توصیف و بررسی پوشاک رستم در شاهنامه دستنویس 953ه.ق پاریس

محورهای موضوعی : حماسه

نفیسه زمانی ¹ , فرزانه فرخ‌فر ²

1 - دانشکده هنر نیشابور
2 - استادیار/ دانشکده هنر نیشابور

تاریخ دریافت : 1398/01/30 تاریخ پذیرش : 1399/03/02 تاریخ انتشار : 1399/03/01

کلید واژه: رستم, نگارگری صفوی, شـاهنـامۀ953 هـ .ق پـاریس, بـبربیان, کلاهِ‌ کله‌پلنگ,

چکیده مقاله :

چکیده رستم یکی از اسطوره‌های نام دار شاهنامۀ فردوسی است که به لقب پلنگینه پوش نیز شهرت دارد. فردوسی در شاهنامه، خفتانی به ‌نام ببر بیان بر تن رستم می‌کند و در کنار آن در روایات حماسی غرب ایران نیز کلاهی از پوست سر دیو سفید (کلاه کله پلنگی) بر سر رستم می‌نهند. بدین‌سان ببر بیان و کلاه کله پلنگی نماد تصویری رستم می‌شود که در اکثر نگاره‌های نسخ مصور از شاهنامه، شناس‌نامۀ‌ تصویری وی است. در میان نسخ مصور، نسخۀ شاهنامۀ دست نویس953هـ.ق پاریس متعلق به مکتب دوم تبریز و قزوین عصر صفوی به جهت داشتن تصاویری واضح از پوشاک، منبعی مناسب برای پژوهش در این حوزه است. از آن‌جا که نمادهای فرهنگی اسطوره‌ها در آثار هنری بازنمود پیدا می‌کنند، این پژوهش گامی در جهت شناسایی و ریشه‌یابی نمادهای یاد شده است و از این‌رو میزان پای بندی به نمادهای اسطوره‌ای در نگاره‌های تاریخی را می‌توان سنجید. پرسشِ پژوهش این است: نگارگر نسخۀ 953 هـ.ق پاریس از پوشاک تا چه میزان در نمایش رستم به عنوان یک اسطوره ـحماسه استفاده کرده است؟ با توجه به مطالعات و بررسی‌های صورت گرفته، نگارگر نسخۀ 953 هـ.ق پاریس، با آگاهی از متن شاهنامه و تحت تأثیر نگارگری روایی، در ترسیم رستم به هنگام نبرد، از پوشاک در جهت القای اسطوره‌وار بودن این شخصیت بهره برده و هم چنین به الگویِ مرسوم زمان خود (صفوی) نیز وفادار بوده است. نویسنده در پژوهش انجام شده بر این نکته اذعان دارد که هنرمند قرن دهم هجری، به جهت وجود بسترهای مناسب علمی و هنری و دست رسی به نسخ مصور قرون ماقبل خود، چنان پرورانده شده که در هنرنمایی، با درایت و به طور آگاهانه از پوشاک در جهت نمایش بهتر قدرت و نیروی خارق‌العاده رستم در شاهنامۀ953 هـ .ق بهره برده است.

چکیده انگلیسی:

Abstract Rostam, reputed as one who wears a talismanic tiger skin is a preeminent legendary hero in the Shahnameh of Ferdowsi. Ferdowsi dresses him with an armor called Babre Bayan, and a hat made from the skin of the white demon according to the epic narratives in the west.  Therefore this array becomes Rostam’s pictorial identity seen in most illustrated editions of Shahnmeh.  Among the illustrated copies, Paris manuscript 953 belonging to the second school in Tabriz and Gazvin in the Safavid period is regarded a suitable source for the purpose of this article since it displays clear pictures of Rostam’s garments.   Since cultural symbols in myths are represented in the art works this research is a step taken to identify and find the origin of the symbols and in this way one can also determine to what extent historical pictures correspond with the mythic symbols.  This article raises the question that to what extent the illustrator of the Paris edition used clothing to portray Rostam as a legendary epic figure?  According to the studies conducted it was verified that the illustrator of the Paris 953 edition had been well informed of the Shahnameh text, and under the influence of narrative imagery in portraying Rostam in battle, had profited from the clothing in order to induce the mythic character of Rostam while remaining loyal to the customary example of this time that is the Safavid era.  This point must be emphasized that the artist of the tenth century due to the existence of appropriate artistic and scientific opportunities and the ability to access the illustrated editions of preceding centuries was cultivated in a milieu where he could express his artistic talents by using clothing with utmost care in such a way to portray Rostam’s massive extraordinary strength in Shahnameh 953.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع

- آیدنلو، سجاد. (بی‌تا). «روی­کردی دیگر به ببر بیان در شاهنامه»، نامۀ پارسی، سال چهارم، شمارۀ چهارم، صص 17- 5.

- اکبری مفاخر، آرش. ( 1395). رزم­نامۀ کنیزک، تهران: مرکز دایره‎المعارف بزرگ اسلامی.

- اکبری مفاخر، آرش. (1396). «واژه‌شناسی بور و بیان در زبان گورانی»، زبان و کتیبه، سال اول شمارۀ اول، زمستان 1396، صص32-52.

- امیدسالار، محمود. (1362). «ببر بیان»، ایران‌نامه، شمارۀ سوم، صص 447- 458.

- باقری سرکاراتی، مهری. (1365). «ببر بیان»، آینده، سال دوازدهم، صص 6- 19.

- چیت‌ساز، محمدرضا. (1379). تاریخ پوشاک ایرانیان از ابتدا تا حملۀ مغول، تهران: سمت.

- خالقی مطلق، جلال. (1366). «رویین­تنی و گونه‌های آن (1)»، ایران‌نامه، سال ششم، صص 200- 227.

- دارا، مریم. (1386). «ببر بیان تن‌پوش باستانی یا آرزویی دیرین»، چیستا، سال 25، شمارۀ 2 و 3 آبان و آذر، صص 202- 211.

- دیاکونوف، ا.م . (1345). تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: پیام.

- راوندی، مرتضی. ( 1368). تاریخ اجتماعی ایران (مناظری از حیات اجتماعی و هنری و صنعتی)، ج7،تهران: مؤلف.

- رضایی دشت ارژنه، محمود. (1393). «درآمدی بر پیوند ببربیان و کنیه‌ی سگزی در شاهنامه»، ادبیات حماسی دانش­گاه لرستان، سال اول، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1393. صص 47- 72.

- ریشار، فرانسیس. (1383). جلوه‌های هنر پارسی، ترجمۀ عبدالمحمد روح‌بخشان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

- سودآور، ابوالعلاء. (1380). هنر دربارهای ایران، ترجمۀ ناهید محمد شمیرانی، تهران: کارنگ.

- شاپور شهبازی، علی­رضا. (1366) «ببر بیان رستم»، آینده، سال سیزدهم، فروردین، صص 54- 59.

- فردوسی، ابوالقاسم. (1371). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، جلد3، کالیفرنیا: بنیاد میراث ایران.

- مختاریان، بهار. (1393). «ببر بیان و جامۀ بوری آناهیتا»، جستارهای ادبی، شمارۀ 186 پاییز، صص 123- 144.

- مهرآبادی، میترا. (1379). شاهنامه به نثر، ج1، تهران: روزگار.

- Gropp, Berd. ( 1996). clothing v. in pre Eslamic Estern Iran, Encyclopadia  Iranica,  V/ 7, pp752 – 754.

- Khalegh-Motlagh.( 1988). Jalal.Babr-e bayan, Encyclopadiya Iranica, v/3,pp 324-325.