چند نکته و بن‌مایۀ داستانیِ حماسی‌اساطیری در یک طومارِ نقّالیِ کهنِ ترکی
محورهای موضوعی :
سجاد آیدنلو
1
(عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور اورمیه)
کلید واژه: شاهنامه, طومار نقّالی, زبان ترکی, نکات داستانی, ادب حماسی‌اساطیری ایران,
چکیده مقاله :
یکی از طومارهایِ نقّالیِ نسبتاً کهن و ناشناخته کتابی است به نام کلیّات شاهنامۀ فیلسوف شهیر حکیم ابوالقاسم فردوسی که در سال (1339 ه.ش) در تبریز چاپ شده است. این متن به نثر ترکی است و داستان های آن از پادشاهی گیومرث تا دو روایتِ بابک و ساسان و اردشیر و کرم هفتواد از دورۀ ساسانیان را شامل می شود. مأخذِ فارسیِ دستِ‌کم دو روایتِ این طومار مربوط به عصر صفوی است و زمانِ گردآوری و ترجمۀ باز دستِ کم دو داستانش، پایانِ روزگار افشاریان و آغاز عهد زندیّه است و از این روی آن را باید از طومارهایِ کهنِ نقّالی بشمار آورد. به دلیلِ این قدمت و نیز جامعیّتِ داستانیِ آن، برخی نکات و اشاراتِ مهمِّ حماسی اساطیری در این طومار وجود دارد که در جستار پیشِ رو به بررسی آن پرداخته ایم.
One rather old and unknown narrative scroll is a book called the entire Shahnameh canon by the eminent philosopher Abolqasem Ferdowsi which was published in Tabriz in 1339. It is written in Turkish prose and its stories proceeds from the reign of Kayumars till the reign of Sassanid, namely Babak, Sassan, and Ardeshir, and continues to the story of Haftvad worm. The Persian reference of at least two narratives of this scroll belongs to the Safavid period and the time of compilation and translation of yet another two of its stories is towards the end of Afsharid period and beginning of the Zand era. Therefore it should be regarded as one of the ancient narrative scrolls. Precisely due to the longevity of this scroll and comprehensiveness of narration that exists in this work, a few major epic mythical points are examined in this article.
- آموزگار، ژاله و احمد تفضّلی. (1382). اسطورۀ زندگی زردشت، تهران: چشمه.
- آیدنلو، سجّاد. (1383). «فرضیّهای دربارۀ مادر سیاوش»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ هفتم، شمارۀ 3 (پیاپی27)، صص27- 46.
- آیدنلو، سجّاد. (1386). نارسیده ترنج (بیست مقاله و نقد دربارۀ شاهنامه و ادب حماسی ایران)، با مقدّمۀ جلال خالقیمطلق، اصفهان: نقش مانا.
- آیدنلو، سجّاد. (1388). «نکتههایی از روایات پایان کار ضحّاک»، کاوشنامۀ زبان و ادبیّات فارسی، سال دهم، شمارۀ 18، صص9- 48.
- آیدنلو، سجّاد. (1389). «رویارویی و نبرد دو خویشاوند نزدیک در روایات پهلوانی ایران»، چون من در این دیار (جشننامۀ سیّد رضا انزابی نژاد)، به کوشش محمّدرضا راشدمحصّل، محمّدجعفر یاحقّی و سلمان ساکت، تهران: سخن با همکاری قطب فردوسیشناسی دانشگاه مشهد، صص181- 188.
- آیدنلو، سجّاد. (1394الف). «بازشناسی روایات اکوان دیو در سنّت داستانی ایران»، کاوشنامۀ زبان و ادبیّات فارسی، سال شانزدهم، شمارۀ30، بهار و تابستان، صص9- 34.
- آیدنلو، سجّاد. (1394 ب). دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامه)، تهران: سخن.
- آیدنلو، سجّاد. (1395). «پزشک و سرشک در شاهنامه (نکتهای لغوی و طبّی) »،سخن عشق (جشننامۀ حسن انوری)، به خواستاری علیاشرف صادقی و محمود عابدی، تهران: سخن، صص81- 89.
- آیدنلو، سجّاد. (1386). «رزمافزار موروثی و سنگین پهلوان در سنّت حماسی ایران»، شاهنامه‌پژوهی، دفتر دوم، با نظارت محمّدرضا راشدمحصّل، مشهد: آهنگ قلم، صص35- 38.
