نقد نه روایت از شورش‎های ایرانیان در زمان خلافت امام علی (ع) در حماسۀ دینی دلیل‏ الجنان

محورهای موضوعی :

فاطمه صادقی نقدعلی علیا ¹ (گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و زبان های خارجی، دانشگاه پیام نور)
علی اصغر بشیری ² (پژوهشگر آزاد)

تاریخ دریافت : 1398/11/26 تاریخ پذیرش : 1399/07/27 تاریخ انتشار : 1399/07/01

کلید واژه: امام علی (ع), ایران, تاریخ, حماسه‏ های دینی, دلیل‏ الجنان,

چکیده مقاله :

چکیده منظومۀ دلیل الجنان و رکن الایمان فی وقایع الجمل و الصفین و النهروان سرودۀ عباس ناسخ ترک در سدۀ یازدهم هجری است. این منظومه چنان که از نامش پیداست دربارۀ امام علی (ع) و نبردهای جمل و صفین و نهروان است. در میان این منظومه، نُه داستان درباره شورش هایی است که در شهرها و یا مناطقی از ایران اتفاق افتاده است. این مناطق عبارتند از: غور، مازندران، سیستان، قاین، مرو، فارس، اصفهان، آمل و اهواز. در منابع تاریخی نیز به برخی شورش هایی که ایرانیان در دوران خلافت امام علی (ع) داشته اند، اشاراتی شده است که مهم ترین این موارد شورش نواحی اهواز، فارس، خراسان، ری، دیلم و سجستان است. در جستار حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی این روایات منظومۀ دلیل الجنان تشریح شده و با روایات تاریخی تطبیق داده شده است و نتایج حاکی از آن است که برخی از این روایات مانند شورش خرّیت در اهواز و یا قیام مردم فارس تا حدودی با منابع تاریخی انطباق دارد، اما شورش‌های دیگر مانند شورش کاووس بن قباد در اصفهان و یا شورش فرامرز بن هوشنگ در مازندران در متون تاریخی نیامده است. گمان می رود که این داستان ها یا از منابعی ذکر شده است که امروزه در دست رس نیست و یا این که داستان هایی است که از دوره های تاریخی دیگر به این بخش از تاریخ منتقل شده‌ است. حتا ممکن است روایات عامیانه و داستانیی باشند که به این منظومه وارد شده ‎اند. به بیان دیگر اسطوره و داستان های عامیانه‌ای هستند که به تاریخ تبدیل شده اند.

چکیده انگلیسی:

Abstract The book of poetry Dalil Al – Jinan wa Rukn Al – Iman Fi Waqayi Al - Jamal wa Al - saffayn wa Al – Nahrawan is composed by Abbas Nasekh Turk in the eleventh century Hijri.  This collection as its name suggests concerns Imam Ali and his battles Jamal, Saffayn, and Nahrawan.  Amid this religious epic there are nine stories regarding uprisings occurred in various cities and regions in Iran.  These areas are as follows:  Ghore, Mazandaran, Sistan, Ghaen, Marv, Fars, Isfahan, Amol, and Ahwaz.  In historical sources also there are certain references to Iranians’ revolts in the reign of Imam Ali the most of important of which occurred in Ahwaz, Fars, Khorasan, Rey, Daylam, and Sajestan areas.  Using descriptive analytic method this research discusses the narratives in this religious epic and compares them with the historical ones.  The results reveal that some of these narratives such as the revolt of  Khorriat in Ahwaz or people’s revolt in Fars are to a certain extent correspond with historical sources, however other revolts such as that of Kavus Ibn Gobd in Isfahan or Faramarz Ibn Hoshang in Mazandaran are not referred to in historical texts.  It is assumed that these accounts come from sources no longer available today or that they are stories shifted form one historical period to another. There is also this possibility that these popular tales are narratives finding their ways in this book of poetry.  In other words they are myths and popular tales which have transformed into history.  

منابع و مأخذ:

  فهرست منابع

-         ابن ­اثیر، عزالدین علی ابن الاثیر. (1377). تاریخ کامل، ترجمه محمدحسین روحانی، تهران: اساطیر.

-         ابن ­اعثم الکوفی، محمد بن علی. (1393). تاریخ الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفی هروی، تهران: بهشت جاوید.

-         ابن­ الجوزی، ابی‏ الفرج عبدالرحمان بن علی بن محمد. (1412). المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم(الجزء السادس)، دراسه و تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفا عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب ‏العلمیه.
 

-         ابن­ بلخی. (1363). فارس­ نامه، تصحیح گای لسترنج و رینولد نیکلسون، تهران: دنیای کتاب.

