معرفی و بررسی منظومۀ حماسی جنگ خراسان: منظومه‌ای حماسی-تاریخی به پیروی از شاهنامۀ فردوسی در عصر قاجار

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

حامد مهراد ¹ (دانش‌آموختۀ دکترای زبان و ادبیات فارسی، گرایش حماسی، دانشگاه فردوسی مشهد. مشهد.ایران)

تاریخ دریافت : 1401/01/28 تاریخ پذیرش : 1401/04/27 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: حماسۀ تاریخی, پیروی شاهنامه, هویت ایرانی, نسخ خطی, ادبیات قاجار,

چکیده مقاله :

چکیده:منظومۀ جنگ خراسان حماسه‌ای تاریخی و متعلق به نیمۀ دوم سدۀ سیزدهم هجری است که شاعری ناشناس با تخلص محتاج آن را به پیروی از شاهنامۀ فردوسی سروده است. او در این منظومه وقایع مربوط به فتنۀ سالار یا واقعۀ سالار را که در دوران حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار از خراسان آغاز شد و حکومت مرکزی را درگیر کرد، در بحر متقارب به نظم کشیده است. این مقاله ابتدا به معرفی و بررسی منظومۀ حماسی-تاریخی جنگ خراسان پرداخته و سپس با تحلیل مؤلفه‌های متنی و فرامتنی آن نشان می‌دهد که برای تبیین مفاهیم شکل‌دهنده به هویت ایرانی در عصر قاجار و ادوار متنهی به دورۀ معاصر، در کنار نگاه باستان‌گرایانۀ افراطی –که فقط به‌خاطر تأثیر گفتمان مسلط بر عصر قاجار بیش‌تر شنیده شده است- می‌توان به انگاره‌های هویت ایرانی جدید از خلال بررسی منظومه‌های حماسی متعلق به ادوار اخیر توجه کرد؛ امری که در مطالعات فرهنگی معاصر از آن غفلت شده است.

چکیده انگلیسی:

Abstract    Following the style of Shahnameh, the War of Khorasan poem is an historical epic belonging to the second half of the thirteenth century composed by an unknown poet whose pseudonym is Mohtaj. Using the Moteghareb mode, he versified the events related to Salar’s uprising which began in Khorasan in the reign of Naseredin Shah Qajar and  involved the central estate.   This article first introduces and studies this work, then by analyzing its textual and meta textual features show that in order to explain the concepts which form the Persian identity in the Qajar period and the eras leading to the contemporary era alongside the exaggerated ancient outlook which is solely due to the influence of the dominant discouse over the Qajar period is more familiar, one can pay attention to the new Persian identity through the examination of the epic poems belonging to the recent periods, a subject often neglected in contemporary cultural studies.

منابع و مأخذ:

• آجودانی، ماشاء‌الله (1393). یا مرگ یا تجدّد: دفتری در شعر و ادب مشروطه. چاپ پنجم. تهران: نشر اختران.


• آدمیت، فریدون (1361). امیرکبیر و ایران. چاپ ششم. تهران: انتشارات خوارزمی.


• آزادارمکی، تقی (1386). فرهنگ و هویت ایرانی و جهانی شدن. تهران: انتشارات تمدن ایرانی.


• احمدی، حمید (1397). هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی (احمد اشرف و دو مقاله از گراردو نیولی و شاپورشهبازی). ترجمه و تدوین حمید احمدی. چاپ هفتم. تهران: نشر نی.


• بامداد، مهدی (1378). شرح حال رجال ایران. تهران: انتشارات زوار.


• بشیریه، حسین (1383). «ایدئولوژی سیاسی و هویت اجتماعی در ایران»، ناقد، شمارۀ 2.


• بی‌نام. جنگ خراسان. تهران: کتابخانۀ ملی. شمارۀ بازیابی ف 370. بی‌تا.


• جعفریان، رسول (1381). «هویت ایرانی در کشاکش تحولات سیاسی ایران در چهار قرن اخیر»، مؤلفه‌های هویت ملی در ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.


• خالقی مطلق، جلال (1386). حماسه: پدیده‌‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.


• خطیبی، ابوالفضل (1385). «هویت ایرانی در شاهنامه»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 32، زمستان، صص 76-69.


• خورموجی، میرزاجعفر (1380). حقایق‌الاخبار ناصری. چاپ دوم. تهران: نی.


• رزمجو، حسین (1381). قلمرو ادبیات حماسی در ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.


• زرگری‌نژاد، غلام‌حسین (1398). اندیشه و سیاست در ایران قاجار. تهران: نگارستان اندیشه.


• زیدآبادی، احمد (1397). الزامات سیاست در عصر ملت-دولت. تهران: نشر نی.


• سیمونیچ، ای، او (1353). خاطرات وزیرمختار از عهدنامۀ ترکمن‌چای تا جنگ هرات. ترجمۀ یحیا آرین‌پور. تهران: پیام.


• شعبانی، رضا (1380). مروری کوتاه بر تاریخ ایران از آغاز عصر مادها تا پایان دورۀ قاجاریه. تهران: سخن.


• شمیم، علی‌اصغر (1380). ایران در دورۀ سلطنت قاجار. چاپ دوم: تهران: انتشارات زریاب.


• صفا، ذبیح‌الله (1379). حماسه‌سرایی در ایران (از قدیم‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری). چاپ یازدهم. تهران: امیرکبیر.


• ضیاء‌ابراهیمی، رضا (1396). پیدایش ناسیونالیسم ایرانی: نژاد و سیاست بی‌جاسازی. ترجمة حسن افشار. تهران: نشر مرکز.


• طباطبایی، سیدجواد (1399). ملّت، دولت و حکومت قانون (جستار در بیان نصّ و سنّت). چاپ سوم. تهران: مینوی خرد.


