گذشته زشوّال ده با چهار تأملی در یک بیت تاریخ¬دار شاهنامه
محورهای موضوعی :
اکبر نحوی
1
(دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز)
کلید واژه: شاهنامه, فردوسی, چهارده شوال, بیت تاریخ‌دار, بهیم نگر, خراج,
چکیده مقاله :
فردوسی در آغاز داستان اشکانیان می گوید: محمود خراج یک سال را به نیم کاهش داد و خبر آن در چهارده شوّال به طوس رسید و مردم محمود را دعا کردند. کاستن از خراج در چه سالی و علت آن چه بوده است؟ استاد تقی زاده صدور این فرمان را به مناسبت قحط و غلای خراسان در سال 401 دانسته است، امّا دکتر زریاب خویی برآن بوده است که محمود خراج سال 400 را کاهش داده بود و انگیزة آن غنایمی فراوان بوده است که محمود پس از فتح قلعة بهیم نگر در آن سال بدست آورد. دکتر امیدسالار که سال400 را مستند به قول دکتر زریاب برای تاریخ فتح بهیم نگر پذیرفته‌اند، در یادداشت های شاهنامه این دو نظر را با یکدیگر تلفیق کرده،‌ تباینی میان آن دو ندیده اند. چون این موضوع به تاریخ نظم نهایی شاهنامه ارتباط می‌یابد. در این مقاله پس از بحث و بررسی، نتیجه گیری شده است که فتح قلعة مزبور در اوایل ذی‌قعدۀ 399 یعنی حدود 24 ماه پیش از بروز قحطی خراسان در شوّال 401 پایان گرفته بود. بنابراین نمی توانسته است انگیزه ای برای کاهش خراج در آن سال بوده باشد. کاهش خراج سال 400 نیز بنابر دلایلی پذیرفتنی نیست، بلکه فقط نظر استاد تقی زاده درست است و قرینه ای بیرون از متن شاهنامه نیز آن را تأیید می کند.
In the beginnings of the story of Ashkanian , Ferdowsi says: Mahmud has reduced the yearly tax in half and this news has reached Tous in 14th of Shawwal and people said prayers to Mahmud. What was the reason for this tax reduction and in what date did it take place? Master Taghizadeh has regarded the issue of this order due to the famine of Khorasan in the year 401. However Dr Zaryab khoei believed that the motivation and the pretext for this tax reduction in the year 400 was due to the booties Mahmud acquired after the conquest of Behimnegar fortress in that year. Dr Omidsalar accepts the year 400 according to Dr Zaryab as for the date of the conquest of Behimnegar fortress, and not found a discrepancy between the two views, in Shahnameh notes has combined the two versions. Since this matter is related to the date of the final composition of Shahnameh, after discussion and investigation in this article it was concluded that the conquest of that fortress had been ended in the beginnings of Dhu al-Qidah 399 that is 24 months before the outbreak of famine in Khorasan in Shawwal 401. Therefore, it could not have been a motivation for the reduction of tax in that year. Tax reduction in the year 400 is also not acceptable for many reasons hence master Taghizadeh’s opinion is the only authentic one and a piece of evidence outside Shahnameh also supports this view.
- ابن اثیر (1407). الکامل، راجعه و صحّحه دکتر محمد یوسف الدقاق، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- استرآبادی، محمدقاسم (1387). تاریخ فرشته، به تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- بدائونی، عبدالقادر (1380). منتخبالتواریخ، تصحیح مولوی احمد علی صاحب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- بیهقی، علیبنزید (بیتا). تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: فروغی.
- تقیزاده، حسن(1362). شاهنامه و فردوسی، هزارة فردوسی، تهران: دنیای کتاب.
- خالقیمطلق، جلال- امیدسالار، محمود(1389). یادداشتهای شاهنامه، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- دینوری، ابوحنیفه (1366). اخبارالطوال، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
- ریاحی، محمدامین (1372). سرچشمههای فردوسیشناسی، تهران: پژوهشگاه.
- زمخشری، جارالله (1412). ربیع الابرار، تحقیق عبدالامیرمهنا، بیروت: مؤسسه اعلمی.
- سرخسی، شمسالدین (1421). المبسوط، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- سمرقندی، علاءالدین (1405). تحفة‌الفقهاء، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- عتبی، ابوالنضر (2537). تاریخ یمینی، ترجمة ابوالشرف جرفاذقانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- فامی، عبدالرحمن (1387). تاریخ هرات، دستنویسی نویافته، با مقدّمه محمدحسین میرحسینی و محمدرضا ابویی مهریزدی، تهران: میراث مکتوب.
- فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، به تصحیح جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار، تهران: دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- گردیزی، عبدالحی (1363). تاریخ گردیزی، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.