اصطلاحات دیوانی و اداری در کتاب «تاریخ سیستان»
محورهای موضوعی :
وجیهه پناهی
1
(مدرس مدعوّ دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد رودهن.)
کلید واژه: اصطلاحات دیوانی, مناصب درباری, نظام پست و پیام رسانی, نظام حفاظت و حراست شهری, نظام مالی,
چکیده مقاله :
مسلمانان بر پایة آیة شریفة 13 سورة حجرات (49): إنا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکُم شعوباً و قبائلَ لِتَعارَفُوا توجه فراوانی به جامعة مدنی و شهرنشینی داشتند و دانش مندانی هم چون فارابی، طرح مدینة فاضله را به عنوان جایی که مردم در آن گرد آیند و به یاری یک دیگر بپردازند ریختند و مورخّان و جغرافی دانان در آثار خود جنبه های مختلف شهرنشینی و زندگی شهری را آوردند. یکی از ابتکارات آنان تألیف کتاب هایی مستقل دربارة تاریخ شهرها بود که برخی از آن کتاب ها مانند تاریخ نیشابور، تاریخ بیهق، تاریخ بخارا، تاریخ قم و تاریخ سیستان برای ما باقی مانده است. در این کتاب ها بسیاری از اصطلاحات شهری و شهرنشینی و هم چنین نهادهای اداری و اجتماعی و مشاغل و حرف به چشم می خورد که برای بررسی مباحث تمدن شهری و نظام اداری و دیوانی حاکم بر شهرها مفید است. از میان این گونه کتاب ها می توان از تاریخ سیستان نام برد که علاوه بر مباحث تاریخی و اجتماعی مربوط به زمان خود حاوی بسیاری از لغات، کلمات و اصطلاحات اداری، دیوانی و اجتماعی است که در متن، به توضیح آن ها پرداخته آمده است.
Moslems according to Koran (49:13) Sura Hogarat which states: “ We have created you as male and female and divided you into tribes in order to get acquainted with each other” have paid special attention to civil and urban society, and scientists such as Farabi introduced utopia as a place where people gather and help each other. Historians and geographers in their works, spoke about different aspects of civil life. One of their innovations was the compilation of independent books about the history of towns among which history of Nayshapour, Sistan, Bokhara, Qom and Bayhaghi remain to this day. In these books, one comes across many civic terms, administrative social institutions, and various professions which are valuable for investigating civil discussions regarding administrative legal systems governing the cities. History of Sistan apart from historical social discussions, contains many social, administrative, govermental terms and expressions which are fully discussed in the text.
1- إتعاظ الحُنَفاء بِأخبارِ الخُلفاء، مقریزی، قاهره، 1367 هـ.ق.
2- الاحکام السّلطانیّة، ماوردی، قاهره، 1380 هـ.ق.
3- احیاءالملوک، ملک شاه حسین سیستانی، به اهتمام: ستوده، منوچهر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1344 هـ.ش.
4- برهان قاطع، محمّد حسین بن خلف تبریزی، به اهتمام: معین، محمّد، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1362 هـ.ش.
5- بوستان سعدی، سعدی شیرازی، به اهتمام: غلامحسین یوسفی، انتشارات خوارزمی، تهران، 1363، هـ.ش.
6- تاریخ بخارا، نرشخی، ترجمه: قباوی، تلخیص: محمّدبن زفر، تهران، 1318 هـ.ش.
7- تاریخ بیهقی، ابوالفضل بیهقی، به اهتمام: دکتر غنی و دکتر فیّاض، تهران، 1324 هـ.ش.
8- تاریخ جهانگشا، عطامک جوینی، به اهتمام، قزوینی، محمّد، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1372 هـ.ش.
9- تاریخ سیستان، به اهتمام: ملکالشعرای بهار، تهران، 1318 هـ.ش.
10- تذکرة جغرافیای تاریخی ایران، بارتولد، ترجمة فارسی، تهران، 1308 هـ.ش.