- اسدی، ابونصر. (1317). گرشاسپنامه، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: بروخیم.
- اسکندرنامه (روایت آسیای میانه). (1392). از باقی محمّد بن مولانا یوسف، به اهتمام حسین اسماعیلی، تهران: معین.
- اکبری مفاخر، آرش. (1394). «جام جم»، دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج3، صص116- 124.
- الیاده، میرچا. (1376). رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستّاری، تهران: سروش.
- انجوی، سیّد ابوالقاسم. (1369). فردوسینامه، تهران: علمی.
- ایران‌شاه بن ابی الخیر. (1370). بهمننامه، ویراستۀ رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.
- جعفری قنواتی، محمّد. (1394). «جمشید در روایتهای شفاهی»، دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج3، صص196- 198.
- خواجوی‌کرمانی. (1370). همای و همایون، تصحیح کمال عینی، تهران: موسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
- دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران.
- روزنبرگ، دونا. (1379). اساطیر جهان (داستانها و حماسهها)، ترجمۀ عبدالحسین شریفیان، تهران: اساطیر.
- سجّادی، صادق. (1390). «ذوالقرنین در نخستین منابع عصر اسلامی»، کورش و ذوالقرنین، به کوشش عسکر بهرامی، تهران: مرکز دایرۃالمعارف بزرگ اسلامی، صص75- 79.
- شوالیه، ژان و آلن گربران. (1382). فرهنگ نمادها، ج3، ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
- شوالیه، ژان و آلن گربران. (1385). فرهنگ نمادها، ج4، ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
- صدیقیان، مهیندخت. (1375). فرهنگ اساطیریحماسیِ ایران به روایت منابع بعد از اسلام، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- صفوی، سیّد حسن. (1364). اسکندر و ادبیّات ایران و شخصیّت مذهبی اسکندر، تهران: امیرکبیر.
- طومار شاهنامۀ فردوسی. (1381). به کوشش مصطفی سعیدی و احمد هاشمی، تهران: خوشنگار.
- طومار نقّالی شاهنامه. (1391). تصحیح سجّاد آیدنلو، تهران: بهنگار.
- عرفانمنش، جلیل. (1389). کورش و بازیابی هویّت ملّی (تحقیقی علمی دربارۀ پیشینه و کیستی ذوالقرنین)، تهران: فرهنگ مکتوب.
- فرامرزنامۀ بزرگ. (1395). از سرایندهای ناشناس، به کوشش ماریولین فان زوتفن و ابوالفضل خطیبی، تهران: سخن.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه، پیرایش دکتر جلال خالقی مطلق، تهران: سخن.
- فریزر، جیمز جرج. (1386). شاخۀ زرّین (پژوهشی در جادو و دین)، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: آگاه، چاپ سوم.
- فرنبغ دادگی. (1369). بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.
- فلور، ویلم. (1391). اوزان و مقیاسها در عصر قاجار، ترجمۀ مصطفی نامداری منفرد، تهران: آبادبوم.
- کریستنسن، آرتور. (1386). نمونههای نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، تهران: چشمه.
- کلیّات شاهنامۀ فردوسی. (1339). تبریز: کتابفروشی فردوسی.
- مجتبایی، فتحالله. (1390). «ذوالقرنین: اسکندر یا کورش؟»، کورش و ذوالقرنین، به کوشش عسگر بهرامی، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، صص21- 56.
- نادری، رستگار. (1389). «خال»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران: بنیاد دایرۃالمعارف اسلامی، ج14، صص674 - 675.
- نثر نقّالی شاهنامه. (1394). مقدّمه، تصحیح و توضیح: رضا غفوری، شیراز: سیوند.
- نظامی، نظامالدّین. (1387). خمسه (بر اساس چاپ مسکو- باکو)، تهران: هرمس.
- نهاوندی، شاطر اصغر. (1392). دیوان، مقدّمه، تصحیح و تعلیقاتِ داریوش ذوالفقاری، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری.
- هفتلشکر (طومار جامع نقّالان). (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- Shpur Shahbazi, A.(2004). ((Härut and Märut)), Encyclopaedia Iranica, edited by Ehsan Yarshater, New York, vol.12, pp. 20- 22.