بررسی دستورزبان روایت در داستان رستم و اسفندیار بر اساس نظریۀ آلژیرداس گریماس

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

محبوبه زمانی بروجنی ¹ (دانش‌جوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانش‌گاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران)
اصغر رضاپوریان ² (استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانش‌گاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران (نویسنده مسؤول))

تاریخ دریافت : 1400/09/19 تاریخ پذیرش : 1401/01/29 تاریخ انتشار : 1401/05/01

کلید واژه: شاهنامه, روایت جادو, نظریۀ گریماس, نبرد رستم و اسفندیار,

چکیده مقاله :

تحلیل ساختاری آثار ادبی به دلیل بررسی عناصر درون متنی و کشف الگوی حاکم بر آن‌ها، به درک و دریافت شایسته‌تر آثار ادبی منجر می‌شود و با کمک نتایج حاصل از این تحلیل‌ها می‌توان به شگردهای خلق آثار مختلف دست یافت و الگوهای مناسب تحلیل هر اثر را کشف کرد. یکی از روش‌های تحلیل ساختاری آثار ادبی، الگوی روایی آلژیرداس گریماس است. کاربرد فرایندها و الگوهای روایت‌شناسی و نشانه – معنا‌شناسی گریماس در شناسایی ساختار کلی روایت و هم‌چنین تحلیل متون منثور و منظوم فارسی امری ضروری به نظر می‌رسد و می‌توان در متون مختلف با نگاهی نقادانه در پی اثبات یا رد این الگوها در جریان تولید معنا نتایج قابل ملاحظه‌ای ارائه داد. بسیاری از داستان‌های شاهنامه بر اساس نظریۀ گریماس بررسی شده‌اند. شماری از این داستان‌ها، در برگیرندۀ جلوه‌های جادو و جادوگری هستند و در این زمینه نیز مطالعات فراوانی صورت‌گرفته؛ اما تا کنون پژوهشی در خصوص دستور زبان روایت جادو و جادوگری در شاهنامه انجام نشده. هدف از این پژوهش، بررسی ساختار طرح و تحلیل الگوهای کنشی و شناخت سازوکارها و عناصر شکل‌گیری تولید معنا در روایت جادو و جادوگری در داستان رستم و اسفندیار و بررسی چگونگی تأثیر جادو بر ساختارهای این روایت است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد آن‌جا که پای کنش‌گران غیرانسانی (جادویی) به داستان‌های شاهنامه باز می‌شود، این کنش‌گرها نقشی اصلی در شکل‌گیری و پیش‌برد روایت ایفا می‌کنند و کنش‌گران انسانی را به حاشیه می‌رانند و در حقیقت یک دستورزبان ویژه برای آثار حاوی جادو، خلق می‌کنند. کشف و شناخت این دستورزبان خاص و ویژگی‌های منحصر به فرد سبک نویسنده، می‌تواند محققین را یاری کند تا بتوانند سره یا ناسره بودن برخی از آن‌چه به صاحب اثر نسبت داده شده‌است را ثابت کنند

چکیده انگلیسی:

Structural analysis of literary works due to the study of intertextual elements and the discovery of their overall pattern leads to a better understanding of the literary works and with the help of the results obtained from such analysis one can unravel the mysteries underlying the creation of different works and discover the appropriate patterns for their analysis.  One of the methods to analyze the structure of literary works is the Greimas narrative model.  The application of the processes and narratological, semiotic, and semantic patterns that Greimas propose in order to recognize the overall structure of a narrative and also the analysis of Persian texts whether in prose or verse seems an essential task.  Casting a critical look over variety of texts in search of meaning either to prove or disprove the patterns could entail significant results.  Many tales in Shahnameh were investigated according to Grimas theory.  A number of these tales include manifestations of magic and sorcery and in this regard numerous studies had been conducted, yet till present a  research regarding the grammar of magic narrative in Shahnameh had not been conducted  The purpose of this article is to study the structure of the plot, to analyze the active patterns, to recognize the mechanisms and the elements involved for production of meaning in the magic and sorcery narrative in the tale of Rostam and Esfandyar, and to study the impact of magic on the structures of this narrative.  The conclusion drawn from the research show that where ever in Shahnameh tales inhuman, magic actors are involved they play the major role in forming the tale and moving it forward leaving the human actors behind.  In fact a particular grammar gets created for the works concerning magic.  The discovery and identification of this kind of grammar and unique characteristics of the author’s style could help researchers verify the attributions given to the author of the literary work.

منابع و مأخذ:

• اسکولز، رابرت. (1379). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، ترجمه فرزانه طاهری، تهران: آگه.
  
• پراپ، ولادیمیر. (1397). ریخت‌شناسی قصه‌های پریان، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: توس.
  
• تولان، مایکل. (1383). روایت‌شناسی: درآمدی زبان‌شناختی- انتقادی، ترجمه فاطمه علوی و فاطمه نعمتی، تهران: سمت.
  
• حرّی، ابوالفضل. (1392). راه‌نمای درک و تحلیل ادبیات داستانی (مجموعۀ پانزده جستار)، تهران: لقاءالنور.
  
• خادمی، نرگس. پورخالقی چترودی، مه‌دخت. (1388). «تحلیل معنا-ساختاری دو حکایت از تاریخ بیهقی با تکیه بر الگوی کنش‌گرهای گریماس»، جستارهای ادبی، پاییز1388، شمارۀ سوم، صص67-47.
  
• خسرویان، محمدمهدی. (1386). «جادو و جادوگری در شاهنامه»، کتاب ماه ادبیات، خرداد1386، شمارۀ دوم، صص 54-45.
  
