پساساخت‌گرایی در شاهنامة فردوسی (با تأکید بر مرگ بهرام)

محورهای موضوعی : حماسه

رویا سیدالشهدایی ¹

1 - عضو هیأت علمی دانش‌گاه آزاد اسلامی ـ واحد مهاباد، ایران

تاریخ دریافت : 1389/07/03 تاریخ پذیرش : 1391/04/05 تاریخ انتشار : 1391/06/01

کلید واژه: شاهنامة فردوسی, بافت, معناسازی, زیباشناسی مرگ, بهرام, پساساخت‌گرایی,

چکیده مقاله :

در این مقاله برآنیم که با بررسی زیباشناسانة مرگ یکی از شخصیت‌های حماسة فردوسی، گوشه‌ای از قابلیت پویایی و تأویل این اثر را تصویر کنیم. بنیاد اسطوره‌ای ـ تاریخی متون حماسی در ظاهر آنان را به سوی تفسیرناپذیری سوق می‌دهد، در حالی که بافت داستان‌های شاهنامه به گونه‌ای است که متن را به شدت تأویلی می‌نماید. حماسة فردوسی بافتی پارادوکسی دارد: از سویی در آن نشانه‌هایی است که به نحوی اساسی اصیل و واقعی هم‌چون مشخصه‌هایی منسجم و متناسب و نظام‌مند موجودیت دارد و از سوی دیگر تأویل و تفسیر در آن متوقف نمی‌شود و بشدّت بافت‌زدا و معناساز و سرشار از ابهام است، پیوسته می‌کوشد فاقد بافت قطعی بماند، غیرتاریخی و غیرمکانی جلوه کند و برخود جاودانگی ببخشد. گزینش مرگ بهرام و جلوة زیباشناسانة مرگ این قهرمان حماسی مناسبتی است در بیان ویژگی شگرف حماسة فردوسی که با وجود گرایش به ساختار پیوسته، خصلتی پساساخت‌گرایانه دارد.

چکیده انگلیسی:

The purpose of this article is to investigate the esthetic aspect of the death of one of the Ferdowsi’s epic characters, in order to reveal only a glimpse of the dynamic potentialities and the scope of interpretation of this grand masterpiece.  The historic – mythic structure of the epic texts apparently does not lend itself to interpretation however the texture of stories in Shahnameh is such that renders the text quite interpretable.  Ferdowsi’s epic has a paradoxical texture:  On one hand there are signs that point realistically to concise, consistent, and systematic features, and on the other hand there are endless interpretations, and it is extremely decontextualized, produces multiple layers of meanings and it is filled with ambiguities.  It constantly seeks to remain without an ultimate texture and to remain detached from history, to be non-spatial and hence be eternal.  Selection of Bahram’s death and glorified esthetical death of this epic hero is an occasion to illustrate the post structuralist nature of Ferdowsi’s epic despite the fact that the characteristic feature of Shahnameh is inclined towards a consistent structure.

منابع و مأخذ:

1. ادبیات پسامدرن، یزدان‌جو، پیام تهران: نشر مرکز، چاپ اول، 1379.


2. از رنگ گل تا رنج خار، سرامی، قدم‌علی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1368.


3. از فریدون تا کی‌خسرو، از اسطوره تا تاریخ، حماسه ایران، یادمانی از فراسوی هزاره‌ها، دوست‌خواه، جلیل، تهران: انتشارات آگه، 1380.


4. اسطوره بازگشت جاودانه، الیاده، میرچا، ترجمه بهمن سرکاراتی، تهران: نشر قطره، چاپ اول، 1378.


5. اسطوره زال، مختاری، محمد، تهران: نشر توس، چاپ دوم، 1379.


6. پژوهشی در اندیشه‌های فردوسی، رضا، فضل‌الله، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، 1371.


7. پست مدرنیته و پست مدرنیسم، آودی و دیگران، رابرت، ترجمه و تدوین حسینعلی نوذری، تهران: انتشارات نقش جهان، چاپ دوم، 1380.


8. حماسه داد، جوانشیر ف.م، تهران: نشر جامی، چاپ اول، 1380.


9. حماسه در رمز و راز ملی، مختاری، محمد، تهران: انتشارات توس، چاپ دوم، 1379.


10. حماسه‌سرایی در ایران، صفا، ذبیح‌الله، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم، 1369.


11. درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، حمیدیان، سعید، تهران: نشر مرکز، چاپ اول، 1372.


12. زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، اسلامی ندوشن، محمدعلی، تهران: نشر آثار، چاپ اول، 1347.


13. ساختار و تأویل متن، احمدی، بابک، تهران: نشر مرکز، چاپ ششم، 1380.


14. سجودی، فرزان «معنا، نامعنا، کثرت معنا» کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره 12، ص 35-34، 1381.


15. سرکاراتی، بهمن «بنیان اساطیری حماسه ملی ایران» نشریه دانش‌کده ادبیات و علوم انسانی تبریز، شماره 125، 1357.


16. شالوده شکنی، نوریس، کریستوفر، ترجمه پیام یزدان‌جو، تهران: انتشارات شیرازه، چاپ اول 1376.


17. شاهنامة فردوسی، فردوسی، ابوالقاسم، تهران: نشر قطره، چاپ دوم، 1376.


18. شاهنامه فردوسی و فلسفة تاریخ ایران، ثاقب‌فر، مرتضی، تهران: نشر قطره، چاپ اول، 1377.


19. طلوع ابر انسان، رضوی، مسعود، تهران: انتشارات نقش جهان، چاپ اول، 1381.


20. فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی، مقدادی، بهرام، تهران: انتشارات فکر روز، چاپ اول، 1378.


21. فرهنگ اندیشة انتقادی از روشن‌گری تا پسامدرنیته، پین، مایکل، ترجمه پیام یزدان‌جو، تهران: نشر مرکز، چاپ اول، 1382.


22. قلم‌رو ادبیات حماسی ایران، رزم‌جو، حسین، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، جلد 2، 1381.


23. مدرنیته و مدرنیسم، گیدنز و دیگران، آنتونی، ترجمه و تدوین حسینعلی نوذری، تهران: انتشاران نقش جهان، چاپ دوم، 1380.


24. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی؛ واحد دوست، مهوش، تهران: انتشارات سروش، چاپ اول، 1379.