، ب. قاسمی حاجی‌آبادی، ف. (1400) بررسي کورولوژي، شکل زيستي و ترکيب گونه‌اي عناصر گياهي مراتع (مطالعه موردي:دامنه‌هاي جنوبي کوه گرمه ملاير، همدان). حفاظت زیست بوم گیاهان، 9(18). قادری‌نژاد، ف.، جعفری، آ.ن. (1400) مطالعه فلوریستیک منطقه شمال روستای قره‌جقه شهرستان قوچان در استان خراسان رضوی. مجله زيست‌شناسی گیاهی ايران، 13(48): 100-77. کاظمی، ف.، ابراهیمیان، م. (1396) رویکرد‌هایی برای گسترش مفهوم خشک منظرسازی در پارک‌های شهری، سومین همایش ملی و سومین همایش بین‌المللی معماری. عمران و شهر‌سازی در آغاز هزاره سوم، تهران. محرابیان، ا.ر.، مجنونیان، ه. (1394) مروری بر جغرافیای گیاهی ایران (رویکرد حفاظتی)، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. مظفریان، و.ا. (1373) طبقه بندی گیاهان. جلد 1 و 2. مورفولوژی، تاکسونومی. انتشارات امیرکبیر. تهران. مظفریان، و.ا. (1396) شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران. نشر فرهنگ معاصر. ملکشی، ع.، بخشی خانیکی، غ.ر.، نداف، م.، ربیعی، م.، (1401) بررسی مقدماتی فلور، شکل زیستی و کوروتیپ گیاهان منطقه بوزداغی در استان خراسان شمالی، تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 14(52)، 22-1. نداف، م. (1400) مطالعه فلوريستيك و معرفي گياهان دارويي منطقه بابا امان، خراسان شمالي. مجله پژوهش‌های گیاهی، 34(1). نداف، م.، اجتهادی، ح. مصداقی، م. فرزام، م. (1396) معرفی فلور، شکل زیستی و پراکندگی جغرافیایی گونه‌های گیاهی منطقة جوزک- چمن‌بید، استان خراسان شمالی، ایران. زيست‌شناسي گياهي ايران، 9(32): 88-69. نودهی، ن.، اکبرلو، م. (1396) بررسی تنوع گونه‌های گياهان دارويی مراتع ييلاقی اسدلی-پلميس در استان خراسان شمالی. علوم و تکنولوژی محيط زيست، 19(5). یاری، ر.، حشمتی، غ.ع. رفیعی، ح. (1399) معرفي فلور، شكل زيستي، پراكنش جغرافيايي و شناسايي وضعيت حفاظتي گياهان (مطالعه موردي: مراتع ييلاقي چهارباغ استان گلستان). مجله زيست شناسي ايران، 31(3). Akhani, H. (2005) Illustrated flora of Golestan National Park. Iran. Volume 1. Tehran University Publications.
Akhani, H., (2023) The Illustrated Flora of Golestan National Park, Iran, Volume 2. Tehran University Publications.
Alam, H., Zaman Khan Khattak, J., Babu Thru Ppoyil, Sh., Kurup, Sh., Saleh Ksiks, T. (2017) Landscaping with na-tive plants in the UAE. Emirates Journal of Food and Agriculture. 29 (10):729-741. doi: 10.9755/ejfa. 2017.v29 .i10 .319. Davis, P. H. (Ed.) (1965-1988) Flora of Turkey and the East Aegean Islands. vols. 1-9. Edinburgh University Press, Edinburgh.
Dos Santos, P., Brilhante, M.A., Messerschmid, T.F.E., Serrano, H.C., Kadereit, G., Branquinho, C., and de Vos JM (2022) Plant growth forms dictate adaptations to the local climate. Front in Plant Science. 13:1023595. doi: 10.3389/fpls.2022.1023595
Ghazanfar ,S.A., Edmondson,J.R. (Eds.) (2013-2016),Flora of Iraq Vol.5 (parts 1-2) Ministry of Agriculture Baghdad & Royal Botanic Garden,Kew
Ghazanfar,S.A., Edmondson, J.R., Hind, D.J.N. (Eds.) (2019) Flora of Iraq Vol.6. Ministry of Agriculture Baghdad & Royal Botanic Garden,Kew.
Hongquan, S., Ruiqi, M., Genxin, S., Shiyan, Z., Dong, W., Yaobin, W., Tianqi, B. (2024) Impacts of land cover changes on dust emissions in northern China (2000–2020). Land Degradation Development. 35 (8). https://doi.org/10.1002/ldr.5094.
Houessou, L.G., Teka, O., Oumorou, M., Sinsin, B. (2012) Hemicryptophytes plant species as indicator of grassland state in semi-arid region: case study of W Biosphere Reserve and its surroundings area in Benin (West Africa). Inter-national Journal of Biological and Chemical Science. 6(3):1271-1280. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/ijbcs.v6i3.30
IUCN (2024) The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2024-1.
Jalili, A., Jamzad, Z. (1999) Red Data Book of Iran. Florae.and Range.Res.Ins., Press.747p.
Jasinaviciute, A., Veteikis, D. (2022) Assessing Landscape Instability through Land-Cover Change Based on the Hemeroby Index (Lithuanian Example). Land, 11, 1056.https://doi.org/10.3390/ land11071056
McClinton, J.D, Kulpa, S.M, Grames, E.M., Leger, E.A. (2022) Field observations and remote assessment identify climate change, recreation, invasive species, and livestock as top threats to critically imperiled rare plants in Nevada. Front in Conservation Science. 3:1070490. doi: 10.3389/fcosc.2022.1070490
Memariani, F., Zarrinpour, V., Akhani, H. (2016a) A review of plant diversity, vegetation and phytogeography of the Khorassan-Kopet Dagh floristic province in the Irano-Turanian region (northeastern Iran-southern Turkmenistan). Phytotaxa. 249 (1): 8–30. http://dx.doi.org/10.11646/phytotaxa.249.1.4.
Memariani, F. Joharchi, M.R., Akhani, H. (2016b) Plant diversity of Ghorkhod Protected Area, NE Iran. Phytotaxa 249 (1): 118–158. http://dx.doi.org/10.11646/phytotaxa.249.1.6
Planchuelo, G., Kowarik, I., von der Lippe, M. (2020) Endangered Plants in Novel Urban Ecosystems Are Filtered by Strategy Type and Dispersal Syndrome, Not by Spatial Dependence on Natural Remnants. In Ecology and Evolution. 8:18. doi: 10.3389/fevo.2020.00018.
Raunkiaer, C. 1934. The life forms of plant and statistical plant geography. Clarendon Press. Oxford. pp 328.
Rechinger, K. H. (1977) Plants of the Touran Protected Area, Iran. Iranian Journal of Botany, 1 (2): 155 - 180. Rechinger, K.H. (ed.) (1963–2015) Flora Iranica, vols. 1–181. Akademische Druck- u. Verlagsanstalt, Graz; vol. 175. Akademische Verlagsgesellschaft, Salzburg; vols. 176–181. Verlag des Naturhistorischen Museums, Wien. Sanchez-Ortiz K, Taylor KJM, De Palma A, Essl F, Dawson W, Kreft H, et al. (2020) Effects of land-use change and related pressures on alien and native subsets of island communities. PLOS ONE. 15(12): e0227169. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0227169
Townsend, C. C., Guest, E. Omar, S. A., and Al-kayat, A. H. (1960-1985) Flora of Iraq, Ministry of Agriculture and Agrarian Reform Republic of Iraq, vols 1-4 & 8-9.