تحلیل متن‌شناختی نسخ خطی حمله‌ حیدری باذل و انواع تکمله‌های آن (و تبیین گونة حمله‌سرایی بر مبنای رویکرد انواع)

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

فرزاد قائمی ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانش‌گاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران)

تاریخ دریافت : 1400/03/18 تاریخ پذیرش : 1400/04/20 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: باذل مشهدی, حملة حیدری, نسخة خطی, حمله‌سرایی, حماسة دینی,

چکیده مقاله :

حملة‌حیدری باذل‌مشهدی، اثری است که در ادبیات حماسی فارسی، بیش‌ترین کمیت و تنوع نسخ را پس از شاهنامة فردوسی دارد. در این جستار، با بررسی 100 نسخه حمله، به معرفی چند تکملة جدید و تعیین میزان و ترکیب تکمله‌های این متن و سپس طبقه‌بندی پیکرة متنی تحقیق، بر مبنای روی‌کرد انواع ادبی، در پنج رده پرداخته‌ایم. بر مبنای روی‌کرد نقد متنی مشخص ‌شد، نسخ حملة حیدری باذل، به علت سبک هندی سراینده و کاربرد آیینی متن در حمله‌خوانی، بر خلاف عموم آثار ادبی کلاسیک، در طول زمان، به جای الحاق و افزایش ابیات، متحمل اسقاط و حذف ابیات شده‌اند؛ به جز انتهای نسخ که تکمله بدان‌ها افزوده شده است. بر مبنای طبقه‌بندی انواع نیز، گونة حمله‌سرایی این‌گونه تعریف شد: حمله‌سرایی، در سطح کلان، ذیلِ ژانر حماسة ثانویه دینی، و زیرْژانرِ حماسة ادبی، با کارکرد حماسة زبان تبیین شد. هم‌چنین از حیث محتوایی در شمار منظومه‌های حماسی تاریخی با دو گونة حماسة تاریخیِ محض یا حماسة تلفیقی تاریخی- عامیانه محسوب شد که از حیث رابطه با متن معیار (حملة باذل) سه زیرگونة تکملة باذل، نظیره‌سرایی بر باذل و ترجمة حمله را شکل داده‌است.

چکیده انگلیسی:

Hamleh-ie Heidari of Bāzel Mashhadi is a work that has the greatest quantity and variety of manuscripts in Persian epic literature after Ferdowsi's Shāh-nāma. In this study, by codicological analysis of 100 manuscripts of the Hamleh, several new supplements were discovered and their its interactions with Hamleh was clarified, and then the text corpus was classified into five categories based on the approach of literary genres. Based on the approach of the textual criticism, the manuscripts of the Hamleh of Bazal, due to the Indian style of the poet and the ritual use of the work in Hamleh reading, unlike other literary works, over time, instead of adding and increasing verses, have suffered to reduce and remove verses. Of course, at the end of the manuscript, the situation is reversed because the Hamleh 's poems have been supplemented. Based on the classification of literary genres, the type of Hamleh was defined as follows: “Hamleh” composing, from the branches of the genre of secondary religious epic, and the subgenre of literary-artistic epic, was explained by the function of language epic. Also, the “Hamleh”s were in terms of content among the historical epic poems with two types of pure historical epic or historical-folk epic, and in terms of relation to the basic Hamleh (Hamleh-ie Heidari of Bāzel), they contained three subspecies: book completion, composition of similar works and book translation.

منابع و مأخذ:

• استوری‌، چ‌. ا. (1362). ادبیات‌ فارسى‌، تحریر روسى‌ برگل‌، ترجمة یحیى‌آرین‌پور و دیگران‌، تهران‌.


• باذل مشهدی، میرزامحمدرفیع. حملة حیدری، 55 نسخة خطی (مشخصات نسخ در جداول مذکور است).


• ذوالفقاری، حسن (1395). «حمله­نامه­­؛ گونه­ای از حماسه­های دینی پس از شاهنامه»، شاهنامه پس از شاهنامه، مشهد: به‌نشر، صص 203 - 229.


• صفا، ذبیح‌الله‌ (1361). حماسه‌سرایى‌ در ایران‌، تهران: امیرکبیر.


• طاهری‌برزگی، سید...مرتضی (1391)."نگاهی کوتاه به منظومه‌های حماسی – مذهبی در شعر فارسی و آغاز آن‌ها"، پژوهش‌نامه ادب حماسی، سال‌هشتم شماره14، صص‌119-130.


• عباسى‌ نوشاهى‌، خضر (1365). فهرست‌ نسخه‌های‌ خطى‌ فارسى‌، کتاب‌خانة دانش‌گاه‌ پنجاب‌، اسلام‌آباد.


• عبدالهی‌کچوسنگی، علیرضا (1390). «منظومه غزوات، تکمله حمله حیدری یا اثری مستقل؟»،آینه میراث،  شماره 49، 123-144.


