درفش قهرمانان در شاهنامه و متون پهلوانی
رضا غفوری
1
(
گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ولی عصر رفسنجان
)
کلید واژه: درفش, نگارۀ درفش, شاهنامه, متون پهلوانی,
چکیده مقاله :
درفش در آیینۀ فرهنگ و تمدن کهن ایران‌زمین، همواره منزلتی والا داشته و چون نگینی در میدان‌های نبرد، در جشن‌ها و آیین‌های ملّی، پرفروغ برافراشته می‌شده است. در متون حماسی ایران، درفش نه تنها نمادی از سپاه یا دودمانی خاص، بلکه حامل معانی والای غرور و پیوستگی ملّی است و فراتر از یک علامت نظامی، بازتاب‌دهندۀ هویت، آرمان‌ها و ارزش‌های قهرمانان و پهلوانان است. آغاز پیدایش درفش در ایران به گذشتههای دور و دست کم به عصر اوستایی بازمیگردد. در شاهنامه و دیگر منظومه‌های پهلوانی، اشارههای متعدّد به درفش قهرمانان و گونه‌گونی نگارهها، رنگ‌ها و ماهچههای آن‌ها شده است به ویژه، اغلب پهلوانان درفشی مخصوص به خویش داشته‌اند که هر یک به رنگ و نگارهای خاص مزیّن بوده است.
در این مقاله نخست به بررسی تحلیلی درفشهای قهرمانان در شاهنامه و متون پهلوانی میپردازیم و دربارۀ برخی نمادها و رنگهای آن بحث میکنیم سپس نکاتی چند پیرامون درفش هر یک از پهلوانان یادآور میشویم.
چکیده انگلیسی :
The flag (Derafsh) has always held a lofty status in the mirror of ancient Iranian culture, shining brightly on battlefields, in national festivals, and ceremonies. In Iranian epic literature, the banner is not merely a symbol of a specific army or dynasty; it carries sublime meanings of national pride and unity. Far beyond a mere military sign, it reflects the identity, ideals, and values of heroes and champions (Pahlavans). The origin of the banner in Iran dates back to ancient times, at least to the Avestan era.
In the Shahnameh (Book of Kings) and other heroic texts, there are numerous references to the banners of heroes and the variety of their imagery, colors, and crests. Notably, most heroes possessed their own distinctive banner, each adorned with a specific color and emblem.
In this article, we will first examine the imagery on the flags of the Shahnameh and Pahlavani texts, and then mention several points regarding the flag of each of the heroes.
آیدنلو، سجّاد. (1382). «نشانههای سرشت اساطیری افراسیاب در شاهنامه»، پژوهشهای ادبی، سال1، شمارۀ 1، صص 7- 36.
آیدنلو، سجّاد. (1384). «افراسیاب»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، جلد1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص473- 477.
ابنخلدون. (1382). مقدّمۀ ابنخلدون، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی.
ابنرُسته، احمد بن عمر. (1365). اعلاق النفیسة، ترجمه و تعلیق حسین قرهچانلو، تهران: امیرکبیر.
ابوریحان بیرونی. (1386). آثارالباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
اسدي‌طوسي. (1354). گرشاسپ‌نامه، به‌کوشش حبيب يغمايي، تهران: طهوری.
اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1348). زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، تهران: انجمن آثار ملّی.
اکبریمفاخر، آرش. (1402). «درفش پیروزان از یادگار زریران تا گزارش دقیقی و فردوسی»، گویششناسی و فرهنگ عامّه، دورۀ اول، سال اول، صص 9- 37.
اکبری مفاخر، آرش. (1404). «گاودرفش»، مجموعۀ مقالات ششمین همایش ملی زبانها و گویشهای ایرانی، به کوشش محمود جعفری دهقی، تهران: مرکز بزرگ دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 1- 22.
انجويشيرازي، سيّدابوالقاسم. ( 1369). فردوسي‌نامه، تهران: علمي.
اوستا. (1384)، گزارش و پژوهش جليل دوستخواه، 2ج، تهران: مرواريد.
ايرا‌ن‌شاه بنابيالخير. (1370). بهمن‌نامه، تصحيح رحيم عفيفي، تهران: علمي و فرهنگي.
بختورتاش، نصرتالله. (1387). تاریخ پرچم ایران، تهران: بهجت.
بَرزونامه. (1391). ترجمۀ منصور ياقوتي، تهران: ققنوس.
بیدمشکی، مریم. (1387). «درنگی بر نشانهای درفش پهلوانان شاهنامه»، کتاب ماه هنر، ش 117، صص 64- 73.
ترجمۀ تفسیر طبری. (2536). تصحیح حبیب یغمایی، تهران: توس.
تفضّلی، احمد. (1380). «نماد قدرت و نشانۀ اقتدار»، ترجمۀ پیام ذکری، کتاب ماه هنر، شمارۀ 35 و 36، صص 130- 133.
