تحلیل فرانقش اندیشگانی شعر «خوان هشتم» از مهدی اخوان‌ثالث بر اساس دستور نقش‌گرای هلیدی

محورهای موضوعی : حماسه

محمد تقی جهانی ¹ , سارا حسینی ²

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ایلام
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ایلام

تاریخ دریافت : 1397/12/17 تاریخ پذیرش : 1399/07/27 تاریخ انتشار : 1399/07/01

کلید واژه: دستور نقش‌گرای هلیدی, فرانقش, حماسۀ کهن, حماسۀ نوین, شعر خوان هشتم,

چکیده مقاله :

چکیده دستور نقش‌گرای هلیدی از آن رو که امکان بررسی متون را به صورت یک کلِ منسجم و یک پارچه فراهم می‌کند، در مطالعات ادبی نیز بسیار موثر واقع گردیده ‌است. این شاخه از دستور نوین، با تکیه بر سه فرانقش عمدۀ اندیشگانی، بینافردی و متنی، به واکاوی متون و هم چنین بررسی نقش زبان در بازنمود واقعیت، تعامل بینا‌فردی و معنای متون می‌پردازد. فرانقش اندیشگانی از میان این سه فرانقش، شامل شش نوع فرایند مادی، ذهنی، رابطه‌ای، رفتاری، کلامی و وجودی می‌گردد. در آثار حماسی کهن، بدان دلیل که حماسه‌سرا می کوشید تصویری عینی و ملموس از داستانی قهرمانی و ملّی خلق کند، از فرایندهای مادی بیش از دیگر فرایندها بهره می‌برد، اما در حماسه‌های نوین با توجه به تغییر مختصات جوامع انسانی، حماسه‌سرا، با توجه به شکلی که برای روایت برمی‌گزیند، ممکن است از فرایندهایی مختلف در اثرش استفاده‌ کند. شعر خوان هشتم اثر مهدی اخوان ثالث از برجسته‌ترین حماسه‌سرایان معاصر است که از فرایندهای ذهنی و پس از آن فرایندهای ذهنی و کلامی بیش‌ترین استفاده را کرده ‌است. شکل روایی داستان، حضور یک نقال در روایت و پس از آن حضور شاعر به عنوان نقال یا راوی دوم، غلبۀ ساختار وصفی قصه و هم چنین پیوند با داستان هفت خوان رستم را می‌توان از مهم‌ترین دلایل کاربست این نوع فرایندها در شعر خوان هشتم دانست.

چکیده انگلیسی:

Abstract  Since Halliday’s functional grammar provides the possibility of studying texts as a complete consistent whole it proves quite efficient in conducting literary studies.  This branch of modern grammar relies on three main metafunctions including ideational, interpersonal, and textual ones, and is concerned with inspection of texts as well as examining the role of language in representation of reality, interpersonal interactions, and meaning of texts. Ideational metafunction is further divided into six kinds of processes which include material, mental, relational, behavioral, verbal, and existential ones.  In ancient epic works due to the fact that the composer made an effort to create an objective palpable image from a national heroic tale he employed material processes more than other process types, however in new epics considering the change of coordinates in human societies, the composer depending on the form he selects for his tale may use different processes in his work.  Mehdi Akhavan Sales who is the most distinguished contemporary epic composer had made use of mental and verbal processes the most, in the eighth trial poem.  The narrative form of the tale, presence of a naqqal in the tale, and then the presence of the poet as naqqal or the second narrator, the descriptive dominance of the structure of the tale, and also the connection of the tale with Rostam’s seventh trial are the chief reasons for employing these kinds of processes in the eighth trial.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع

- اخوان‌ثالث، مهدی. (1374). سه کتاب: در حیاط کوچک پاییز در زندان، زندگی می‌گوید اما باید زیست ... دوزخ اما سرد، تهران: زمستان.

- اسلامی و دیگران، اسلام. (1396). «مقایسۀ ساختاری عناصر حماسی در شعر معاصر ایران با تکیه بر اشعار مهدی اخوان‌ثالث، محمد‌رضا شفیعی‌کدکنی، سیاوش کسرایی و نیما یوشیج»، فصل­نامۀ زیبایی‌شناسی ادبی، سال چهاردهم، شمارۀ 32.

