راه‌‌های دست‌یابی به معرفت حقیقی از دیدگاه شیخ محمود شبستری

محورهای موضوعی :

مجید نوری ¹ (دانش‌جوی دورة دکتری زبان و ادبیات فارسی دانش‌‌گاه آزاد اسلامی ـ واحد علوم و تحقیقات تهران، ایران.)

تاریخ دریافت : 1390/08/03 تاریخ پذیرش : 1390/08/03 تاریخ انتشار : 1390/06/01

کلید واژه: شبستری ـ معرفت حقیقی ـ عقل ـ نقل ـ تفکر ـ ذوق و اشراق,

چکیده مقاله :

شیخ محمود شبستری، عارف شاعر و اندیش‌مند بزرگ سدة هشتم هجری در آثار خویش، راه‌‌های دست‌یابی به معرفت یقینی را عقل و نقل و ذوق (کشف و اشراق) می‌داند. وی می‌کوشد منقولات دینی را با استدلال‌های اهل فلسفه و با ذوقیات اندیش‌مندان اشراقی درهم آمیزد و رسالت یک فیلسوف مسلمان و عارف و اندیش‌‌مند اشراقی را ایفا کند. شبستری هم‌چون غزّالی معتقد است، ورای عقل نظری، انسان را طوری و طریقی دیگر هست که به آن طور، اسراری را که از عقل پنهان و محجوب است، می‌شناسد. او هم‌چون همة شاعران عارف ایرانی مخالفت صریح خود را با فلسفه و عقل یونانی ابراز می‌دارد، اما خرد ستیز و فلسفه گریز نیست. از این رو در عین آن‌که در مقام معرفت تمایل به اشراق دارد، در مقام علم، به حکمت و استدلال گرایش نشان می‌دهد. خرد مورد ستایش شیخ، خرد دینی است، همان خرد و اندیشه‌ای که به قول او مبحث انبیاست و هزارواند آیه از آیات قرآن اختصاص بدان دارد. شیخ در عین حال، در طریق معرفت حق به داشتن پیر و انسانی کامل که واسطة هدایت حق باشد، معتقد است. از نظر او شاه‌راه معرفت حق تفکّر و سیر دوسویه (قوس صعودی و نزولی) است که در این سیر دیالکتیک و حرکت از کثرت به وحدت، از وحدت به کثرت، از بسیار به یک، از یک به بسیار، از نمود به بود، از بود به نمود، از قطره به دریا، از دریا به قطره، جان آدمی صفا می‌یابد و نقوش اغیار از لوح دل او محو می‌گردد و انسان کامل، به شناسایی حقیقی می‌رسد.

چکیده انگلیسی:

Sheikh Mahmud Shabestari, mystical poet and the great thinker of the 8th century Hijri believes that one can attain the ultimate certainty by reason (aql) and oriental Illumination (Ishraq).  He attempts to merge the religious sayings with philosophical argumentations and with illuminations of the oriental thinkers and thus plays the role of a Moslem philosopher, gnostic and oriental thinker. Like Ghazali, Shabestari believes that beyond the theoretical reason, there is another way available to man with which he can recognize the mysteries hidden from the reason. Like all mystical poets, he is overtly opposed to the Greek philosophy and reason yet he is not against wisdom and philosophy hence although he is inclined towards oriental Illumination in mystical matters, he is inclined towards reason and arguments in scientific matters.  Shabestari praises the religious wisdom, the kind discussed by the prophets and thousand and one verse in Koran is attributed to it.  Meanwhile Sheikh believes in having a master and a perfect man, an intermediary guiding us towards the truth.  According to him the nearest path towards the truth is thinking and a two way search (ascending and descending curve) a dialectic search in which movement from multiplicity to unity, from many to one, from noumenon to phenomenon from drop to the sea and the vice versa, the soul of man is refined and refreshed and the dust of otherness is removed from his heart and the perfect man attains real Truth.

منابع و مأخذ:

1. تدین، مهدی، «عرفان و تصوّف»، مجلة دانش‌کدة ادبیات و علوم انسانی دانش‌گاه فردوسی مشهد، شمارة 4، سال بیست و پنجم، زمستان 1371.
   
2. شرح سادة گلشن راز شیخ محمود شبستری،ثروتیان، بهروز. نشر بین‌الملل، چاپ دوم: 1386.
   
3. دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی. ج 15، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول: 1387.
   
4. با کاروان اندیشه، زرین کوب، عبدالحسین. امیرکبیر، چاپ دوم: 1369.
   
5. جست‌وجو در تصوّف ایران، زرین‌کوب، عبدالحسین، امیرکبیر، چاپ ششم، 1369.
   
6. رساله حق الیقین، ذیل مجموعه آثار شیخ محمود شبستری، شبستری، شیخ محمود. به اهتمام صمد موحد، طهوری، چاپ اول: 1365.
   
7. سعادت‌نامه، ذیل مجموعه آثار شیخ محمود شبستری، شبستری، شیخ محمود، به اهتمام صمد موحد، طهوری، چاپ اول: 1365.
   
8. گلشن‌راز، ذیل مجموعه آثار شیخ محمود شبستری، شبستری، شیخ محمود، به اهتمام صمد موحد، طهوری، چاپ اول: 1365.
   
9. المنقذ من الضلال، غزالی، امام محمد. فرید جبر، بیروت (لبنان)، الطبعة‌الثانیة: 1969 م.
   

10. روضات الجنان و جنات الجنان، کربلایی تبریزی، حافظ حسین. مقدمه، تصحیح و تعلیقات جعفر سلطان القرایی، 2 جلد، انتشارات ستوده، تبریز، چاپ اول: 1383.

11. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، لاهیجی، شمس‌الدین محمد. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، انتشارات زوار، چاپ هفتم: 1387.