تهمتن‌نامه. (1401). تصحیح و تحقیق رضا غفوری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ثعالبی. (1328). شاهنامۀ ثعالبی، ترجمۀ محمود هدایت، تهران: مجلس.
جنگنامۀ رستم و زنون. (1400). به کوشش آرش اکبری مفاخر، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
جهادیحسینی، سیّد امیر. (1401). «درفش کاویانی، بیرقی عادی یا رایتی ماورایی»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، سال هجدهم، ش 2، صص 147- 166.
حسن‌دوست، محمّد. (1393). فرهنگ ریشهشناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خالقیمطلق، جلال. (1354). «جای درفش(پیشاپیش یا در پس پشت؟)»، سخن، دورۀ 24، ش 10 و 11، صص 1055- 1064.
خالقیمطلق، جلال. (1362). «فرامرزنامه»، نشرية دانشکدۀ ادبيات و علوم انساني تبريز. شمارة 128- 129، صص 85- 121.
خالقیمطلق، جلال. (1369). «تصحیف «درفش» به «درخت» در ترجمۀ تفسیری طبری»، کلک، شمارۀ 11 و 12، صص 67- 68.
خالقیمطلق، جلال. (1386). «ایران در گذشت روزگاران»، سخنهای دیرینه، تهران: افکار.
خالقیمطلق، جلال. (1388)الف. «درفش پهلوانان و شاهان»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خالقیمطلق، جلال. (1388)ب. «درفش کاویانی»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خالقیمطلق، جلال. (1389). یادداشت‌های شاهنامه، بخش سوم و چهارم، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
خالقیمطلق، جلال. (1396). «اژدها»، شاهنامه و فرهنگ ایران، ترجمۀ فرهاد اصلانی- معصومه پورتقی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
خالقیمطلق، جلال. (1398). واجشناسی شاهنامه، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
خوارزمی. (1362). مفاتیح‌العلوم، ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.
خوسفی، ابن حسام.(1382). تازیان‌نامۀ پارسی، به کوشش حمیدالله مرادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
دهخدا، علي‌اکبر. (1377). لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.
داستان تور بن جهانگیر. (1404). تصحیح رضا غفوری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، (زیرچاپ).
داستان کک کوه‌زاد. (1382). به اهتمام سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
دیویس، دیک. (1396). حماسه و نافرمانی، ترجمۀ سهراب طاووسی، تهران: ققنوس.
رزم‌نامۀ کنیزک. (1395). به کوشش آرش اکبری مفاخر، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
زجّاجی. (1386). همایوننامه، به کوشش علی پیرنیا، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
زجّاجی. (1391). همایوننامه، به کوشش علی پیرنیا، تهران: میراث مکتوب.
زرّین‌قبانامه. (1393). تصحیح سجّاد آیدنلو، تهران: سخن.
سام‌نامه. (1392)، تصحیح وحید رویانی، تهران: میراث مکتوب.
سرکاراتی، بهمن. (1385).«سلاح مخصوص پهلوان در روایات حماسی هندو اروپایی»، سایه‌های شکارشده، تهران: طهوري.
شاپورشهبازی، علیرضا. (1403). «درفشهای ایران»، ترجمۀ یاسمن وحید بیکران، نشریۀ انجمن علمی گروه تاریخ دانشگاه ارومیه، سال 1، ش 1، صص 80- 97.
شاهنامۀ نقّالان. (1396). طومار مرشد عباس زریری اصفهانی، ویرایش جلیل دوستخواه، تهران: ققنوس.
شاهنامۀ هفت‌لشکر. (1400). تصحیح محمّد جعفری(قنواتی)- زهرا محمّدحسنی صغیری، تهران: خاموش.
شبرنگ‌نامه. (1395). به کوشش ابوالفضل خطیبی-گابریله وان دن برگ، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
شهمردان، رشید. (1354). «درفش کاویانی، پرچم شاهنشاهی ایران باستان»، بررسیهای تاریخی، سال 10، ش 1، صص 251- 272.
ربیع. (1403). علینامه، تصحیح رضا بیات- ابوالفضل غلامی، تهران: میراث مکتوب- اطلاعات.
رستم‌نامه. (1387). تصحیح محمّد بهشتی، تهران: پیری.
رضایی دشتارژنه، محمود. (1392). «جایگاه درفش کاویانی در شاهنامۀ فردوسی»، متنپژوهی، شمارۀ 55، صص 5- 20.
رواقی، علی. (1381). ذیل فرهنگهای فارسی، تهران: هرمس.
شهرویی، سعید. (1392).«نگاهی دیگر به ناسازواری میان اژدهاکشی رستم و اژدهاپیکری درفش وی»، شعرپژوهی، دورۀ 5، شمارۀ 3، صص 119- 144.
صدیقیان، مهین‌دخت. (1386). فرهنگ اساطیری- حماسی ایران، جلد1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طبری، ابوجعفر محمّد بن جرير. (1375). تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
طومار جامع نقّالی شاهنامه. (1396). تصحیح فرزاد قائمی، مشهد: بهنشر.