• غفاری، نازنین (1391). «معرفی و بررسی اجمالی منظومه‌های حماسی تاریخی و دینی بعد از دورة صفوی». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانش‌گاه شهید باهنر کرمان.


• فیاضی، عمادالدین؛ شمس آریان، علی (1390)، «نگاهی به فتنۀ سالار در خراسان»، پژوهش‌نامۀ تاریخ، سال ششم، شمارۀ 22، بهار، صص 153-131.


• کجباف، علی‌اکبر؛ هادیان، کورش (1390). «الگوی مدیریت بحران در دورۀ قاجار با تآکید بر نقش دولت‌مردان کرد در مدیریت بحران سالار»؛ مطالعات تاریخ اسلام، سال سوم، شمارۀ 10، پاییز، صص 143-116.


• کزازی، جلال‌الدین (1393). رؤیا، حماسه، اسطوره. چاپ هفتم، تهران: نشر مرکز.


• گرانت واتسن، رابرت (1340). تاریخ قاجار از ابتدای قرن نوزدهم تا 1858 م. ترجمۀ عباسقلی آذری. تهران: بی‌نا.


• معینی علمداری، جهانگیر (1383). «هویت، تاریخ و روایت در ایران»، مجموعه مقالات ایران: هویت، ملیت، قومیت، به­کوشش حمید احمدی. تهران: مؤسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.


• نجمی، ناصر (1368). فاتح هرات. تهران: انتشارت گلشایی.

Sources:

• Adamiyat, F. (1982). Amir Kabir and Iran. 6th ed. Tehran: Kharazmi. [In Persian]


• Ahmadi, H. (2018). Iranian Identity from Ancient times to the end of Pahlavi (Ahmad Ashraf and two essays from Gerardo Neoli and Shapour Shahbazi). 7th ed. Tehran: Ney. [In Persian]


• Ajoudani, M. (2015). Either death or modernization: A treatise on the poetry and literature of the Constitutional era. 5th ed. Tehran: Akhtaran. [In Persian]


• Azadarmaki, T. (2007). Iranian culture and identity and globalization. Tehran: Tamaddon Irani. [In Persian]


• Bamdad, M. (1999). The biography of Iranian Men. Tehran: Zavvar. [In Persian]


• Bashirieh, H. (2004). Political Ideology and Social Identity in Iran. Naghed, No. 2. [In Persian]


• Fayyazi, E.; Shams Arian, A. (2011). A survey of Salar Revolt in Khorasan. Pazhouheshnameh Tarikh, No. 22, Spring, P. 131-153. [In Persian]


• Ghaffari, N. (2012). A brief Introduction and the study of the Historical and Religious Epics after the Safavid Dynasty (MA Thesis. Shahid Bahonar university, Faculty of Literature and Humanities). [In Persian]


• Grant Watson, R. (1961). The History of Qajar from the beginning of 19^th Century to 1858. Trans. Abbasgholi Azari. Tehran. [In Persian]


• Ja’farian, R. (2002). Iranian Identity in the heat of Political developments during the last four centuries. The Components of National Identity in Iran. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies. [In Persian]


• Kajbaf, A. K.; Hadian, K. (2011). The plan for Crisis Management in Qajar Era with focus on the role of Kurd Politicians in the management of Salar’s revolt. Motaleat Tarikh Eslam, Year 3 10, Fall, P. 116-143. [In Persian]


• Kazzazi, J. (2014). Dream, Epic, Myth. 7th ed. Tehran: Markaz. [In Persian]


• Khaleghi Motlagh, J. (2007). Epic: The Comparative phenomenology of Pahlavani Poetry. Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia. [In Persian]


• Khatibi, A. (2006). Iranian Identity in Shahnameh. Naameh Farhangestan. No.   Winter, P. 69 – 76. [In Persian]


• Khormoji, M. J. (2001). Haghayegh-Alakhbar Naseri. 2^nd Tehran: Ney. [In Persian]


• Moeeni Alamdari, J. (2004). Identity, History and Narration in Iran, A series of articles on Iran: Identity, Nationality, Ethnicity by Hamid Ahmadi. Tehran: Institute of Humanities Research and Development. [In Persian]


• Najmi, N. (1989). The Conqueror of Harat. Tehran: [In Persian]


• Razmjou, H. (2002). The Domain of Epic Literature in Iran. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies. [In Persian]


• Safa, Z. A. (2000). Producing Epic in Iran (From the Ancient times to the 14^th century). 11^th Tehran: Amir Kabir. [In Persian]


• Sha’bani, R. (2001). A Short Survey of the History of Iran from the advent of Medes to the end of the Qajar Reign. Tehran: [In Persian]


• Shamim, A. A. (2001). Iran During the Reign of Qajar. 2^nd Tehran: Zaryab. [In Persian]


• Simonich, A. O. (1974). The memoir of VazirMokhtar during Treaty of Turkmenchay until the War of Harat. Trans.   Yahya Arianpour. Tehran: Payam. [In Persian]


• Tabataba’ei, S. J. (2020). Nation, State and supremacy of Law (An Essay on Religious Texts and Traditions). 3^rd Tehran: Mino-e-Kherad. [In Persian]


• War of Khorasan. Tehran: National Library. Recovery Number: F 370. [In Persian]


• Zargarinezhad, G. H. (2019). Mentality and Politics During the reign of Qajar in Iran. Tehran: Negarestan-e-Andisheh. [In Persian]


• Zeydabadi, A. (2018). Political Requirements in the age of nation-state. Tehran: Ney. [In Persian]


• Ziaebrahimi, R. (2017). The Emergence of Iranian Nationalism: Race and the Displacement Policy. Trans. Hasan Afshar. Tehran:  [In Persian]