- امیری‌خراسانی، احمد و حلیمه علی‌نژاد. (1394). «بررسی عناصر انسجام متن در نفثه‌المصدور بر اساس نظریۀ هلیدی»، متن پژوهی ادبی، سال19، شمارۀ 63.

- امینی، محمد‌رضا و کاظم رحیمی‌نژاد. (1392). «بررسی جنبه‌های نوین حماسی در شعر نیما یوشیج»، مجلۀ شعر پژوهی (بوستان ادب)،دانش­گاه شیراز، سال پنجم، شمارۀ 2.

- ایران‌زاده نعمت‌الله و کبری مرادی. (1394). «بررسی شعر یادداشت‌های درد جاودانگی قیصر امین‌پور بر اساس نظریۀ نقش‌گرایی هلیدی»، متن پژوهی ادبی، سال 19، شمارۀ 65.

- براهنی، رضا. (1344). طلا در مس (در شعر و شاعری، تهران: چاپ­خانۀ چهر.

- جبری، سوسن. (1391). «حماسۀ نو در شعر شاملو»، جستارهای ادبی، شمارۀ 176.

- جورکش، شاپور. (1390). بوطیقای شعر نو (نگاهی دیگر به نظریه و شعر نیما یوشیج)، تهران: ققنوس.

- حریری، ناصر. (1368). دربارۀ هنر و ادبیات (گفت و شنودی با: مهدی اخوان‌ثالث و علی موسوی‌گرمارودی، تهران: بهمن.

- زارع، غلامعلی و سیّد رضوی. (1391). «کارکرد حماسه در دوران معاصر (با استناد به شعر معاصر ایران)»، نشریۀ ادبیات پایداری، دانش­گاه شهید باهنر، سال سوم، شمارۀ 5 و 6.

- زرین‌کوب، حمید. (1358). چشم‌انداز شعر نو فارسی، تهران: توس.

- ستاری، رضا و مرضیه حقیقی. (1395). «بررسی شگردهای ایجاد انسجام در اشعار قیصر امین‌پور با تکیه بر نظریۀ زبان‌شناسی هلیدی»، فصل­نامۀ فنون ادبی، سال هشتم، شمارۀ 1.

- صفایی، مژگان و دیگران. (1396).  «بررسی و تحلیل فرانقش اندیشگانی در شعر کسی که مثل هیچ‌کس نیست فروغ فرخزاد در چارچوب نظریۀ نقش‌گرای هلیدی»، مجلۀ شعر‌پژوهی (بوستان ادب)، دانش­گاه شیراز، سال نهم، شمارۀ 2.

- صفوی، کورش. (1391). آشنایی با زبان‌شناسی در مطالعات ادب فارسی، تهران: نشر علمی.

- فولادوند، عزت‌الله. (1378). «دوگانگی زبان اخوان»، گل­چرخ، شمارۀ 12.

- قنبری ‌عدیوی، عباس. (1388). «گذر از خوان هشتم»، فصل­نامۀ دانش­ کدۀ ادبیات و علوم‌انسانی، سال چهارم، شمارۀ 14 و 15.

- مجیدی، فاطمه و دیگران.. (1393). «بررسی ویژگی‌های سبکی کشف‌المحجوب با روی­کرد نظریۀ انتقادی در چارچوب دستور نقش‌گرای هلیدی»، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، سال هشتم، شمارۀ 2.

- مرادی، محمد‌هادی و جواد عبدرویانی. (1390). «میراث‌گرایی در شعر مهدی اخوان‌ثالث و امل دنقل»، فصل­نامۀ پژوهش‌های نقد و ترجمۀ زبان و ادبیات عرب، شمارۀ 1.

- یاحقی، محمد‌جعفر. (1391). جوی­بار لحظه‌ها (ادبیات معاصر فارسی)، تهران: جامی.

-Halliday, M.I.K. and Christian M.I.M mattheissen. (2004). an introduction to functional grammar (third edition), London: Hodder Arnold.