• کاشفی‌خوانساری، سیدعلی (1399). شاهنامة شاه خورشیدچهر: سنت حمله‌سرایی در ادب‌پارسی، تهران: گویا.


• کاشفی‌خوانساری، سیدعلی (1381). حیدرنامه(گزیدة حماسه‌های علوی از عهدصفویّه تا عصر حاضر)، تهران: موعود..


• گلچین‌ معانى‌، احمد (1346). «حماسه‌های‌ دینى‌»، نامة آستان‌ قدس‌، مشهد، دورة6، شم4.


• گلچین‌ معانى‌، احمد ‌ (1346). فهرست‌ کتب‌‌خطى‌ کتابخانة آستان‌‌قدس‌رضوی‌، مشهد.


• منزوی‌، احمد (1361). فهرست‌ نسخه‌های‌ خطى‌ کتابخانة گنج‌بخش‌، اسلام‌آباد.


• منزوی‌، احمد (۱۳۶۵). فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسیپاکستان، جلد۵، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.


• Conte, Gian Biaggio (1996).The Rhetoric of Imitation: Genre and Poetic Memory in Virgil and Other Latin Poets; Volume 44 of Cornell studies in classical philology, reprint: Cornell University Press.


• Hose, Martin , David Schenker (2020).A Companion to Greek Literature: Blackwell Companions to the Ancient World, John Wiley & Sons,.


• Hudson, William Henry (2006). An Introduction to the Study of Literature, reprint, Atlantic Publishers & Dist.


• Jones, Frederick (2007). Juvenal and the Satiric Genre; Classical Literature and Society, A&C Black.


• Martin, R.P. (2005). “Epic as Genre.” In J.M. Foley, ed., A Companion to Ancient Epic, Pp. 9–19.


• Tymieniecka, Anna-Teresa (2013). The Existential Coordinates of the Human Condition: Poetic — Epic — Tragic: The Literary Genre: Volume 18 of Analecta Husser liana, Springer Science & Business Media.

Persian Bibliography:

• Storey, C. A. (1991). Persian Literature: A Bio-bibliographical Survey, Persian Trans. Arianpour from revised and Russian Trans.  Y. E. Bergel, Tehran.


• Bazel Mashhadhi, M. M. R. Hamle-ie Heidari, 55th manuscripts (the specifications of the manuscripts are mentioned in the tables of the article).


• Zulfiqari, H. (2015). " Hamle-nāma; a variety of religious epics after the Shāh-nāma", Shāh-nāma after the Shāh-nāma, Mashhad: Behnasher, 203-229.


• Safa, Z. (1361). Epic writing in Iran, Tehran: Amir-kabir.


• Taheri-Borzogi, S. M. (2013) "A glance at the epic-religious verses in Persian poetry and their first appearance", Journal of Epic Literature, Year 8 No.   119-130.


• Abbasi Noshahi, K. (1986). The Index of Persian manuscripts, Punjab University Library, Islamabad.


• Abdulhai Kachusangi, A. (2011). "The Ghazavāt poem, a continuation of Hamle-ie Heidari or an independent work?" Aine-ie Mirās, No. 49  123-144.


• Kashefi-Khansari, S.A. (2019). The Shāh-nāma of the Sun-faced King: the tradition of Hamle composition in Persian literature, Tehran: Gooya.


• Kashefi-Khansari, S.A. (2002). Heydar-nāma (a collection of epics about Ali from the Safavid era to the present era), Tehran: 


• Golchin Maani, A. (1967). "Religious Epics", Journal of the Libraryof Astan Quds Razavi, Mashhad, 6th ed, No. 


• Golchin Maani, A. (1967). Index of Manuscripts of Astan Quds Razavi Library, Mashhad.


• Monzavi, A. (1982). Index of Manuscripts of Ganj-bakhsh Library, Islamabad.


• Monzavi, A. (1986). Joint Index of Persian manuscript of Pakistan Libraries, Vol.  5   Islamabad: Persian Research Center of Iran and Pakistan.

English Bibliography:

• Conte, Gian Biaggio (1996).The Rhetoric of Imitation: Genre and Poetic Memory in Virgil and Other Latin Poets; Volume 44 of Cornell studies in classical philology, reprint: Cornell University Press.


• Hose, Martin , David Schenker (2020).A Companion to Greek Literature: Blackwell Companions to the Ancient World, John Wiley & Sons,.


• Hudson, William Henry (2006). An Introduction to the Study of Literature, reprint, Atlantic Publishers & Dist.


• Jones, Frederick (2007). Juvenal and the Satiric Genre; Classical Literature and Society, A&C Black.


• Martin, R.P. (2005). “Epic as Genre.” In J.M. Foley, ed., A Companion to Ancient Epic, Pp. 9–19.

Tymieniecka, Anna-Teresa (2013). The Existential Coordinates of the Human Condition: Poetic — Epic — Tragic: The Literary Genre: Volume 18 of Analecta Husser liana, Springer Science & Business Media.