-         ابن­ حسام خوسفی، محمد بن حسام­ الدین. (1382). تازیان­ نامۀ پارسی (خلاصۀ خاوران­ نامه)، تصحیح حمیدالله مرادی، تهران: مرکز نشر دانش­گاهی.

-         ابن­ خلدون، عبدالرحمان بن خلدون. (1383). العبر، تاریخ ابن­ خلدون، (ج1)، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

-         اشپولر، برتولد. (1364). تاریخ ایران در قرون نخست اسلامی، (2ج)، ترجمۀ جواد فلاطوری، تهران: علمی و فرهنگی.

-       اصفهانی، رضا. (1369). ایران از زردشت تا قیام‏ های ایرانی، تهران: الهام.

-         افتخارالعلما، آقامیرزا مصطفا ملقب به افتخارالعلما و متخلص به صهبا. (بی‏تا). افتخارنامه، تهران: کتاب­ فروشی و چاپ­خانۀ محمدحسن علمی.

-         باذل مشهدی (میرزا محمد رفیع). (1336). حمله‎نامۀ حیدری، قم: چاپ­خانۀ قم.

-         بلاذری، احمد بن یحیی جابر. (1397). فتوح‏ البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران: ماهریس.

-         حمدالله مستوفی، حمدالله بن ابی­ بکر. (1380). ظفرنامه؛ قسم­ الاسلامیّه (ج 1: احوال رسول­الله (ص))، مقدمـه، تصحیح و توضیحِ مهدی مـداینی، تـهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

-         درایتی، مصطفا. (1392). فهرستگان نسخه‏ های خطی ایران (فنخا)، جلد 29، تهران: سازمان اسناد و کتاب­خانۀ ملی ایران.

-         ذاکری خمی، علی‏ اکبر. (1393). امام علی (ع) و ایرانیان، قم: چلچراغ.

-         راجی کرمانی، بمان علی. (1380). حملۀ حیدری، 3 جلد، تصحیح یحیا طالبیان و محمود مدبری، کرمان: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کرمان.

-         ربیع. (1389). علی­ نامه، تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

-         رزمجو، حسین. (1388). در قلمرو ادبیات حماسی ایران، 2 جلد، تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

-         رستم­ نامه. (1387). تصحیح سجاد آیدنلو، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.

-       رونقی، مهرداد. (1382). قیام‏ گران در ایران، تهران: نشر روزگار.

-         زجاجی. (1383). همایون­ نامه (نیمه دوم)، 2 جلد، تصحیح علی پیرنیا، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

-         زجاجی. (1390). همایون­ نامه (نیمه نخست)، تصحیح علی پیرنیا، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

-         زرین‏ کوب، عبدالحسین. (1379). تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.

-         شهیدی، سید جعفر. (1365). تاریخ تحلیلی اسلام، تهران: مرکز نشر دانش­گاهی.

-         صفا، ذبیح­ الله. (1379). حماسه­ سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.

-   صفا، ذبیح‌الله. (1389). تاریخ ادبیات ایران، 5 جلد، تهران: فردوس.

-         صلابی، علی. (1389). علی مرتضا (ع)، تهران: کتاب­خانۀ عقیده.

-         طبری، محمد بن جریر. (1375). تاریخ طبری (تاریخ الرسل والملوک)،  ج13، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.

-         طبری، محمد بن جریر. (1380) تاریخ­ نامۀ طبری (5 مجلد)، گرداننده منسوب به بلعمی، تصحیح و تحشیۀ محمد روشن. تهران: سروش (صدا و سیمای جمهوی اسلامی ایران).

-       طومار نقالی شاهنامه. (1391)، تصحیح سجاد آیدنلو، تهران: به­ نگار.

-         فرای، ریچارد نلسون. (1385). تاریخ ایران (از اسلام تا سلاجقه)، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.

-         معینی‏ نیا، مریم (1385). سیرۀ اداری امام علی (ع). تهران: امیرکبیر.

-         ناسخ ترک، عباس. (1391)، دلیل‏ الجنان و رکن الایمان فی وقایع الجمل و الصفین و النهروان، تصحیح صابر امامی، تهران: کتاب­خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

-         ناسخ ترک، عباس. (1394)، تیغ و پرنیان: رزم‌نامه مولای عاشقان در جنگ‌های جمل. صفین و نهروان، تصحیح صابر امامی، تهران: کتاب­خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

-   همدانی، رشید‎الدین فضل‎الله. (1392). جامع‎‌التواریخ (تاریخ ایران و اسلام، (ج1)، تصحیح و تحشیۀ  محمد روشن، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

سایت کتاب­خانۀ نور مراجعه در دهم مهرماه 1398: www.noorlib.ir.