طومار شاهنامۀ فردوسی. (1381). به کوشش هاشمی، احمد - سعیدی، سیّد مصطفی، تهران: خوش‌نگار.
طومار کهن جهانگيرنامه. (1375). به‌کوشش جمشيد صداقتنژاد، تهران: نيما.
طومار کهن شاهنامۀ فردوسي. (1390). به‌کوشش جمشيد صداقتنژاد، تهران: دنياي کتاب.
طومار نقالی شاهنامه. (1391). به کوشش سجاد آیدنلو، تهران: به‌نگار.
علّامی، ذوالفقار- شکیبیممتاز، نسرین. (1393). «نشانوارگی درفش شاهان و پهلوانان در شاهنامه»، زبان و ادب فارسی، سال 22، ش 77، صص 155- 186.
فرامرزنامۀ بزرگ. (1394). به کوشش ماریولین فان زوتفن- ابوالفضل خطیبی، تهران: سخن.
فردوسی، ابوالقاسم. (1312). شاهنامۀ فردوسی، تصحیح محمد رمضانی، تهران: کلالۀ خاور.
فردوسی، ابوالقاسم. (1353). شاهنامۀ فردوسی، تصحیح ژول مول، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
فردوسی، ابوالقاسم. (1384). شاهنامۀ فردوسی، چاپ عکسی از روی نسخۀ خطی کتابخانۀ بریتانیا به شماره Add.21,103 ، تهران: طلایه.
فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحيح جلال خالقي‌مطلق،(جلد ششم تصحیح محمود امیدسالار، جلد هفتم تصحیح ابوالفضل خطیبی) تهران: مرکز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي.
فردوسی، ابوالقاسم. (1387). شاهنامۀ فردوسی، ویرایش فریدون جنیدی، تهران: بلخ.
فردوسی، ابوالقاسم. (1829). شاهنامۀ فردوسی، تصحیح تورنر ماکان، کلکته.
فردوسی، ابوالقاسم. (1878). شاهنامه، تصحیح فولرس، لیدن: بریل.
فردوسی، ابوالقاسم. (1965). شاهنامه، تصحیح ر، علییف و دیگران(چاپ مسکو)، مسکو: دانش(شعبۀ خاور).
کتاب گرشاسپ. (1401). به کوشش فرزاد قائمی- جلال الدین گرگیچ، تهران: سخن.
کریستنسن، آرتور. (1387). کاوۀ آهنگر و درفش کاویانی، ترجمۀ منیژه احدزادگان آهنی، تهران: طهوری. کوسج، شمس‌الدّين محمّد. (1387). برزونامۀ کهن، تصحيح اکبر نحوي، تهران: ميراث مکتوب. کویاجی، جهانگیر. (1371). پژوهشهایی در شاهنامه، گزارش جلیل دوستخواه، بی جا: زندهرود. گزنفون. (1380). کورش‌نامه، ترجمۀ رضا مشایخی، تهران: علمی و فرهنگی. گزنفون. (بی تا). بازگشت ده هزار یونانی، جفری هاوس هولد، ترجمۀ منوچهر امینی، تهران: امیرکبیر- نیل. مان، اسکار. (1285). «کاوه و درفش کاویانی»، کاوه، شمارۀ 1، صص 3- 4. متینی، جلال. (1369). «شاهنامه و شریعت»، ایرانشناسی، شمارۀ 6، صص 379- 399. مختاری. (1397). شهریارنامه، تصحیح رضا غفوری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. مسعودي، علي‌بن‌حسين. (1382). مروجالذّهب، ترجمة ابوالقاسم پاينده، تهران: علمي و فرهنگي. مشکین‌نامه. (1386)، طومار حسین بابا مشکین، به اهتمام داوود فتحعلی بیگی، تهران: نمایش. مقدسی. محمد بن طاهر. (1386). آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرشا شفیعی کدکنی، تهران: آگه. من و رستم و گرز و افراسیاب. (1390). سیّدحسین میرکاظمی، گرگان: آژینه. نصرالهی،یدالله- جنگلی، عاطفه. (1402). «تحلیل اساطیری- روانشناختی رنگ و نقوش درفشها در شاهنامه»، تفسیر و تحلیل متون زبان و ادب فارسی(دهخدا)، دورۀ 15، ش 58، صص 578- 600.
هدایت، رضا قلی‌خان. (بی‌تا). فرهنگ انجمن آرای ناصری، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
هفت‌لشکر. (1377)، تصحیح مهران افشاری - مهدي مدايني، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگي.
هفت منظومۀ حماسی. (1394). تصحیح رضا غفوری، تهران: میراث مکتوب.
یسنا. (1380)، گزارش ابراهیم پورداوود، تهران: اساطیر.
یشت‌ها. (1377). تفسیر و تالیف ابراهیم پورداوود، تهران: اساطیر.
Bartholomae,Christian.(1904).AltIranisches Worterbuch ,Strassburg. K. J.Trübner Collection: americana; Book from the collections of: University of Michigan.