11- تحلیل اشعار ناصرخسرو، محقّق، مهدی، انتشارات دانشگاه تهران، 1374 هـ.ش.
12- ترجمة محاسن اصفهان، ماروخی اصفهانی، مفضل بن سعد، مترجم: آوی، حسن بن محمّد، به اهتمام: اقبال آشتیانی، عباس، مرکز اصفهانشناسی و خانة ملل، اصفهان، 1385 هـ.ش.
13- تکملةالاصناف، علی بن محمّد بن سعید الادیب الکرمینی، به اهتمام: رواقی، علی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1385 هـ.ش.
14- چهارمقاله، نظامی عروضی،به اهتمام: معین، محمّد، صدای معاصر، چاپ یازدهم، تهران، 1379 هـ.ش.
15- حدیقةالحقیقه و شریعةالطّریقه، سنایی غزنوی، به اهتمام: استاد مدرس رضوی، انتشارات دانشگاه تهران، 1359 هـ.ش.
16- دیوان اشعار ناصرخسرو قبادیانی، به اهتمام: مینوی، مجتبی؛ محقّق، مهدی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ششم، 1384 هـ.ش.
17- دیوان خاقانی شروانی، به اهتمام: سجّادی، ضیاءالدّین، انتشارات زوّار، تهران، 1338 هـ.ش.
18- دیوان رودکی، به اهتمام: دانشپژوه، منوچهر، انتشارات توس، تهران، 1374 هـ.ش.
19- دیوان فرّخی سیستانی، به اهتمام: محدّث، جلالالدّین، تهران، 1335 هـ.ش.
20- دیوان قوامی رازی، به اهتمام: محدّث، جلالالدّین، تهران، 1334 هـ.ش.
21- دیوان منوچهری دامغانی، به اهتمام: دبیرسیاقی، محمّد، انتشارات زوّار، تهران، 1370 هـ.ش.
22- السّامی فی الاسامی، میدانی، تهران، چاپ سنگی.
23- سیرالملوک (سیاستنامه)، خواجه نظام الملک طوسی، به اهتمام: دارک، هیوبرت، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1340 هـ.ش.
24- شاهنامة، فردوسی، به اهتمام: آ.برتلس و دیگران، مسکو، 71-1963 م.
25- صورةالارض، ابن حوقل، تهران، چاپ افست.
26- صحاح الفرس، نخجوانی، محمّدبن هندوشاه، به اهتمام: طاعتی، عبدالعلی، بینا، بیجا، بیتا.
27- فرهنگ آنندراج، پادشاه محمّد (شاد)، به اهتمام: دبیرسیاقی، محمّد، انتشارات خیام، چاپ دوم، تهران، 1363 هـ.ش.
28- فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی، سجّادی، ضیاءالدّین، انتشارات زوّار، 1374 هـ.ش.
29- لسانالعرب، ابن منظور، دار صادر بیرون، بیتا.
30- لغت فرس، اسدی طوسی، ابومنصور، به اهتمام: فتح الله مجتبایی و علی اشرف صادقی، انتشارات خوارزمی، تهران، 1365 هـ.ش.
31- لغتنامه، دهخدا، علی اکبر، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورة جدید، 1377 هـ.ش.
32- مثنوی معنوی، مولانا جلالالدّین محمد بلخی، به اهتمام: هـ. سبحانی، توفیق، انتشارات روزنه، چاپ اوّل، تهران، 1378 هـ.ش.
33- معجمالبلدان، یاقوت حموی، ابیعبدالله، انتشارات اسدی، تهران، 1965 م.
34- مفاتیحالعلوم، خوارزمی، قاهره، 1349 هـ.ق.
35- مقدّمةالادب، زمخشری، لیپزیک، 1843 م.
36- منتهیالارب فی لغةالعرب، صفیپور، عبدالرّحیم، کتابخانة سنایی، تهران، بیتا.
37- النّقص، عبدالجلیل قزوینی رازی، تهران، 1331 هـ.ش.
_||_