• دزفولیان، کاظم. (1398). «تحلیل الگوی کنشی و زنجیره‌های روایی گریماس در روایت مرگ رستم»، فصل‌نامه متن‌پژوهی ادبی، تابستان1398 ،شمارۀ هشتاد، صص32-7.
  
• ساداتی، شهاب. (1387). «روایت‌شناسی داستان حسن‌کچل از سه دیدگاه ولادیمیرپراپ، گریماس و تئودوروف»، نشریه گلستانه، اسفند1387، شمارۀ نودوشش، صص61-57.
  
• سلدن، رامان. ویدوسون، پیتر. (1384). راه‌نمای نظریۀ ادبی معاصر، ترجمه عباس مخبر، تهران: طرح نو.
  
• شعیری، حمیدرضا. (1381). مبانی معناشناسی نوین، تهران: سمت.
  
• شمسایی، مهین. (1395). «جای‌گاه جادو، دیو و پری در شاهنامه»، کنفرانس بین‎المللی هزاره سوم و علوم انسانی، به کوشش دانش‌گاه فرهنگیان، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانش‌گاهی، صص10-1.
  
• فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی‌مطلق، جلد پنجم، انتشارات مزدا با هم‌کاری بنیاد میراث ایران: تهران.
  
• کریمی، پرستو. (1391). «تحلیل ساختاری طرح داستان کیومرث بر اساس الگوهای تودوروف، برمون و گریماس»، دو فصل‌نامه مطالعات داستانی، سال اول پاییز1391، شمارۀ اول، صص 95-83.
  
• مکاریک، ایرناریما. (1388). دانش‌نامۀ نظریۀ ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: نشر آگه.
  
• ناصری آلاشتی، فاطمه. (1391). «تحلیل مردم شناختی جادو در شاهنامه (با تبیین شاخه زرین اثر جیمز فریزر)»، محمد عارف و محمدهمایون سپهر، علوم اجتماعی، دانش‌کده روان‌شناسی و علوم‌اجتماعی، دانش‌گاه آزاد واحد تهران مرکزی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد.
  
• نبی‌لو، علیرضا. (1393). «مقایسۀ رستم و سهراب فردوسی و رستم و سهراب میتوآرنولد (از نظر ساختار روایی و داستان)»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، بهار1393، شمارۀ یک‌صد و نهم، صص21-18.
  

• Scholes, Robert. (1379). An introduction to structuralism in literature, trans. Farzaneh Taheri, Tehran: Agah. [In Persian]
• Propp, Vladimir. (1398). Morphology of the folktale, trans. Fereydoun Badrei, Tehran: Tous. [In Persian]
• Tolan, Michael. (1383). Narrative: a criticallinguistic introduction, translated by Fatemeh Alavi and Fatemeh Nemati, Tehran: Samt. [In Persian]
• Horri, Abulfazl. (1392). A Guide to Understanding and Analyzing Fiction Literature (Collection of fifteen essays), Tehran: Liqaal Noor. [In Persian]
• Khademi, Narges. Pourkhaleghi Chatroudi, Mahdokht. (1388). "Meaning-structural analysis of two anecdotes from Beyhaqi history based on the model of Grimas actors", Literary Essays, Fall 2018, No. 3.  47-67. [In Persian]
• Khosravian, Mohammad Mahdi. (1386). "Magic and witchcraft in the Shahnameh", Book of the Month of Literature, Khordad 1386, No. 2. 45-54. [In Persian]
• Dezfulian, Kazem. (2018)."Analysis of the action pattern and narrative chains of Grimas in the narrative of Rostam's death", Quarterly Journal of Literary Text Research , Summer 2018, No. 80. 7-32. [In Persian]
• Sadati, Shahab. (1387). "The narratology of Hasan Kachal's story from the three perspectives of Vladimirprop, Grimas and Teodorov", Golestaneh magazine, March 2017,  96.  57-61. [In Persian]
• Selden, Raman. Widdowson, Peter. (1384). A Reader's Guide to Contemporary Literary Theory, trans. Abbas Mokhbar, Tehran: Tarhe No. [In Persian]
• Shayiri, Hamidreza. (1381). Basics of modern semantics, Tehran: Samt. [In Persian]
• Shamsai, Mahin. (2015). "The Place of Magic, Demon and Fairy in Shahnameh", International Conference on the Third Millennium and Human Sciences, by Farhangian University, Jihad University Scientific Information Center Database. 1-10. [In Persian]
• Ferdowsi, Abulqasem. (1375). Shahnameh, By Jalal Khaleghi Mutlaq, Volume 5, Mazda Publications in cooperation with Iran Heritage Foundation: Tehran. [In Persian]
• Karimi, Parastoo. (2011). "Structural analysis of the plot of Kyomerth based on the models of Tedorov, Bermon and Grimas",Two quarterly journal of fiction studies, Fall 1391. No. 1. 83-95. [In Persian]
• Makarik, Irnarima. (1388). Encyclopaedia of Contemporary Literary Theory, trans. Mehran Mohajer and Mohammad Nabavi, Tehran: Agah Publishing House. [In Persian]
• Naseri Alashti, Fateme. (2011). "Anthropological analysis of magic in Shahnameh (with an explanation of the Golden Bough by James Frazer)", Mohammad Aref and Mohammad Homayoun Sepehr, Social Sciences, Faculty of Psychology and Social Sciences, Central Tehran Azad University, Master's Thesis. [In Persian]
• Nabi Lo, Alireza. (2013). "Comparison of Rostam and Sohrab Ferdowsi and Rostam and Sohrab Mitto-Arnold (in terms of narrative and story structure)", Roshd Persian Language and Literature Education, spring 2013, No.  18-21. [In Persian]